Zygmunt Mineyko - badacz i inżynier w Grecji, przodek greckich ministrów i premierów

Opracowanie: prof. dr hab. Jacek Knopek

Mimo że ziemie greckie przez kolejne wieki nie były miejscem docelowej peregrynacji polskich emigrantów politycznych, ekonomicznych i społecznych, to jednak znalazło się tam kilka takich postaci, które wywarły wpływ na historię tego państwa oraz relacje polsko-greckie. Bez wątpienia jedną z takich osobowości był – określany niekiedy bohaterem dwóch narodów – Zygmunt Mineyko. Grecji poświęcił większą część swojego dorosłego życia, jednak nigdy nie zapomniał o kraju urodzenia oraz wartościach, które wyniósł z rodzinnego domu.

Dorastanie, młodość i nauka

Zygmunt Mineyko przyszedł na świat 11 maja 1840 roku w Wilnie, albowiem z ziemią wileńską i dalej litewską związana była jego rodzina. Wywodził się z herbowej rodziny ziemiańskiej, kształtowanej w duchu patriotycznych i narodowych wartości, ale i mającej silne podstawy gospodarcze. Był synem Stanisława Jerzego, który dekadę wcześniej wziął udział w powstaniu listopadowym, oraz Cecylii ze Szczonowiczów. Majątkiem tego rodu były Bałwaniszki zlokalizowane na terenie powiatu oszmiańskiego, gdzie ów herb rodowy Gozdawa był symbolem szlacheckiego urodzenia. W majątku tym Zygmunt Mineyko spędził dzieciństwo i wczesną młodość pod opieką rodziny i nauczycieli, mających wpływ na jego osobowość. W wieku 12 lat ponownie trafił do Wilna, ale tym razem po to, aby rozpocząć lub kontynuować naukę w tamtejszym gimnazjum. Ówczesne Wilno było bowiem ostoją polskości na ziemi litewskiej, zagrabionej w końcu XVIII wieku przez rosyjski carat, który jawnie przysłużył się w drodze rozbiorów do likwidacji Rzeczypospolitej polsko-litewskiej.

Po ukończeniu nauki w tej placówce, jako 18-letni młodzieniec, udał się do zimowej stolicy państwa rosyjskiego celem odbycia studiów w petersburskiej wojskowej szkole inżynieryjnej. W okresie tym Petersburg był miejscem studiów i nauki dla dość licznej grupy polskiej młodzieży wywodzącej się z zaboru rosyjskiego. Nic też dziwnego, że w mieście tym organizowano różnego typu grupy patriotyczne i narodowe. Z nimi związany był też Mineyko. Owocem zawiązujących się grup niepodległościowych w rosyjskiej stolicy była aktywność nie tylko konspiracyjna Mineyki, ale i podejmowane akcje manifestacyjne. Korzystając z ferii szkolnych, po przybyciu do rodzinnego majątku, zaczął organizować spotkania o charakterze patriotycznym w lokalnych towarzystwach społecznych oraz bibliotece młodzieży oszmiańskiej. Tym samym zwrócił na siebie uwagę miejscowych władz oraz policji carskiej. W obawie przed aresztowaniem wyjechał z terenu państwa rosyjskiego.

W powstaniu styczniowym

Początkowo znalazł się na terenie Mołdawii, gdzie przy pomocy działacza społecznego i niepodległościowego Zygmunta Miłkowskiego wyruszył na Półwysep Apeniński. Tam wstąpił do polskiej szkoły wojskowej z siedzibą w Genui kierowanej przez innego znanego działacza gen. Ludwika Mierosławskiego. Wraz z grupą uczącej się młodzieży podjął tam decyzję o powrocie do kraju z misją rozpoczęcia kolejnego powstania zbrojnego. Po drodze zatrzymał się w sierpniu 1862 roku na Bałkanach, gdzie pracował przy budowie drogi prowadzącej ze Stambułu do Edirne (ówczesnego Adrianopola). Po wybuchu powstania styczniowego udał się do pozostającej w zaborze austriackim Galicji, skąd przedostał się w granice Kongresówki i trafił do oddziałów generała Mariana Langiewicza. Pod jego rozkazami walczył w marcu 1863 roku w dwóch przegranych bitwach pod Chrobrzem i Grochowiskami. W ich następstwie przekroczył wraz z innymi granicę z Galicją i został aresztowany przez wojska austriackie. Z więzienia w krakowskim Barbakanie udało mu się zbiec bądź został uwolniony.

Z Małopolski skierowano go na Litwę, gdzie powierzono mu stanowisko naczelnika wojennego na terenie rodzinnego powiatu oszmiańskiego. Zorganizowana przez niego grupa została jednak szybko rozbita pod Rosoliszkami, a on sam został schwytany przez okolicznych chłopów i wydany władzom carskim. One też wydały na niego wyrok śmierci, który następnie zastąpiono 12-letnim zesłaniem do kopalni nerczyńskich we wschodniej części Syberii. W trakcie marszu na Wschód, przebywając w Tomsku, udało mu się wraz z dwójką towarzyszy zbiec. Przybierając tytuł barona von Mebert, udało mu się dotrzeć do Petersburga, skąd wyjechał na zachód kontynentu, a później do innych części Europy. Miał wówczas 24 lata.

Na emigracji

Początkowo dotarł do Francji, która była wówczas oazą dla różnego typu uciekinierów politycznych z całej Europy. Znalazł tam przystanek w polskiej szkole wojskowej w Paryżu i Tuluzie, w której kontynuował naukę przerwaną w Genui. W styczniu 1867 roku przyjęty został do Ècole d`application d`ètat major, którą ukończył w roku następnym, uzyskując 16 listopada dyplom w randze kapitana. Poza nauką aktywizował się w Zjednoczeniu Emigracji Polskiej oraz był sekretarzem Towarzystwa Wojskowych Polskich we Francji. Jednocześnie zatrudnił się na francuskiej kolei, która dawała wówczas olbrzymie możliwości rozwoju, dzięki czemu zdobył cenne doświadczenie.

Czas spędzony we Francji, będącej wówczas centrum życia społecznego i gospodarczego Europy, zaowocował jego zatrudnieniem na ziemiach bułgarskich, znajdujących się pod dominacją Turcji. Dotarł tam w 1869 roku, znajdując zatrudnienie w państwowej służbie tureckiej. Do jego zadań należała organizacja prac przy budowie bądź modernizacji fortyfikacji, mostów i linii kolejowych. Stamtąd skierowano go do prac inżynieryjnych na terenie Epiru i Tesalii, znajdujących się na ówczesnym pograniczu turecko-greckim, a jego głównym miejscem działalności pozostawała Janina. Podejmował stamtąd prace inżynieryjne, mające na celu zabezpieczenie fortyfikacji wojskowych o strategicznym znaczeniu dla państwa tureckiego. Tam też w 1873 roku poślubił córkę greckiego dyrektora miejscowego gimnazjum Persefoni Manari (Prozerpina Manaris), z którą stworzył szczęśliwy związek małżeński. W tureckim wówczas Epirze aktywizował się też jako kartograf oraz archeolog. Opracował bowiem mapę etnograficzną dla tego regionu oraz rozpoczął działania zmierzające od odkrycia starożytnej świątyni w Dodonie, będącej jednym z podstawowych miejsc związanych z kultem Zeusa.

W latach 80. XIX wieku władze tureckie skierowały go do Izmiru (wówczas Smyrna) położonego w Azji Mniejszej. Głównym jego przedsięwzięciem stała się regulacja rzeki Gediz Nehri (wówczas Hermos). To inżynieryjne zadanie polegało na wytyczeniu nowego koryta rzeki wprost do Morza Egejskiego. Obecny był także w Ankarze (wówczas Angora), gdzie rozwiązywał problemy komunikacyjne tego anatolijskiego wówczas miasteczka.

W uznaniu zasług odniesionych na rzecz państwa tureckiego został wyróżniony tytułem paszy oraz orderami – Osmaniye z Gwiazdą oraz Medżidie (Mecidiyenisami). Ponadto prezesował tam stowarzyszeniu weteranów polskich.

W Atenach i nie tylko

W 1891 roku podjął decyzję o przeniesieniu się do Grecji, które to państwo zostało powołane na mocy kongresu londyńskiego w 1830 roku po kilkuletnim powstaniu niepodległościowym oraz pozostawało w trwałym konflikcie z Turcją. Odtąd związał się do końca swoich dni z Atenami. W nowym państwie objął posadę inżyniera, a następnie szefa departamentu w Ministerstwie Robót Publicznych, a do głównych jego zadań należała budowa wodociągów, regulacja rzek oraz osuszanie gruntów. Sympatię i szacunek Greków zyskał szczególnie po kolejnym konflikcie z Turcją o Kretę, do jakiego doszło kilka lat po zmianie miejsca zamieszkania. Został wówczas zaangażowany przez miejscowy sztab generalny, gdzie odpowiadał za przygotowywanie map wojskowych. W uznaniu zasług na rzecz nowej ojczyzny parlament grecki podjął decyzję o nadaniu mu honorowego obywatelstwa w 1910 roku.

Z Aten pisywał felietony do polskich czasopism, a także umieszczał takowe w prasie greckiej. W 1896 roku przekazywał do kraju informacje na temat pierwszej nowożytnej olimpiady sportowej, jaka zorganizowana została w Atenach. Nieświadomie rozpoczął wówczas popularną obecnie gałąź dziennikarstwa sportowego. W związku z brakiem liczniejszej diaspory polskiej w Grecji nie uczestniczył w życiu emigracyjnym.

Mimo zaawansowanego już wieku wziął udział w I wojnie bałkańskiej z lat 1912–1913. W sztabie wojskowym wyróżnił się w trakcie kampanii na froncie w Epirze, albowiem jako dawny budowniczy tych fortyfikacji przygotował plany związane ze zdobyciem strategicznych miejsc. Po zdobyciu i przyłączeniu Epiru król grecki Konstantyn I nadał mu zaszczytny Helleński Złoty Krzyż Zbawiciela, będący najwyższym odznaczeniem za zasługi wojenne w tym państwie. Później premier Eleftherios Wenizelos odznaczył go medalem za działalność na rzecz umacniania greckiej demokracji. W I wojnie światowej nie wziął już udziału, bowiem Grecja była wewnętrznie skonfliktowana, jak również nie pozwalał na to zaawansowany już wiek. Pisywał jednak do prasy greckiej artykuły w obronie interesów polskich w toczącej się wojnie, a podobne stanowisko zabierał również jego syn Stanisław.

Na emeryturę przeszedł ostatecznie w 1917 roku. Nie był to jednak czas stracony, albowiem korzystając ze spokoju i wolnego czasu przystąpił do pisania kilkudziesięciu tomów pamiętników i informatorów, które po jego śmierci zostały przekazane do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, w której zbiorach pozostają do chwili obecnej.

Po zakończeniu I wojny światowej mógł nareszcie spełnić marzenie swojego życia, jakim był przyjazd do odrodzonego państwa polskiego. Pierwszą podróż do kraju odbył w 1922 roku, kiedy 2 września został przyjęty przez marszałka Józefa Piłsudskiego i wówczas wręczono mu legitymację – jako weteranowi z powstania styczniowego – krzyża Virtuti Militari klasy V nadanego w lipcu 1921 roku. Ponadto odbył sentymentalną podróż na rodzinną ziemię wileńską przy okazji zostawiając Uniwersytetowi Stefana Batorego własny zbiór monet. Ponownie przyjechał do rodzinnego kraju w następnym roku. Wówczas otrzymał rangę pułkownika-weterana oraz uhonorowano go Krzyżem Walecznych. Ponadto Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie nadał mu 23 lutego 1923 roku tytuł doktora honoris causa. Inicjował wówczas wyprawę archeologiczną do Epiru, którą uniwersytet ten mógłby się zająć.

W ostatnich miesiącach życia nosił się z zamiarem zmiany miejsca zamieszkania i powrotu do kraju. Plany te zostały przerwane przez jego śmierć. Zygmunt Mineyko zmarł w Atenach 27 grudnia 1925 roku. Spoczął na ateńskim Cmentarzu Zasłużonych, gdzie rodzina postarała się o wybudowanie rodzinnego grobowca i stosownego epitafium.

Grecki ród Mineyków

Z jedynego związku małżeńskiego zawartego przez Zygmunta Mineykę z Persefoni Manari przyszło na świat dziewięcioro potomstwa, spośród których urodziło się trzech synów oraz sześć córek:

• Stanisław – działacz społeczny i narodowy, poeta i lekarz w armii greckiej (zmarł w czasie epidemii w 1924 roku);
• Witold – zginął w młodym wieku na skutek trzęsienia ziemi, jakie nawiedziło Grecję;
• Kazimierz – działacz gospodarczy i prezes Grecko-Polskiej Izby Handlowej;
• Andromacha – wyszła za mąż za Karola L. Potockiego;
• Zofia – wyszła za mąż za polityka, późniejszego ministra i premiera, Jeorjosa Papandreu;
• Jadwiga – wyszła za mąż za Stanisława Jabłonowskiego;
• Cecylia – wyszła za mąż za J.W. Quina, profesora uniwersytetu w Waszyngtonie;
• Aldona-Safo – wyszła za mąż za oficera Liveriona, który poległ w I wojnie bałkańskiej.

Potomstwo Z. Mineyki za miejsce zamieszkania wybrało Grecję, Polskę oraz Stany Zjednoczone. Córki wyszły za mąż za przedstawicieli prestiżowych, szlacheckich niegdyś, rodów polskich, a szczególne miejsce w rodzinie zajęła Zofia Mineyko. Jej mężem został bowiem polityk Jeorjos Papandreu, późniejszy trzykrotny premier państwa greckiego. Z ich związku urodził się Andreas, dwukrotny grecki premier. Jego synem z kolei był Jorgos, przywódca partii PASOK i premier w latach 2009–2011. Za jego rządów Grecja stała się niewypłacalna, a rząd podał się do dymisji, co wplątało kraj w długotrwały kryzys finansowy. Sytuacja ta była głównym powodem oskarżeń kierowanych pod adresem Z. Mineyki o jego żydowskie pochodzenie ze strony prasy i ulicy greckiej, jednakże jego polskie i szlacheckie pochodzenie nie budzi wątpliwości.

Wybrana literatura

Mineyko K., Zygmunt Mineyko i jego rodzina, „Magazyn Wileński” 2000, nr 7, s. 30-31, 38.

Knopek J., Polacy w Grecji. Historia i współczesność, Bydgoszcz 1997.

Malinowski G., Hellenopolonica. Miniatury z dziejów polsko-greckich, Wrocław 2019.

Mineyko Z., Kościałkowski S., Autobiografia w formie listu do siostry (rękopis), 1913.

Mineyko Z., Z tajgi pod Akropol. Wspomnienia z lat 1848–1866, oprac. E. Kozłowski, K. Olszański, Warszawa 1971.

Nowicka S., W oszmiańskim powiecie dawniej i dziś. Wspomnienia i refleksje, Poznań 1999.

Nowicki A., Z Wilna na Olimp, Poznań 2003.

Sinko T., Udział Polaków w bojach i pracach Hellady, „Przegląd Współczesny” 1932, t. 32, s. 277-300.

Śliwowska W., Z Tomska na wolność: niezwykła historia zbiegłych katorżników: Zygmunta Mineyki [1840–1925], Aleksandra Okińczyca [1839–1886], Henryka Waszkiewicza [1840–?] i innych, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Wrocławskie Studia Wschodnie” 2004, t. 8, s. 89–104.

Śliwa J., Zygmunt Mineyko (1840-1925) i poszukiwanie starożytnej Dodony, ”Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2019, s. 87-102.

Zdrada J., Zygmunt Mineyko – patriota polski i grecki. Polish and Greek Patriot, Kraków 1984.