Zygmunt Bośniacki - lekarz, paleontolog, kolekcjoner

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Pochodzenie. Edukacja

Zygmunt August Jan Grzymała Bośniacki – lekarz balneolog, geolog, paleontolog i paleobotanik – przyszedł na świat 29 marca w Krośnie jako syn Jana, burmistrza Krosna, oraz Franciszki, z domu Janickiej. W tym czasie Krosno dzięki działalności Ignacego Łukasiewicza (1822–1882) przeżywało silny rozwój, stając się kolebką polskiego przemysłu naftowego. Bośniacki edukację na poziomie gimnazjalnym odbył w szkole w Krakowie, po czym w 1856 roku podjął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Duży wpływ na kierunek i rozwój jego zainteresowań wywarł geolog, prekursor kartografii geologicznej w Polsce, profesor Ludwik Zejszner (1805–1871), z zawodu lekarz, z pasji geolog, paleontolog, a przede wszystkim paleoichtiolog. 20 grudnia 1862 roku Bośniacki po zdaniu egzaminów, uzyskał stopień doktorski na podstawie rozprawy pt. „Mchy i torfowce na Tatrach, Pieninach i Beskidach rosnące”, który to temat wskazywał na jego rosnące zainteresowanie naukami przyrodniczymi. Z kolei jako lekarz balneolog zatrudniony został w Iwoniczu Zdroju, gdzie był pionierem badań geologiczno-paleontologicznych oraz paleoichtiologicznych osadów trzeciorzędowych Karpat. Jego aktywność koncentrowała się m.in. wokół kolekcjonerstwa ryb kopalnych, pochodzących z warstw menilitowych. Przyrodnik zebrał pokaźny zbiór ichtiofauny, na który składało się 114 gatunków ryb kopalnych. W latach 1969–1970 podczas pobytu w Wiedniu dokonał opracowania naukowego zbioru ichtiofauny. W Wiedniu przygotował do druku pracę naukową pt. Fischfauna der Karpatischen Schiefer. Zbiór Bośniackiego przechowywany w rodzinnym Krośnie, niestety spłonął w wyniku pożaru. Bośniacki zgromadził nową kolekcję okazów, obejmującą około 90 gatunków i 33 rodzajów ichtiofauny. Tym razem zbiór zabrał ze sobą do Włoch. Część jego zasobów zachowała się w Muzeum Geologicznym Uniwersytetu w Pizie. Przez kilka lat, a mianowicie 1870–1874, prowadził redakcję czasopisma „Iwonicz w Porze Kąpielowej”. W Iwoniczu dokonał odkrycia źródła, które z czasem nazwano „Zygmunt”.

Badania Sigismondo de Bosniaskiego we Włoszech

Ze względów zdrowotnych Bośniacki na przełomie 1873 i 1874 roku udał się do Włoch. Osiadł w okolicach Pizy. Zakupił parcelę na Monte delle Fate między Asciano i Bagini di San Giuliano Terme, gdzie założył piękny ogród i postawił willę, którą nazwał „Belvedere”. Wkrótce też stała się miejscem spotkań przyrodników, a także artystów i polskich emigrantów, wśród nich Teofila Lenartowicza (1822–1893) , który napisał tu między innymi Jagódkę i Króla Jana, a także wykonał szereg rzeźb. Willa Bośniackiego zapisała się w pamięci odwiedzających jako miejsce gościnne, emanujące atmosferą patriotyzmu, o drzwiach otwartych dla przyjaciół, ale także dla potrzebujących schronienia oraz wsparcia polskich emigrantów. W „Belvedere” Bośniacki przechowywał cenne eksponaty, obejmujące kolekcję flory i ichtiofauny, pochodzące zarówno z Włoch, jak i łupków menilitowych z polskich Karpat. W willi znajdował się również bogaty księgozbiór prywatny Bośniackiego.

Bośniacki zawodowo rozwijał różne kierunki swoich zainteresowań i specjalności, w tym okresie przede wszystkim paleoichtiologię. Gromadził okazy fauny rybiej z trzeciorzędowych osadów apenińskich w okolicy Gabbro koło Livorno, a wstępne opracowanie połączone z prezentacją przywiezionej z ziem polskich kolekcją ichtiofauny karpackiej przedstawił na posiedzeniu Societa Toscana di Scienze Naturali w 1877 roku. Według Bośniackiego fauna ta była identyczna z występującą w równowiekowych osadach okolic Sieny i Licata na Sycylii, które stanowią odpowiedniki margli oraz piasków kongeriowych basenu wiedeńskiego i węgierskiego. Dociekania polskiego przyrodnika w tym zakresie wspierał profesor mineralogii i geologii Uniwersytetu w Pizie, Giuseppe Meneghini (1811–1889), prezes Toskańskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Wyniki studiów Bośniackiego doczekały się publikacji pod zitalianizowanym nazwiskiem Sigismondo de Bosniaski, w tym w periodyku włoskiego towarzystwa naukowego „Processi Verbali delia Societa Toscana di Scienze Naturali”. Bośniacki został wybrany również członkiem Societa Toscana di Scienze Naturali. W swoich pracach wyróżnił – polemizując z częścią geologów włoskich – dwa litologicznie podobne górno-trzeciorzędowe poziomy ichtiofaunistyczne, dolny morski oraz górny słodkowodny. Według Bośniackiego pierwszy z nich występował nie w stropie, lecz w spągu tortońskiej formacji gipsowej, natomiast drugi stanowił wkładkę tej ostatniej. Taka sekwencja stratygraficzna opisana dokładnie na przykładzie odsłonięcia wzdłuż Rio Sanguina w okolicach Gabbor, była zresztą typowa dla wielu wystąpień osadów trzeciorzędowych na terenie całych Włoszech. W oparciu o badania szczegółowe Bośniacki wyciągnął wniosek, że górna część formacji gipsowosiarkonośnej utworzyła się w basenie słodkowodnym, w którym zaznaczyła się działalność źródeł hydrotermalnych. W kolejnym opracowaniu przedstawił propozycję szczegółowego podziału litostratygraficznego formacji gipsonośnej w rejonie Livorno, wyróżniając cztery strefy związane z ewolucją paleograficzną tortońskiego basenu sedymentacyjnego, to jest od środowiska morskiego – przez lagunowe – do słodkowodnego. Z kolei całą serię tortońską podzielił na pięć poziomów. W opinii Bośniackiego w niektórych rejonach Włoch warstwy menilitowe stanowiły odpowiedniki osadów krzemionkowych, zawierających taką samą faunę ryb. Publikacja polskiego przyrodnika zawierała tablicę porównawczą rozwoju serii tortońskiej w różnych rejonach Włoch. W 1881 roku wydany został artykuł Bośniackiego o neokomskim wieku fliszoidowych łupków manganonośnych formacji Pietraforte na Wzgórzach Tolfa. Również w 1881 roku Bośniacki opublikował tekst, który oznaczał inicjację jego badań w dziedzinie studiów paleobotanicznych flory z Verrucano, w pobliżu Monte Pisano.  

Życie prywatne

W 1881 roku ożenił się z Elizą (Elżbietą) z domu Rulikowską, pseudonim Julian Moers z Poradowa (1837–1904), primo voto Tuszowską, literatką, poetką, dramatopisarką i publicystką, przyjaciółką Teofila Lenartowicza, autorką nagrodzonego dramatu Przeor Paulinów, czyli Obrona Częstochowy (Kraków 1872). Zajmowały ją głównie dramaty o treści historycznej, a niektóre z nich, jak Kleopatra, Miłość królewska i Michał Waleczny, przetłumaczone i wydane we Włoszech, przyniosły jej spore uznanie. Bośniacka, podobnie jak jej mąż przyrodnik, była otwarta na ludzi i zapamiętana została jako „gościnna, uprzejma, dobrze wychowana”. Choć małżonkowie nie doczekali się potomstwa troszczyli się o emigrantów polskich, a o prowadzonej przez nich willi „Belvedere” pisano: „W willi jej [Bosniackiej] w San Giuliano znalazłem przeniesione pod włoskie nieba całe muzeum polskie: bogatą bibliotekę skarbów narodowych; zbiór medali, rękopisów, starożytności ukraińskich i portretów; wreszcie kilkanaście płaskorzeźb drogich każdemu polskiemu sercu, bo rzeźbionych ręką Teofila Lenartowicza, który w latach tułaczki na obczyźnie częstym bywał gościem w włoskiej rezydencji Bośniackiej”.

Bośniacki w 1882 roku został współzałożycielem towarzystwa naukowego pod nazwą Société Geologica Italiana. W 1890 roku opracował litologię oraz florę kopalną górnej części Verrucano, którą wyodrębnił pod nazwą stosowaną do dziś w litostratygrafice jako tzw. warstwy z Lorenzo. Jego aktywność zawodowa i naukowa została poważnie ograniczona w latach 1895–1911, w związku z pogorszeniem się zdrowia chorej na płuca żony, jej pobytu leczniczego w pobliskim Viareggio i ostatecznie śmiercią 22 czerwca 1904 roku. Popiersie ukochanej małżonki Bośniackiego wykonał dla kaplicy grobowej przyjaciel rodziny, Teofil Lenartowicz. Cenne informacje z tego trudnego okresu życia Bośniackiego, znaleźć można w jego korespondencji do Lenartowicza.

Znaczenie dokonań Bośniackiego

Zwieńczeniem dorobku naukowego polskiego uczonego była monografia z 1911 roku zatytułowana Flisz europejski, która w języku polskim zamieszczona została w periodyku „Kosmos”. Główne problemy swojej syntetycznej pracy Bośniacki przybliżył w trakcie referatu wygłoszonego na Zjeździe Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie. W tym samym roku na XI Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Krakowie, w oparciu o wyniki badań nad ichtiofauną, zaprezentował podział stratygraficzny osadów trzeciorzędowych opracowanego fliszu. Streszczenie jego wypowiedzi zamieszczono w Księdze Pamiątkowej zjazdu. Bośniacki wygłosił wówczas tezę, że badania paleontologiczne wspomnianego fliszu, a w nim przede wszystkim serii trzeciorzędowych, wyznaczają podstawę stratygrafii utworów fliszowych alpejskiego pasma Europy.

Bośniacki był współpracownikiem Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności. Pozostawił po sobie nie tylko spuściznę drukowaną. Ważne znaczenie dla nauki stanowiły jego zbiory paleontologiczne, które już w 1895 roku doczekały się wysokiej oceny uczestników specjalnej wycieczki Zjazdu Włoskiego Towarzystwa Geologicznego w Lucca. Dość wspomnieć, że o zbiory Bośniackiego ubiegały się czołowe muzea europejskie, w tym British Museum w Londynie, a także muzea Monachium i Wiednia. Bośniacki w 1910 roku zapisał swoje zbiory, a także bibliotekę geologiczną oraz ukończone manuskrypty Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, natomiast część kolekcji przepisał na rzecz Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu. Do wykonania postanowień testamentu ostatecznie jednak nie doszło. W 1920 roku Bośniacki sprzedał willę oraz inne nieruchomości. W 1932 roku jego prywatne zbiory zakupione zostały za 4 tysiące lirów dla Muzeum Geologicznego Uniwersytetu w Pizie. Imponująca kolekcja obejmowała około 4500 okazów, w tym 2100 roślin kopalnych i około 2500 okazów ichtiofauny, pochodzących z Włoch oraz Karpat. Bardzo cenny okazał się też znaleziony wśród manuskryptów zielnik uczonego, zawierający około 100 doskonale zachowanych okazów mchów i porostów, pochodzących z terenów Karpat oraz Tatr, które to okazy były w swoim czasie przedmiotem pracy doktorskiej Bośniackiego. Zbiory z zielnikiem trafiły do herbarium Instytutu Botaniki Uniwersytetu w Pizie. W 1987 roku podczas XIII Sympozjum Międzynarodowej Komisji Historii Nauk Geologicznych w Pizie zorganizowano wystawę wybranych eksponatów ze zbiorów Bośniackiego. Wspomnieć należy, że w odróżnieniu od spuścizny Bośniackiego, pisarstwo Bośniackiej cieszące się popularnością za jej życia, po śmierci uległo zapomnieniu. Z kolei korespondencję Bośniackiej do męża i domowników willi „Belvedere”, znaleźć można w Archiwum Instytutu Geologii Uniwersytetu w Pizie.

Bośniacki zmarł 23 lipca 1921 roku w San Giuliano Terme. Pochowany został obok swej żony w monumentalnym grobowcu na Camposanto Suburbano Pisano. Życie Bośniackiego i jego żony oraz dzieje gościnnego polskiego domu Bośniackich we Włoszech stanowią niezwykle interesujące, ale niestety nie dość znane karty historii wielowiekowej współpracy środowisk naukowych, a także artystycznych Polski i Włoch.

Bibliografia (wybór)

Gosik-Kapelińska I., Emigracyjne życie Elżbiety Bośniackiej w świetle jej korespondencji. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” 2017, nr 4, s. 42–50.

Narębski W., Życie i działalność naukowa Zygmunta Bośniackiego w Polsce i we Włoszech, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1991, nr 36, z. 4, s. 57–64.

Nowak J., Bośniacki Zygmunt [w:] Polski słownik biograficzny, t. II, red. W. Konopczyński, Kraków 1936, s. 377.