Wiktor Godlewski - przyrodnik i genialny konstruktor

Opracowanie: dr hab. Piotr Daszkiewicz, prof. PAN

Pierwsze lata lata życia i okołopowstańcze doświadczenia

Urodził się w 1831 roku w Bogutach Wielkich (województwo ostrołęckie), syn Aleksandra – szlachcica zaściankowego i Karoliny z Ciołkowskich. Ukończył gimnazjum w Łomży i następnie pracował w administracji majątków. Już w tym pierwszym okresie swojego życia pasjonował się zoologią i współpracował z Warszawskim Gabinetem Zoologicznym, przekazując obserwacje ornitologiczne z okolic Łomży i Ostrołęki. W okresie powstania styczniowego pełnił funkcję naczelnika powiatu stanisławowskiego. Organizował konspiracyjne spotkania i przesyłał powstańczą pocztę. Aresztowany w 1863 roku, został skazany na 12 lat katorgi w syberyjskich kopalniach. Początkowo trafił do, słynącej z ciężkiego więzienia, miejscowości Pietrowsk w Kraju Zabajkalskim. Następnie przebywał wraz Alfonsem Parvexem i Benedyktem Dybowskim w Domnie, Siwakowej, Czycie, Darsuniu. Od 1868 roku współpracował z Dybowskim w badaniach Bajkału i fauny wschodniej Syberii. W latach 1868–1872 przebywał z nim w Kułtuku nad Bajkałem. W 1871 roku odbył wyprawę z Aleksandrem Czekanowskim w Góry Przybajkała, zaś w latach 1872–1875 odbył Benedyktem Dybowskim i Michałem Jankowskim wyprawę łodzią po Amurze do Władywostoku. W 1877 roku powrócił do kraju, gdzie zajął się rolnictwem. Został dzierżawcą, a następnie (od 1889 roku) właścicielem majątku Smolechy koło Ostrowi. Aklimatyzował tam i uprawiał syberyjskie drzewa oraz krzewy, między innymi modrzewie, sosny, jodły syberyjskie i brzozy. Przez dłuższe okresy przebywał jednak w Warszawie lub u siostry w Chęcinach, zmarł w Smolechach na tyfus 17 listopada 1900 roku.

We wspomnieniach współtowarzyszy zesłania, Godlewski jawi się nie tylko jako doskonały myśliwy i obserwator przyrody ale także jako genialny konstruktor, samouk. Benedykt Dybowski wspominał po latach: złotoręki ale i złototwórczy umysł, można o nim śmiało powiedzieć, że był to genjusz w zakresie techniki, architektury, rzeźby itd. W Darsuniu stawiał domy, budował piece, kominki, szył bieliznę, odzież, obuwie, znał się na ogrodnictwie, na uprawie roli, wogóle na wszystkiem, a wszakże wszędzie był samoukiem. Nauczał towarzyszy więziennych rozmaitych rzemiosł, jemu zawdzięczał Roguski i Wiśniewski, że się nauczyli budowy pieców rozmaitych typów; po powrocie do Irkucka, stali się zawodowymi „piecznikami”, zduami w mieście i zarabiali duże sumy. Innych nauczył krycia dachów: granicami, gontami, deskami i blachą. Był w potrzebie blacharzem, stolarzem, kowalem itd. (cyt. za Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930, s. 231).

Związki z nauką i wynalazki

Wiktor Godlewski wykonał szereg przyrządów własnego pomysłu, służących do prowadzenia pionierskich badań naukowych, między innymi pomiarów głębokości wód Bajkału. Jednym z jego wynalazków był iłochwyt (żelazne szczęki dużej wielkości, zamykane przy pomocy ciężarka spuszczanego po lince) do pobierania prób głębinowych. Wśród jego patentów, Dybowski wymienia także przyrząd służący do darcia przędzy lin za pomocą zębów z kawałka starej piły, osadzony mocno w drewnianym klocu jak i liczne typy pułapek i sideł, służących do łapania zwierząt, przesyłanych następnie do Warszawy. W syberyjskich osadach konstruował nawet huśtawki i karuzele dla dzieci.

Godlewski był typowym przyrodnikiem „terenowcem”. Publikował stosunkowo niewiele. Jest współautorem dziesięciu prac o przyrodzie Bajkału. Jego ogromny wkład w poznanie przyrody Syberii nie może być oczywiście oceniany na podstawie jego pulikacji. Godlewski znacząco przyczynił się do wzbogacenia kolekcji Warszawskiego Gabinetu Zoologicznego, polując, preparując i przesyłając do Warszawy kilka tysięcy skórek ptaków i drobnych ssaków, a także dziesiątki tysięcy owadów i innych bezkręgowców. Pomagał Benedyktowi Dybowkiemu w preparowaniu okazów ryb i kiełży. Był także współautorem raportu, w którym po raz pierwszy opisany został nowy rodzaj i gatunek salamandry syberyjskiej – Salamandrella keyserlingii. Uczestniczył w odkryciu cyklu reprodukcyjnego głębinowej ryby Bajkału – gołomianki Comephorus baicalensis, masowo ginącej. Za pośrednictwem Władysława Taczanowskiego, zebrane okazy zoologiczne trafiały do wielu europejskich kolekcji. Godlewski i Dybowski przesyłali także okazy do rosyjskich muzeów, między innymi do Petersburga i Irkucka. Dybowski wspominał na przykład czaszki zebrane przez Godlewskiego na pobojowsisku bitwy kozaków z Chunchuzami, w trakcie podróży Amurem, przekazane muzeum w Irkucku.

Godlewski odegrał kluczową rolę dla opracowania fauny ptaków Syberii Wschodniej. Przygotowane przez niego oraz Dybowskiego opisy, stały się podstawami charakterystyk szeregu nowych gatunków jak i opracowania i wydania Faune Ornithologique de la Sibérie Orientale [Fauna Ornitologiczna Syberii Wschodniej]. Dzieło to, przełomowe dla zoologii Azji, zostało wydane w Petersburgu już po śmierci Taczanowskiego. Ukazało się dzięki staraniom Aleksandra Straucha, życzliwego polskim zesłańcom, wybitnego zoologa, kierującego petersburską kolekcją zoologiczną. W pracy tej Taczanowski wielokrotnie cytował Godlewskiego. Wśród upolowanych ptaków znajdowały się nie tylko dotychczas nieznane, ale i bardzo spektakularne gatunki. W okolicach Darsunia złowił na przykład niezbadany jeszcze wówczas gatunek dropia. Benedykt Dybowski, opisując go w 1868 roku w prestiżowym „Journal für Ornithologie”, zadedykował ten gatunek Taczanowskiemu, nazywając go dropiem Taczanowskiego – Otis taczanowskii. Godlewski dostarczał Taczanowskiemu także informacje o charakterze etnologicznym. Jedną z nich była taka, że Chińczycy bardzo cenią orłosępy Gypaëtus barbatus i kupują je za cenę złota.

Wiktor Godlewski odegrał także ważną rolę w malakologii, badaniu mięczaków. Dzięki jego zaangażowaniu, po raz pierwszy zbadano faunę głębinową Bajkału i odkryto nieznaną uprzednio bioróżnorodność tego środowiska. Przesłane przez niego okazy posłużyły H. Crossowi i W. Fischerowi do opracowania i opublikowania w „Journal de Conchyliologie” fauny mięczaków Bajkału. Godlewski zbierał także morskie mięczaki na wyspie Askold i w Morzu Japońskim.

Za zasługi w badaniu przyrody Syberii Godlewski został odznaczony, na wniosek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, złotym medalem. Współpracujący z nim przyrodnicy zadedykowali mu szereg gatunków. Władysław Taczanowski opisał syberyjskie gatunki ptaków Agrodroma godlewskii, Anthus godlewskii, Emberizia godlewskii. Benedykt Dybowski poświęcił swojemu współpracownikowi i przyjacielowi gatunek ptaka Leukoria godlewskii, gatunki ryb Cottus godlewskii i Limnocottus godlewskii; gatunek kiełża Gammarus godlewskii. Władysław Dybowski (brat Benedykta Dybowskiego) zadedykował mu nowy rodzaj mięczaka Godlewskia i gatunki Baicalia godlewskii, Benedictia godlewskii, Leucosia godlewskii, Gerstfeldia godlewskii. Józef Nusbaum nazwał na jego cześć nowy gatunek wieloszczeta Dybowscella godlewskii, Władysław Kulczyński pająka Attus godlewskii. Godlewskiemu dedykowano także gatunki w późniejszym okresie – pierwotniaka Rotundula godlewskii, pasożyta mięczaków opisanego w 1968 roku przez J.J. Lippę, bajkalskiego małżoraczka Candona godlewskii, opisanego przez G.F. Mazepową w 1984 roku jak i nicienia Eutobrilus godlewskii opisanego przez T. Naumową w 2021 roku .

Zapomniany na wiele lat

Chociaż nazwisko Wiktora Godlewskiego trwało w nomenklaturze zoologicznej, to jego postać długo była zapomniana. Nie opublikował on niestety wspomnień, choć po powrocie z zesłania pracował nad nimi. Nieznany jest żaden rękopis, choćby wspomnianych nieukończonych reminiscencji. Po opublikowanych w 1900 roku notatkach nekrologicznych autorstwa towarzyszy jego zesłania i badań naukowych, Benedykta Dybowskiego i Feliksa Zienkowicza, trzeba było siedemdziesięciu lat by ukazał się biograficzny artykuł. Stworzył go Mieczysław Bartniczak. Lata dziewięćdziesiąte dwudziestego wieku radykalnie zmienły tę sytuację. Wybitni historycy nauki – Gabriel Brzęk i Zbigniew Wójcik poświęcili Godlewskiemu szereg artykułów. Począwszy od 1992 roku przyznawny jest, za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauk przyrodniczych, medal Wiktora Godlewskiego.

Bibliografia:

Bartniczak M., Wiktor Ignacy Godlewski, „Wszechświat” 7-8, 1970, s. 200-204.

Brzęk G., Udział Polaków w badaniach przyrody Syberii, a zwłaszcza Bajkału, „Analecta” 8/1(15), 1999, s. 121-190.

Brzęk G., Wiktor Godlewski (1831-1900), „Studia Łomżyńskie” t. 8, 1997, s. 49-63.

Dybowski B., Godlewski Wiktor, „Kosmos” 25, 1900, s. 690-692.

Dybowski B., O Syberyi i Kamczatce. Część I.: Podróż z Warszawy na Kamczatkę, Kraków, Warszawa 1912, s. 307.

Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930, s. 627.

Dybowski B., Wspomnienia z przeszłości półwiekowej: objaśnione czterdziestu kilku rycinami. Lwów 1913, s. 94.

Kowalska K., Mroczkowska A., Zielińska B., Władysław Taczanowski. Listy do Antoniego, Wagi Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego, „Memorabilia Zoologica” 12, Wrocław-Warszawa- Kraków 1964, s. 317.

Mielnikiewicz K., Wiktor Ignacy Godlewski – wybitny myśliwy i przyrodnik, http://kulturalowiecka.pl/artykuly_prasowe/wiktor_godlewski.pdf [dostęp: 01.01.2022].

Świerżewski R., Trudna droga zesłania, Boguty-Pianki 2015, s. 86.

Wójcik Z., Wiktor Godlewski z Bogut: badacz przyrody Syberii Wschodniej, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. 10, 2014, s. 29-44.

Wójcik Z., Wiktor Ignacy Godlewski – zesłaniec i badacz przyrody Syberii, „Studia Łomżyńskie” t. 14, 2003, s. 77-95.

Zienkowicz F., Wiktor Godlewski. Wspomnienie pośmiertne, „Wszechświat” 48, 2 grudnia 1900, s. 753-755.