Kazimierz Romuald Nowak - podróżnik, pionier polskiego reportażu

Opracowanie: Mariusz Ryńca

Kazimierz Romuald Nowak (1897–1937) – podróżnik, fotoreporter, pionier polskiego reportażu.

Urodził się 11 stycznia 1897 roku w Stryju, w wielodzietnej rodzinie urzędnika kolejowego Stanisława i Marii z domu Olszewskiej. Dziadek ze strony matki był powstańcem styczniowym. Po ucieczce z zaboru rosyjskiego do Galicji zmienił nazwisko ze Starzyński na Olszewski.

Kazimierz Nowak uczęszczał do szkoły powszechnej w Stryju. Po 1910 roku, gdy rodzina przeprowadziła się do Lwowa, podjął zapewne naukę w gimnazjum, lecz matury nie uzyskał. W wieku około piętnastu lat, zafascynowany Quo vadis Henryka Sienkiewicza, odbył samotną podróż do Rzymu. Prawdopodobnie już wtedy marzył o dotarciu do Afryki.

Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich, a później wcielono go do armii austrowęgierskiej. Koniec wojny zastał go we Włoszech. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Nowak służył w Wojsku Polskim – stacjonował w Krakowie, Modlinie i Poznaniu. 22 marca 1921 roku został zdemobilizowany. Zamieszkał w Poznaniu i podjął pracę jako księgowy w Poznańskim Banku Ubezpieczeń. 18 marca 1922 roku ożenił się z Marią Wandą z domu Gorcik, we wrześniu urodziła się im córka Elżbieta Maria. W 1924 roku Nowak stracił pracę, a poszukiwania nowej posady zakończyły się niepowodzeniem. Zmuszona trudną sytuacją materialną rodzina przeprowadziła się do Wagowa koło Pobiedzisk, gdzie w styczniu 1925 roku urodził się syn Romuald Kazimierz. Brat Marii był w Wagowie kierownikiem szkoły. Gdy przeniósł się w 1925 roku do Boruszyna w ówczesnym powiecie obornickim, Nowakowie udali się za nim.

W trudniej sytuacji materialnej Kazimierz Nowak poszukiwał środków na życie jako wędrowny fotograf. Ze względów ekonomicznych i praktycznych podróżował rowerem. W marcu 1925 roku wyruszył z Wagowa w pierwszą wyprawę po Europie. Do września 1926 roku odwiedził Węgry, Austrię, Włochy, Belgię, Holandię, Rumunię, Grecję i Turcję. Na rowerze wiózł ciężki sprzęt fotograficzny (rolę kliszy pełniły szklane płytki). Jednak dopiero z drugiej wyprawy po Europie i Afryce Północnej, którą odbył w latach 1927–1928, w prasie krajowej pojawiły się jego pierwsze relacje. Wtedy też po raz pierwszy stanął na kontynencie afrykańskim. Od tego momentu dojrzewał w nim pomysł pokonania Afryki rowerem. W kolejnych latach Nowak kontynuował podróże po Polsce i Europie Zachodniej. Usiłował utrzymać siebie i rodzinę z fotografii oraz z coraz częściej publikowanych w prasie reportaży. Pomysł podróży przez Afrykę zrealizował w 1931 roku.

4 listopada 1931 roku Kazimierz Nowak wyruszył autobusem z Boruszyna do Poznania, a następnie pociągiem przez Katowice, Wiedeń i Wenecję dotarł do Rzymu. Tam przesiadł się na rower i pojechał do portu w Neapolu, skąd statkiem przepłynął do Afryki. 26 listopada 1931 roku udał się w podróż po kontynencie afrykańskim, począwszy od Trypolisu. Miał ze sobą wysłużony, objuczony rower marki Brennabor, uszyty przez żonę namiot, kilkanaście złotych i sprzęt fotograficzny. Wspierał go poznański Stomil, który w zamian za reklamę dostarczał mu opon i nieznacznych środków finansowych. Nowak korzystał też ze wsparcia poznańskiego zakładu fotograficznego Kazimierza Gregera, skąd pochodził jego małoobrazkowy aparat Contax. Dotarł on do Nowaka dopiero po 21 czerwca 1932 roku, w Egipcie. Łatwość wykonywania fotografii za pomocą klisz stanowiła przełom w jego pracy dokumentacyjnej. Nowak omijał główne szlaki komunikacyjne, często docierając do miejsc, do których Europejczycy jeszcze nie przybyli. Podziwiał dziką afrykańską przyrodę, poznawał zwyczaje lokalnej ludności. Musiał strzec się zarówno zwierząt, jak i grożących śmiercią konfliktów zbrojnych na przemierzanych terenach. Gromadził bogaty materiał fotograficzny, spisywał swoje wrażenia i obserwacje. Podróżował niezależnie od warunków meteorologicznych, geograficznych i politycznych. Wielokrotnie chorował na malarię, balansował na granicy nędzy. Wędrował dzięki pomocy miejscowej ludności, misjonarzy i skromnym kwotom przesyłanym przez żonę z Polski. Poruszając się wzdłuż Nilu dotarł 19 października 1932 roku do Sudanu, a następnie przez Kongo Belgijskie (12 stycznia 1933 roku), Ruandę-Urundi, Rodezję (6 listopada 1933 roku) do Związku Południowej Afryki (23 stycznia 1934 roku). Duże wyzwanie stanowiło pokonywanie granic kolonii państw europejskich z powodu wysokich kosztów wiz. Lokalne władze wielokrotnie utrudniały Nowakowi trzymanie się zaplanowanej trasy, lecz mimo to i tak 28 kwietnia 1934 roku stanął on na najdalej wysuniętym na południe krańcu Afryki, Przylądku Igielnym.

Rozpoczynając wyprawę, planował powrót do Polski statkiem z Kapsztadu. Jednak ostatecznie, mając w perspektywie poprawę sytuacji finansowej, postanowił wrócić tak, jak przyjechał – rowerem, ale innym szlakiem. 23 czerwca 1934 roku opuścił Związek Południowej Afryki i przemierzywszy Afrykę Południowo-Zachodnią, Angolę (5 listopada 1934 roku), Kongo Belgijskie (30 kwietnia 1935 roku), Francuską Afrykę Równikową (20 września 1935 roku) dotarł 11 czerwca 1936 roku do Francuskiej Afryki Zachodniej. Podróż powrotna sprawiła mu więcej problemów. Gdy rozpadł się wysłużony rower, Nowakowi pomógł mieszkający w Gumuchab (Afryka Południowo-Zachodnia, obecnie Namibia) Polak, Mieczysław Wiśniewski, darowując mu konia Rysia (Nowak dokupił jeszcze konia bagażowego). Kolejne 3 tysiące kilometrów pokonał wierzchem, a w Angoli pożyczył od hrabiego Michała Zamoyskiego rower. Gdy dotarł do rzeki Kasai (lewy dopływ Konga) zamówił u miejscowych czółno, które nazwał Poznań I. W trakcie spływu doszło jednak do wypadku, w którym podróżnik utracił środek transportu i musiał iść pieszo. Kupił nową łódź, nazwaną na cześć żony Maryś. Gdy władze francuskie nakazały mu podróż przez Saharę wyłącznie w karawanie, nabył dwa dromadery, wynajął poganiacza i sformował własną. Po pięciu miesiącach na pustyni dotarł do Ouargli (Warkali). Pięcioletnią samotną wędrówkę po Afryce zakończył w Algierze w listopadzie 1936 roku. Dokonał tego czynu jako pierwszy, przebywając – w większości na rowerze – około 40 tysięcy kilometrów. Niezależnie od pogody potrafił przejść w ciągu osiemnastu dni prawie 500 kilometrów.

Do Europy powrócił przez Marsylię, rowerem dotarł do Paryża. Ze względów finansowych miał problem z przejazdem do Polski. Dzięki pożyczce udzielonej przez polskiego konsula udało mu się zakupić bilet kolejowy. Finałem wyprawy był dworzec w Poznaniu, w nocy z 22 na 23 grudnia 1936 roku. Na stacji czekali na niego najbliżsi.

Ważnym wsparciem dla podróżnika była jego żona. Kazimierz Nowak utrzymywał z nią stały kontakt listowny – w trakcie afrykańskiej eskapady wykonał ponad 10 tysięcy fotografii i napisał do niej 1242 listy. Maria pełniła praktycznie funkcję agenta męża, pośredniczącego w kontaktach z wydawcami. Za relacje publikowane w prasie polskiej, przede wszystkim regularne reportaże w „Na Szerokim Świecie” oraz w „Światowidzie”, „Naokoło Świata”, „Dzienniku Poznańskim”, „Kurierze Poznańskim”, „Kurierze Warszawskim”, „IKC” i „Przeglądzie Powszechnym”, a także w czasopismach francuskich, włoskich i brytyjskich, Nowak otrzymywał honoraria. Pieniądze te stanowiły stały dochód pozostawionej w kraju rodziny. Pozwoliły jej powrócić jesienią 1933 roku do Poznania i przeprowadzać się do mieszkań o coraz wyższym standardzie. Zamieszkanie w Poznaniu usprawniło kontakt z wydawnictwami i prasą oraz możliwość zaopatrzenia w materiały fotograficzne i części rowerowe.

Po powrocie do Polski, mimo nawracających objawów malarii, Kazimierz Nowak wygłaszał odczyty i prelekcje, ilustrując je przeźroczami, między innymi w Poznaniu, Krakowie i Warszawie. 16 stycznia 1937 roku wystąpił w audycji radiowej w Krakowie. Większość spotkań organizowała Liga Morska i Kolonialna, mimo że do kolonializmu podróżnik miał stosunek raczej krytyczny. Tymczasem planował kolejną wyprawę, do Indii i Azji Południowo-Wschodniej. Rozpoczął prace nad książką. Jednak wskutek zapalenia okostnej przeszedł operację, później zapadł na zapalenie płuc i zmarł 13 października 1937 roku w Szpitalu Miejskim w Poznaniu. Spoczął 16 października 1937 roku na cmentarzu parafialnym, na poznańskim Górczynie. Pochowano go w stroju podróżniczym, z kaskiem kolonialnym złożonym na piersi. Niestety, grób się nie zachował – od 13 października 2009 roku o Kazimierzu Nowaku przypomina okolicznościowy głaz.

30 kwietnia 1939 roku w Publicznej Szkole Powszechnej nr 6 w Poznaniu otwarto wystawę pamiątek po podróżniku Afryka mówi. Dochód z niej podzielono i przeznaczono na pomoc Marii Nowakowej oraz na Fundusz Obrony Narodowej. Wsparciu wdowy posłużył również rajd rowerowy zorganizowany 19 lipca tegoż roku przez Klub Sportowy Stomil.

Spopularyzowaniu postaci Kazimierza Nowaka nie sprzyjała historia – wkrótce po jego śmierci wybuchła II wojna światowa. Także w okresie PRL-u pozostawał zapomniany, mimo że w latach sześćdziesiątych jego córka Elżbieta Nowak-Gliszewska, po konsultacji z profesorami Janem Czekanowskim i Jerzym Lothem, doprowadziła do wydania albumu ze zdjęciami z wyprawy afrykańskiej Przez Czarny Ląd (Warszawa, 1962). Należny rozgłos stał się udziałem podróżnika dopiero po 2000 roku, dzięki Łukaszowi Wierzbickiemu i jego publikacji Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd (Poznań, 2000) z wyborem listów Nowaka z tej ekspedycji. Również Łukasz Wierzbicki wydał opowiadania dla dzieci zatytułowane Afryka Kazika (Warszawa, 2008). 25 listopada 2006 roku w holu Dworca Kolejowego Poznań Główny Ryszard Kapuściński odsłonił poświęconą Nowakowi tablicę pamiątkową, stalową płytę w kształcie Afryki z naniesioną trasą podróży (Kapuściński pozostawał pod wrażeniem jego reportaży). 14 maja 2007 roku odsłonięto pomnik Kazimierza Nowaka w Muzeum Arkadego Fiedlera w Puszczykowie, wtedy też po raz pierwszy zorganizowano wystawę wykonanych przez niego fotografii. 4 listopada 2009 roku sprzed dawnego domu Nowaków w Boruszynie wyruszyła sztafeta Afryka Nowaka 2009–2011. Od 2012 roku w Boruszynie odbywa się Plener Podróżniczy im. Kazimierza Nowaka. 23 sierpnia 2014 roku odsłonięto w tej miejscowości tablicę upamiętniającą afrykańską podróż. Podróżnik patronuje szkole podstawowej w Dąbrówce oraz skwerowi przy ulicy Lodowej w Poznaniu. Listy Kazimierza Nowaka doczekały się trzytomowego wydania zatytułowanego Kochana Maryś. Listy z Afryki (Poznań, 2015–2016), w opracowaniu Dominika Szmajdy. W XXI wieku Nowak – jak napisał Piotr Tomza – stał się „inspiracją dla nowego pokolenia podróżników i pasjonatów Afryki”.

Bibliografia (wybór)

Borowiak, Słownik biograficzny wielkopolskich emigrantów, podróżników i ludzi morza, Nekla 2014, s. 166 (fot.)

J.Y. Łuczak, Polska Kazimierza Nowaka. Przewodnik rowerzysty, Poznań 2011

Słabczyński, Słownik polskich podróżników i odkrywców, Warszawa 2017, s. 294–295 (fot.)

Tomza, Fenomen Kazimierza Nowaka, czyli o Afryce nowocześnie, „Afryka” 2012 (wydanie specjalne), s. 97–117

Wielcy polscy podróżnicy, odkrywcy i zdobywcy/Great Polish Travellers, Explorers and conquerors, red. M. Apollo, R. Lasyk, A. Legut, R. Rettinger, Kraków 2018, s. 137–141 (fot.)

Źródła internetowe (dostęp: 7 listopada 2021 r.):

www.kazimierznowak.pl

www.kazeknowak.pl

www.spdabrowka.org/patron/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Nowak

Mapa