Władysław Konopczyński - najwybitniejszy polski badacz osiemnastego wieku

Opracowanie: prof. dr hab. Piotr Biliński

Dzieciństwo i młodość

Władysław Konopczyński, polski uczony i badacz dziejów nowożytnych przyszedł na świat 26 listopada 1880 roku w Warszawie, jako syn inżyniera komunikacji Ignacego i Ludwiki z Obrąpalskich. W domu rodzinnym, przepełnionym atmosferą pozytywistyczną, człowiekiem, który rozbudził w chłopcu zainteresowania humanistyczne, był stryj Emilian Konopczyński, znany warszawski pedagog, założyciel gimnazjum męskiego. Najsilniejszy jednak wpływ na młodego Konopczyńskiego wywarła znajomość z Tadeuszem Korzonem, którego poznał przez swego dziadka Erazma Obrąpalskiego. Po latach, we wspomnieniach, współpracę ze swoim „czcigodnym mistrzem” Konopczyński określił jako „pierwsze, najowocniejsze seminarium”. Pod kierunkiem tego historyka przeczytał podręczniki historii Polski Michała Bobrzyńskiego, Anatola Lewickiego i Józefa Szujskiego. Na podstawie tych dzieł Konopczyński w wieku piętnastu lat napisał skrypt z historii Polski, obejmujący lata panowania Piastów, Jagiellonów i królów elekcyjnych. Jednak, jak sam wspomina, bardziej interesował się historią powszechną. W ławie szkolnej czytywał podręczniki dotyczące wieków średnich Fryderyka Schlossera i Tadeusza Korzona.

Przyszły historyk dzieciństwo spędził w Łodzi i Radomiu. W latach 1889–1891 uczęszczał do Szkoły Realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. W 1891 roku przeszedł do IV gimnazjum filologicznego. Od szóstej klasy należał do tajnego kółka samokształceniowego, będąc w nim bibliotekarzem, wykładowcą i egzaminatorem z historii Polski. Obdarzony wybitną pamięcią, błyskawicznie chłonął olbrzymie ilości zakazanej przez władze carskie wiedzy historycznej. W 1899 roku zdał maturę z bardzo dobrym świadectwem i srebrnym medalem. Za namową rodziców zapisał się na Wydział Prawa rosyjskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Zapewne kierował się względami materialnymi – nadzieją na dobrze płatną pracę.

W 1904 roku ukończył studia, uzyskując stopień kandydata nauk prawnych i politycznych na podstawie rozprawy pod tytułem Przyczynki do kwestii pochodzenia liberum veto. Wcześniej, w latach 1903–1904, odbył jednoroczną służbę wojskową w III brygadzie artylerii gwardii. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej, nie chcąc wyjeżdżać na front mandżurski, symulował chorobę, dzięki której uniknął wysyłki i śmierci za carat.

W 1903 roku, z inicjatywy Korzona, poznał twórcę lwowskiej szkoły historycznej – Szymona Askenazego, który po wstępnej rozmowie zaproponował mu rozprawę z zakresu dziejów nowożytnych. Młody historyk wybrał XVIII wiek, zmierzch panowania Augusta III. Jesienią 1907 roku wyjechał do Lwowa, gdzie – oprócz udziału w zajęciach Askenazego – uczęszczał na wykłady Ludwika Finkla i Bronisława Dembińskiego. Na wiosnę 1908 roku ukończył doktorat, który stanowił pierwszą część dzieła Polska w dobie wojny siedmioletniej w wydanej przez Askenazego w serii Monografie w zakresie dziejów nowożytnych. Rozprawa uzyskała pozytywne recenzje, a egzaminy z historii powszechnej i Polski oraz filozofii jej autor zdał celująco.

Zaraz po nadaniu stopnia doktora, Konopczyński wyjechał do Krakowa, gdzie rozpoczął starania o uzyskanie habilitacji. W styczniu 1911 roku otworzył na Uniwersytecie Jagiellońskim przewód habilitacyjny na podstawie drugiej część książki Polska w dobie wojny siedmioletniej oraz licznych wcześniejszych artykułów i opracowań. 27 kwietnia 1911 roku odbyło się kolokwium habilitacyjne. W aktach zapisano, że „dr Konopczyński wykazał się gruntowną znajomością historii nowożytnej, w szczególności XVIII i XIX wieku”. Wykład habilitacyjny odbył się 29 kwietnia 1911 roku i nosił tytuł: Anglia wobec upadku Polski przed pierwszym rozbiorem. Młody historyk zachwycił w nim erudycją, znajomością źródeł i fachowością warsztatu naukowego. Uchwałę Rady Wydziału Filozoficznego z 26 maja 1911 roku o przyznaniu mu veniam legendi w zakresie historii nowożytnej zatwierdziło 2 sierpnia 1911 roku Ministerstwo Wyznań i Oświaty C.K. Austro-Węgier.

Ślub i kariera naukowa

W 1911 roku Konopczyński ożenił się z Jadwigą Lutostańską. Młoda para dużo czasu spędzała w położonym koło Ojcowa dworku w Młynniku, nabytym przez rodziców historyka. Uczony z pasją oddawał się tam zajęciom ogrodniczym.

W styczniu 1917 roku otworzyła się przed nim możliwość zatrudnienia na Uniwersytecie Jagiellońskim. 10 lipca 1917 roku po burzliwej dyskusji na posiedzeniu Rady Wydziału Filozoficznego zatrudniono Konopczyńskiego. Objęcie katedry historii Polski uwieńczyło młodzieńczy okres jego rozwoju naukowego. Jako 37-letni historyk osiągnął nie tylko prestiżową godność na najstarszej polskiej wszechnicy, ale również sławę niezwykle ambitnego i uzdolnionego badacza, którego prace weszły do kanonu akademickich lektur.

Obok dydaktyki uczony z pasją poświęcał się pracy naukowej. W jego olbrzymiej spuściźnie dziejopisarskiej, głównym dziełem napisanym w dwudziestoleciu międzywojennym była przygotowywana przez 25 lat Konfederacja barska (t. 1–2, 1936–1938). Wokół tej monumentalnej monografii powstało wiele prac mniejszych i publikacji źródłowych, w tym pamiętniki Wojciecha Mączeńskiego (1911), Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny (1914) i Stanisława Lubomirskiego (1925), oraz zbiory źródeł: Polityka i ustrój Generalności Konfederacji barskiej (1928), Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1768-1774 (1931), Konfederacja barska. Wybór tekstów (1928). Wciąż użyteczny pozostaje nadto artykuł zamieszczony na łamach „Kwartalnika Historycznego” zatytułowany Przegląd źródeł do Konfederacji barskiej (1934). Na kanwie prac nad monografią podstawową powstała znakomita biografia wodza konfederatów Kazimierza Pułaskiego (1931), która przetłumaczona została na język angielski i wydana w USA.

Inny nurt pracy badawczej Konopczyńskiego dotyczył polskiej polityki zagranicznej w XVII i XVIII wieku. Między wojnami wydał dzieła: Polska a Szwecja i Polska a Turcja. Prawnoustrojowych zagadnień dotyczyła Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej (1917), bardzo wczesne, a mimo to uważane przez wielu badaczy za najdojrzalsze dzieło Konopczyńskiego w dziedzinie historyczno-prawnej. Po części do tego samego gatunku można zaliczyć biografię Stanisława Konarskiego (1926) z uwagi na rolę myśli polityczno-ustrojowej wybitnego pijara. Wciąż mają znaczenie szkic pod tytułem Dzieje parlamentaryzmu angielskiego (1923) oraz studium pod tytułem Rząd a Sejm w dawnej Rzeczypospolitej (1930). Drobniejsze zarysy ustrojowe i polityczne historyk zebrał w tomie Od Sobieskiego do Kościuszki. Szkice, drobiazgi, fraszki historyczne (1921).

Jeszcze jako docent Konopczyński starał się skoordynować pracę zespołową nad całością dziejów Polski. Sprawie tej poświęcił obszerny artykuł pod tytułem Dziejopisarstwo zbiorowe u obcych i u nas (1916). Jednak ponawiana kilkakrotnie propozycja nie znalazła szerszego oddźwięku wśród historyków. Sam uczony nie uchylał się od prac zespołowych i uczestniczył w stworzeniu takich syntez jak: Polska w kulturze powszechnej (1918), Wielkopolska w przeszłości (1926), Pomorze i Ziemia Chełmińska (1927). Oprócz tych drobniejszych prac przyczynił się własnym udziałem autorskim do powstania kilku większych dzieł zbiorowych, takich jak: Historia polityczna Polski w latach 1648–1775 (1923). W 1938 roku zaangażował się w największe jak na owe czasy przedsięwzięcie, mianowicie w wydanie Wielkiej Historii Powszechnej, do której napisał część obejmującą czasy absolutyzmu 1648–1788. Ostatnim ważnym dziełem napisanym przed drugą wojną światową były Dzieje Polski nowożytnej (1936), będące po dziś dzień niezastąpionym podręcznikiem akademickim.

Za wielką zasługę Konopczyńskiego należy poczytać zainicjowanie i rozpoczęcie publikacji Polskiego słownika biograficznego, największego dzieła zbiorowego polskiej historiografii międzywojennej. W 1930 roku pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności utworzono Tymczasowy Komitet Redakcyjny z Konopczyńskim jako przewodniczącym. Intencją uczonego nie było tworzenie monografii, ale podanie podstawowych faktów i wyczerpującej podstawy źródłowej dla danej postaci, co pozwoliłoby szerokiemu gronu czytelników zagłębić się w bardziej szczegółowe badania.

W polityce

Od wczesnej młodości historyk wykazywał duże zainteresowanie polityką i nie krył się ze swym narodowym światopoglądem. Od lutego do czerwca 1919 roku brał udział w konferencji mocarstw w Paryżu, jako ekspert polskiego Biura Prac Kongresowych. Zajmował się zagadnieniami historyczno-prawnymi oraz przygotowaniem wydawnictw Komitetu Narodowego Polskiego. Podczas wojny polsko-bolszewickiej ochotniczo wstąpił do wojska i był w krakowskim garnizonie instruktorem artylerii pospolitego ruszenia. 5 listopada 1922 roku został wybrany na posła z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Działając w Sejmie przez pięć lat (1922–1927) zasiadał w komisjach Oświatowej i Konstytucyjnej, sporadycznie w Regulaminowej, Administracyjnej, Wojskowej, Prawniczej i Spraw Zagranicznych. Był referentem w kwestiach szkolnictwa akademickiego, prawa autorskiego, ustawy o wolności zgromadzeń. Do historii przeszedł jednak przede wszystkim jako referent wniosku o numerus clausus dla mniejszości narodowych.

II wojna światowa

Wybuch II wojny światowej stanowił moment przełomowy w życiu Konopczyńskiego i jego rodziny. 6 listopada 1939 roku w wyniku Sonderaktion Krakau został aresztowany, a następnie był przetrzymywany w niemieckim więzieniu we Wrocławiu, później w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po zwolnieniu z obozu zaangażował się w tajne nauczanie na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W pracy badawczej Konopczyńskiego z okresu okupacji można wyróżnić trzy podstawowe nurty. Pierwszy obejmował badania nad czasami dwudziestolecia międzywojennego, drugi był kontynuacją badań nad XVIII wiekiem, trzeci pozostawał w ścisłym związku z bolesnymi wydarzeniami współczesnymi i poświęcony był rozważaniom nad problematyką stosunków polsko-niemieckich. W latach 1940–1941, w oparciu o odzyskaną bibliotekę prywatną, wywiady z ludźmi biorącymi aktywny udział w życiu politycznym sanacji, komplet gazet narodowych, wybór pism marszałka, stenogramy i druki sejmowe, opracował dwutomowe dzieło zatytułowane Piłsudski a Polska. Do prac dotyczących XVIII wieku należy zaliczyć monografię pod tytułem Pierwszy rozbiór Polski, która uzupełnia dwa wcześniejsze dzieła uczonego – Konfederację barską oraz Genezę i ustanowienie Rady Nieustającej. Czasom stanisławowskim i udziałowi Polek w konfederacji barskiej poświęcił badacz popularnonaukową książkę zatytułowaną Kiedy nami rządziły kobiety, wydaną ze względu na „niecenzuralne” nazwisko autora dopiero w 1960 roku w Londynie. Trzeci nurt reprezentowały prace: Fryderyk Wielki a Polska (1947) i Kwestia bałtycka do XX wieku (1947). Pierwsze z nich, pisane z demaskatorską pasją i obciążone czytelną emocją, mimo braku przypisów przedstawia duże walory naukowe i wciąż jest pozycją niezastąpioną. Do monografii Kwestii bałtyckiej przygotowywał się przez wiele lat. Pisząc i uzupełniając tę pracę w okresie międzywojennym, a potem w czasie wojny, myślał już o szerokim powrocie Polski nad Morze Bałtyckie.

Równolegle tworzył wiele mniejszych studiów między innymi: Krótki zarys dziejów Polski, Konfederacje w rozwoju dziejowym, Dzieje Inflant i Polska w dobie pierwszego rozbioru. Wśród prac rozbudowujących infrastrukturę nauki trzeba wymienić Chronologię sejmów polskich (1948) i podręcznik do metodologii pod tytułem Historyka. W czasie wojny uporządkował też swój dziennik, który był pisany przez 57 lat i obejmował około 7000 stron; miał stanowić podstawę przyszłej autobiografii.

Okres powojenny

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Krakowa Konopczyński powrócił do pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przez trzy kolejne lata egzaminował studentów, prowadził wykłady monograficzne i seminarium. Nie zrezygnował również ze współpracy z tajnym Stronnictwem Narodowym. Pisywał pod pseudonimem polemiczne artykuły do tajnej gazety narodowej „Walka”. Szczęśliwie dla siebie uniknął aresztowania, ale był pod obserwacją organów bezpieczeństwa. Nieugięta pod względem politycznym i moralnym postawa była jedną z przyczyn jego późniejszego prześladowania.

Pomimo piastowania najważniejszych funkcji w środowisku historycznym, jego pozycja uległa osłabieniu nie tylko ze względu na niezależność poglądów, ale także osobistą niechęć ze strony ministra oświaty, Stanisława Skrzeszewskiego. Konopczyński ze zgrozą obserwował rozprzestrzeniający się w Polsce komunizm, wobec którego nie krył pogardy i nie powściągał krytyki. Gdy nakłaniano go do ustępstw i ukorzenia się wobec partyjnych dygnitarzy, powiedział podczas konferencji naukowej w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego 26 stycznia 1946 roku: „Słychać żądanie, aby nauka służyła życiu. Owszem, niech służy, czym może, niech mu przyświeca. Ale niech się nie wysługuje”. Te poglądy i rzeczywista niezależność Konopczyńskiego przesądziły o jego konflikcie z władzą, która wszelkimi metodami starała się go usunąć z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Konopczyński zmarł na zawał serca, w nocy z 12 na 13 lipca 1952 roku, w swym ukochanym Młynniku i został pochowany na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Bibliografia

Biliński P., Władysław Konopczyński 1880–1952. Człowiek i dzieło, Kraków 2017 (tam dalsza literatura).