Rudolf Stefan Jan Weigl - światowej sławy biolog

Opracowanie: Mariusz Ryńca

Rudolf Stefan Jan Weigl (1883–1957) – biolog, mikrobiolog, wynalazca szczepionki chroniącej przed tyfusem (durem) plamistym, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Uniwersytetu Poznańskiego.

Urodził się 2 września 1883 roku w Přerovie na Morawach, jako syn Morawianina niemieckiego pochodzenia Fryderyka Weigla, właściciela warsztatu rowerowego i automobilowego, oraz wiedenki Elsy z domu Krősl. Rudolf miał siostrę Lilly i brata Fryderyka. Po tragicznej śmierci ojca matka zabrała dzieci do Wiednia, gdzie przez jakiś czas prowadziła bursę dla studentów. Poznała studiującego tam Polaka Józefa Trojnara, za którego wyszła za mąż. Odtąd rodzina ulegała stopniowej polonizacji, zwłaszcza że przeniosła się do Galicji, gdzie w Jarosławiu ojczym Rudolfa objął 30 sierpnia 1893 roku posadę zastępcy nauczyciela łaciny i niemieckiego w gimnazjum. Nie zagrzali tam długo miejsca, bo Trojnara zatrudniono w 1895 roku w gimnazjum w Jaśle, a w 1900 roku w Stryju.

Gdy wybuchła I pierwsza wojna światowa Rudolfa Weigla powołano w szeregi wojskowej służby medycznej armii austrowęgierskiej – jako parazytologa. Jednocześnie pogłębiał on wiedzę z mikrobiologii u profesora Filipa Eisenberga. Dzięki wsparciu C.K. Ministerstwa Wojny ukończył kurs z tej dziedziny i rozpoczął badania nad tyfusem obecnym w obozach jenieckich na terenie Czech i Moraw. Choroba pochłaniała w tamtym czasie miliony ofiar (na froncie serbskim śmiertelność w czasie epidemii sięgnęła 80 procent).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w pierwszych miesiącach konstytuowania się państwa i walk o jego granicę Rudolf Weigl kierował powołanym specjalnie dla niego laboratorium bakteriologicznym w przemyskim szpitalu, a w latach 1919–1920 Pracownią Badań nad Tyfusem Plamistym przy Wojskowej Radzie Sanitarnej Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1920 roku został profesorem zwyczajnym biologii ogólnej na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza, gdzie wykładał parazytologię i bakteriologię. We Lwowie kontynuował badania nad tyfusem plamistym. Zorganizował w tym celu specjalistyczne laboratorium.

Korzystając ze swojego bogatego doświadczenia diagnostyka, opracował metodę rozpoznawania tyfusu zwaną reakcją Weigla. Udowodnił ponadto, że tyfus wywołuje bakteria zwana riketsją, i wyodrębnił kilka jej gatunków występujących w organizmach wszy. Przełom stanowiło opracowanie – wymagającej ogromnej precyzji – metody hodowli riketsji. W warunkach laboratoryjnych nie dochodziło do namnażania drobnoustroju, potrzebny był zatem żywiciel. Weigl wykorzystał w tym celu wszy odzieżowe, które zakażał, wstrzykując im zarazki do jelit, gdzie się rozwijały, dostarczając materiału do szczepionek. Wszy karmił ludzką krwią. Pracował jak zawsze z poświęceniem, o czym świadczy fakt, że dwukrotnie uległ ciężkiemu zakażeniu laboratoryjnemu (po raz pierwszy w 1916 roku).

Odkrycia umożliwiły Rudolfowi Weiglowi opracowanie szczepionki ochronnej przeciw durowi brzusznemu i wprowadzenie jej do masowej produkcji i stosowania. Udało się to już w 1930 roku. Porcja szczepionki uzyskana z wypreparowanych jelit trzydziestu wszy odzieżowych gwarantowała stuprocentowe zabezpieczenie po trzeciej dawce. Profesor był jednym z pierwszych, który sprawdził jej działanie na sobie.

Pozytywne wyniki badań pozwoliły rozpocząć w Polsce, na początku lat trzydziestych, masową akcję szczepień ochronnych. Regionem, który poszedł na pierwszy ogień, była Huculszczyzna, gdzie często pojawiały się ogniska duru plamistego, następnie Białostocczyzna i Suwalszczyzna. Prezydent RP Ignacy Mościcki wręczył uczonemu Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1930). Ponadto dzięki metodzie Weigla uruchomiono produkcję szczepionek i akcje szczepień w innych krajach. Za ocalenie zdrowia pracującym na misjach w Azji i Afryce papież Pius XI uhonorował profesora tytułem swojego szambelana oraz odznaczył go Krzyżem Komandorskim Orderu Rycerskiego Świętego Grzegorza Wielkiego (1934). Od króla belgijskiego Weigl otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Leopolda III (1934).

Profesora Rudolfa Weigla nominowano do Nagrody Nobla. Należał do towarzystw naukowych w Polsce i poza jej granicami (miedzy innymi w Belgii i USA). W 1928 roku został członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie, w 1930 roku Polskiej Akademii Umiejętności, w 1933 roku Towarzystwa Naukowego w Warszawie, a w 1935 roku członkiem honorowym Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. W 1937 roku, na zaproszenie Ligii Narodów wygłosił wykłady w Genewie na międzynarodowej konferencji zwalczania tyfusu plamistego. W 1939 roku, na zaproszenie włoskiego rządu, Weigl przebywał przez kilka miesięcy w Abisynii – celem opracowania szczepionek ochronnych przeciwko występującym tam odmianom tyfusu plamistego. Po powrocie, jako przedstawiciel Departamentu Służby Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej, przystąpił do organizowania produkcji swojej szczepionki na masową skalę, jednak prace przerwał wybuch wojny.

Z zamiłowania profesor Rudolf Weigl był przyrodnikiem. Wakacje najchętniej spędzał z rodziną w odludnej wsi Iłemnia, w Karpatach. Tam oddawał się pasjom: badaniu flory i fauny, wędkowaniu, łucznictwu. Był nawet współzałożycielem i prezesem Polskiego Związku Łuczniczego (1927). Nigdy nie startował w zawodach, mimo osiąganych wyników zbliżonych do rekordów świata.

Wiedzę i doświadczenie Rudolfa Weigla wykorzystywali zarówno okupanci sowieccy (po 17 września 1939 roku), jak i niemieccy (po 22 czerwca 1941 roku). Po zajęciu Lwowa przez ZSRR, nowa władza powierzyła mu funkcję kierownika naukowego utworzonego Instytutu Sanitarno-Bakteriologicznego. Dodatkowo w Wysocku Wyżnym, w Karpatach, założył Weigl specjalistyczne laboratorium do walki z nierzadko pojawiającymi się w okolicy ogniskami tyfusu plamistego. Lecz w lutym 1940 roku, gdy lwowski instytut odwiedził pierwszy sekretarz Partii Komunistycznej Ukrainy Nikita Chruszczow, profesor nie skorzystał z jego propozycji zostania akademikiem we Wszechzwiązkowej Akademii Nauk. Z kolei Niemcy próbowali wykorzystać niemieckie pochodzenie Rudolfa Weigla i zaproponowali mu katedrę w Berlinie, a w zamian za wpisanie się na niemiecką listę narodowościową obiecali poprzeć w 1942 roku jego kandydaturę do Nagrody Nobla. Profesor zdecydowanie odmówił. „Miał powiedzieć wtedy, że ojczyznę już wybrał i nie zamierza opuścić jej w chwili próby”. Zapewne liczył się z możliwością wysłania do obozu koncentracyjnego, a nawet ze śmiercią – wszak 4 lipca 1941 roku Niemcy rozstrzelali na lwowskich Wzgórzach Wuleckich polskich profesorów i docentów. Weigl odmówił wówczas udziału w bankiecie zorganizowanym przez generalnego gubernatora Hansa Franka, a „jego największym pragnieniem stało się uratowanie jak największej liczby inteligencji, ludzi nauki, kultury, studentów”. Pracownicy zakładów produkujących szczepionkę, w tym karmiciele wszy, otrzymywali legitymacje i dokumenty, które w praktyce chroniły przed zatrzymaniem w łapankach czy w trakcie ulicznych kontroli. Wynagrodzenie za pracę pozwalało im utrzymać siebie i rodziny, zaś ich mieszkania były chronione specjalnym oznakowaniem. Przy produkcji zatrudniano zagrożonych aresztowaniem, wysyłką na roboty do Niemiec i śmiercią. W zakładach znajdowali schronienie żołnierze Armii Krajowej, działacze niepodległościowi, a także osoby pochodzenia żydowskiego. Szacuje się, że uratowano w ten sposób życie nawet kilku tysiącom ludzi, w znakomitej większości przedstawicieli polskiej elity intelektualnej. Wśród „strzykaczy” i karmicieli wszy uchowali się, między innymi: Stefan Banach, Zbigniew Herbert i Eugeniusz Romer.

Niemcy uruchomili we Lwowie zarządzane przez armię trzy duże zakłady wytwarzające szczepionkę Weigla – przede wszystkim dla żołnierzy na froncie wschodnim. Sam profesor kierował Instytutem Tyfusu Plamistego i Badań nad Wirusami mieszczącym się przy ulicy Królowej Jadwigi. W okresie okupacji niemieckiej Instytut i jego filia przy ulicy Mikołaja zatrudniały łącznie ponad 5 tysięcy osób, natomiast Instyt Behringa przy ulicy Zielonej – 1,8 tysiąca. Za przyzwoleniem profesora Weigla część szczepionek po prostu kradziono i w tajemnicy wysyłano do gett we Lwowie, Krakowie i Warszawie. Dzięki udoskonaleniu systemu produkcji, masowymi szczepieniami objęto około 8 milionów ludzi. Zapobiegło to epidemiom tyfusu w Europie, w skali znanej z czasów I wojny światowej.

Uciekająca ze Lwowa w lipcu 1944 roku armia niemiecka wywiozła wyposażenie instytutów, zaś profesora Weigla zmuszono do opuszczenia miasta. Osiadł w Krościenku nad Dunajcem, gdzie założył pracownię. Po opuszczeniu Krakowa przez Niemców w styczniu 1945 roku objął na Uniwersytecie Jagiellońskim Katedrę Bakteriologii Ogólnej. Odrzucił propozycję Chruszczowa pozostania na sowieckiej Ukrainie. Produkcję uruchomił w Krakowie, w powołanym w 1947 roku przez Ministerstwo Zdrowia Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym przy ulicy Sebastiana. W latach 1948–1951 kierował Katedrą Biologii Ogólnej na Uniwersytecie Poznańskim, gdzie wykładał bakteriologię, parazytologię i biologię ogólną.

Wyprodukowana przez Rudolfa Weigla szczepionka była pierwszą tak skuteczną i powszechną ochroną przed tyfusem plamistym. Przyczyniła się do opanowania choroby w kategoriach epidemicznych. Inne odkrycia profesora przyczynił się do zwalczenia przenoszonej przez kleszcze gorączki plamistej Gór Skalistych i azjatyckiej choroby tsu-tsu-gamushi.

Niesłusznie oskarżanemu o kolaborację z okupantem niemieckim Weiglowi polskie władze komunistyczne uniemożliwiły kandydowanie do Nagrody Nobla w 1946 roku, choć w 1953 roku przyznały mu Nagrodę Państwową I stopnia. Profesor zmarł nagle 11 sierpnia 1957 roku w Zakopanem, w trakcie pobytu wypoczynkowego. Pochowano go 14 sierpnia w Krakowie, w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Rakowickim.

Rudolf Weigl były był dwukrotnie żonaty, a obie żony były jego współpracowniczkami. Z Zofią z domu Kulikowską (zm. 1940), odznaczoną w 1931 roku Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, miał jedynego syna Wiktora. Drugą żoną profesora została w 1943 roku Anna z domu Herzig.

W 2003 roku Rudolfa Weigla uhonorował Instytut Yad Vashem w Jerozolimie – tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. W 2008 roku powstał film dokumentalny Zwyciężyć śmierć… Prof. Rudolf Weigl (TVP, scenariusz i reżyseria Halina Szymura).

Ulice, którym patronuje profesor. znajdują się w Krakowie, Wrocławiu (tam stanął również pomnik). Imieniem Rudolfa Weigla nazwano szpital w Blachowni koło Częstochowy.

Bibliografia (wybór)

Allen A., Fantastyczne laboratorium doktora Weigla. Lwowscy uczeni, tyfus i walka z Niemcami, Wołowiec 2016

Bilek M., Krakowskim szlakiem profesora Rudolfa Weigla, „Alma Mater”, nr 96, 2007, s. 66–70 (fot.)

Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU i PAN, oprac. Andrzej Śródka, cz. 6: Nauki medyczne, z. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 299–303 (fot.)

Hap W., Poczet wybitnych Jaślan i ludzi związanych z regionem, Jasło 2005, s. 141–146 (fot.)

Łoza S., Czy wiesz, kto to jest?, Warszawa 1938 (fot.)

Nagaj B., Dlaczego prof. Weigl nie dostał Nobla?, „Tygodnik Powszechny”, 1992, nr 27

Pawłowski Z.S., Moje wspomnienia o Profesorze Rudolfie Weiglu (1883–1957), „Hygeia Public Health”, 2014, nr 4, s. 769–773 (fot.)

Rudolf Stefan Weigl (1883–1957). Profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, twórca szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu, Wrocław 1994

Sprawozdanie dyrekcyi c.k. gimnazyum w Jaśle za rok szkolny 1897, Jasło 1897, s. V, XXXII

— za r. szkol. 1898, Jasło 1898, s. 35, 65

— za r. szkol. 1899, Jasło 1899, s. III, V, XXXVI

— toż za r. szkol. 1901, Jasło 1901, s. 4

Sprawozdanie dyrekcyi c.k. gimnazyum w Stryju za rok szkolny 1902, Stryj 1902, s. 2

— za r. szkol. 1903, Stryj 1903, s. 2

Śródka A., Uczeni polscy XIX i XX stulecia, t. 4, Warszawa 1998 (fot.)

Urbanek M., Profesor Weigl i karmiciele wszy, Warszawa 2018

31. Weigl-Albert, E. Weigl-Poznańska, Wspomnienie. Prof. Rudolf Weigl, „Gazeta Wyborcza” (wyd. krakowskie), 31.08.2007, s. 11

Wielka encyklopedia PWN, t. 29, Warszawa 2005

Wójcik R., Kapryśna gwiazda Rudolfa Weigla, Gdańsk 2015

Złotorzycka J., Rudolf Weigl (1883–1957) i jego instytut, „Analecta”, 1998, nr 1, s. 165–181

Zwyciężyć tyfus – Instytut Rudolfa Weigla we Lwowie. Dokumenty i wspomnienia, red. Z. Stuchla, Wrocław 2001

Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dziennik Polski”, 1957 nr 191–192; „Głos Wielkopolski”, 1957, nr 191; „Przekrój”, 1957, nr 649, s. 7 (S. Kryński, fot.); „Trybuna Ludu”, 1957, nr 223–224; „Tygodnik Powszechny”, 1957, nr 37; tamże, 1987, nr 6

Internet (dostęp: 10.11.2021)

Polacy inspirują – Rudolf Weigl Jagielloński24, https://www.youtube.com/watch?v=CTy-CLXEno4

Historia bez cenzury, https://www.youtube.com/watch?v=WggtOfPTiUQ

https://www.geni.com/people/Friedrich-Weigl/6000000099920934953

https://www.geni.com/people/prof-Rudolf-Weigl/6000000099919454975

https://www.geni.com/people/El%C5%BCbieta-Trojnar/6000000099921455861

Mapa