Wacław Szukiewicz - twórca polskiego sztucznego kauczuku

Opracowanie: dr hab. Jolanta Załęczny, prof. ucz.

Edukacja

Wacław Szukiewicz urodził się 24 sierpnia 1896 roku w Olicie na Wileńszczyźnie w ziemiańskiej rodzinie o patriotycznych korzeniach. Ojciec Ludwik Napoleon był synem powstańca styczniowego i zesłańca Tomasza Szukiewicza. Matka Maria Teresa z Łukasiewiczów była wnuczką powstańczego dowódcy Ludwika Narbutta. Ludwik Szukiewicz był wojskowym. Maria ukończyła Instytut dla Kobiet w Białymstoku, była prezesem Koła Polek w Lidzie, działaczką społeczną. Szukiewiczowie mieli – poza Wacławem – syna Romana (ur. 1900) oraz córkę Zofię (1900–1990). Należący do nich majątek Krupa sąsiadował z Sukurczami rodziny Pileckich, stąd bliskie młodzieńcze kontakty Wacława z Witoldem Pileckim.

Wacław Szukiewicz rozpoczął naukę w Wilnie, potem w Korpusie Kadetów Marynarki w Petersburgu, gdzie zdał maturę. Nie chcąc służyć w armii carskiej, rozpoczął studia na wydziale budowy maszyn Petersburskiego Uniwersytetu Politechnicznego. Został jednak powołany do wojska i musiał przerwać naukę. Już jako wojskowy ukończył szkołę artylerii w Odessie, w armii służył do rewolucji 1917 roku (w stopniu porucznika). Nielegalnie przedostał się do Mińska, a potem do Lidy, gdzie w 1918 roku organizował Samoobronę Ziemi Lidzkiej. Był jednym z inicjatorów zawiązania w 1918 roku Rady Narodowej Ziemi Lidzkiej, w skład której wszedł jako przedstawiciel wojska. Potem służył w wojsku polskim, był dowódcą Lidzkiego Batalionu Strzelców, organizował baterię artylerii konnej przy 13 pułku ułanów. W 1920 roku – na czele zorganizowanego w rejonie Lidy oddziału liczącego 150 żołnierzy – walczył z wojskami bolszewickimi. Z wojska odszedł rok później w stopniu kapitana artylerii z przydziałem do 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej w Warszawie. Za udział w wojnie 1920 roku został odznaczony Krzyżem Walecznych.

W odrodzonej Polsce podjął studia na Politechnice Warszawskiej, na wydziale chemii. Tytuł inżyniera uzyskał w 1925 roku. Kolejne dwa lata spędził w Paryżu, gdzie prowadził prace badawcze w dziedzinie chemii medycznej.

Praca nad uzyskaniem sztucznego kauczuku

Po powrocie do kraju, w 1927 roku objął stanowisko kierownika w stacji doświadczalnej, gdzie prowadzono badania nad uzyskaniem gliceryny dynamitowej z masy cukrowej. Za pracę został nagrodzony przez Chemiczny Instytut Badawczy i Ministerstwo Spraw Wojskowych.

Kolejnym etapem było zaangażowanie się w próby wytworzenia sztucznego kauczuku. Szukiewicz włączył się w nie w 1929 roku, pracując w Instytucie Przeciwgazowym. Po przeniesieniu do Chemicznego Instytutu Badawczego (1933) zorganizował – przy wsparciu finansowym Polonii amerykańskiej – dział syntezy kauczuku, którego został kierownikiem. Wraz ze współpracownikami (Witold Klonowski, Kazimierz Klinga, Wojciech Świętosławski, Kazimierz Smoleński) opracował metodę otrzymywania butadienu z alkoholu etylowego i jego polimeryzacji. W latach 1933–1935 zespół kierowany przez Wacława Szukiewicza (liczący czterech inżynierów, ośmiu laborantów i dwóch techników) przeprowadził ponad 3000 prób z wykorzystaniem 250 różnych substancji. Pracowano po 16 godzin na dobę. Wsparcia udzielił prezydent RP Ignacy Mościcki, również wybitny polski chemik.

W połowie 1935 roku Szukiewicz i Klonowski opracowali katalizator (MgO+SiO₂) zwiększający wydajność produkcji butadienu. Otrzymany tą drogą kauczuk nazwano KER (skrót od: kauczuk erytrenowy). Opracowana w dziale syntezy kauczuku chemicznego metoda pozwalała na uzyskanie tony kauczuku z 5 ton spirytusu melasowego albo drożdżowego, względnie z odpadków konsumpcyjnych .

Efekt prac utrzymywano w tajemnicy, a metodę objęto tajnym patentem. W ciągu pięciu miesięcy udało się wytworzyć 4 tony kauczuku, co pozwoliło realistycznie podejść do planów produkcji na skalę przemysłową. KER sprawdzał się w produktach gumowych typu: opony, obuwie i odzież ochronna, powłoki balonowe. Był odporny na ścieranie, a pod względem parametrów mógł konkurować zarówno z kauczukiem naturalnym, jak i syntetycznym produkowanym w Niemczech czy ZSRR. Surowiec wysłano do fabryk przemysłu gumowego (Warszawa, Poznań, Piastów, Sanok) oraz fabryk kabli (Kraków, Warszawa, Ożarów). Wyprodukowano także opony, na których próbnie przejechano dystans 30 tys. km.

Praca w zakładzie w Dębicy

W 1936 w Dębicy – na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) – rozpoczęto budowę zakładu produkcji KER. Zawiązano też Towarzystwo Akcyjne „Przemysł Chemiczny w Dębicy”. Szukiewicz nadzorował budowę fabryki, a potem wdrażanie procesu technologicznego. Po otwarciu fabryki 1 sierpnia 1938 został jej dyrektorem. Produkowano tam sztuczny kauczuk (zwany erytrenowym), wykorzystując erytren (dziś zwany butadienem) uzyskany ze spirytusu i poddany polimeryzacji. Moc produkcyjną określono na 150 ton rocznie, zaś docelową (po 1940 roku) na 6000 ton. W pierwszym roku wytworzono 150 ton sztucznego kauczuku, co czyniło Polskę trzecim jego producentem po Niemczech i ZSRR, a zaspokajało 2–3% zapotrzebowania krajowego. Uruchomienie produkcji syntetycznego kauczuku w Dębicy było sukcesem na miarę światową. Cały proces badawczy i wdrożeniowy udało się zrealizować w ekspresowym tempie, bo zaledwie w trzy lata. Obok fabryki kauczuku syntetycznego zbudowano w Dębicy fabrykę „gum jezdnych”, czyli opon samochodowych. Pierwszą oponę wyprodukowano tam 30 marca 1939 roku. Na oficjalne otwarcie fabryki 4 kwietnia 1939 roku przybył między innymi Eugeniusz Kwiatkowski, twórca COP. Oponę, wyprodukowaną z dodatkiem kauczuku syntetycznego, Polska zaprezentowała na Nowojorskiej Wystawie Światowej w 1939 roku. Polski wynalazek wzbudził ogromne zainteresowanie, pokazano rolkę sztucznego kauczuku i oponę z tego surowca, określoną mianem „opony z ziemniaka”. Taką nazwę wprowadził wcześniej Melchior Wańkowicz, pisząc w cyklu reportaży zatytułowanym Sztafeta, że Polska jest w stanie otrzymać z hektara ziemniaków 10–30 opon.

Wojna, wyjazd z Polski

Szukiewicz kierował fabryką kauczuku do wybuchu wojny. Jako kapitan rezerwy został skierowany do Centrum Artylerii Przeciwlotniczej w Brześciu nad Bugiem, skąd wraz z oddziałem dotarł 19 września 1939 roku do granicy z Rumunią, a potem samodzielnie przedarł się do Bukaresztu. Na polecenie rządu polskiego na uchodźstwie odtworzył z pamięci technologię wytwarzania KER i przekazał ją włoskiej firmie Societa Anima di Gomma Sintetica. Wyjechał do Włoch, by w Ferrarze uruchomić fabrykę sztucznego kauczuku.

Przystąpienie Włoch do wojny po stronie Niemiec hitlerowskich w maju 1940 roku udaremniło te działania. Szukiewicz przez Portugalię wyjechał do Brazylii, a stamtąd w listopadzie 1941 roku – dzięki wsparciu Polonii (głównie Wiktora i Bolesława Przedpełskich) udało mu się dostać do Stanów Zjednoczonych.

Związał się tam z firmą Publicker Alcohol Co., z którą polski rząd podpisał umowę na produkcję KER. Niezwłocznie złożył aplikację patentową na polską metodę syntezy kauczuku. Dopiero we wrześniu 1944 roku uzyskał amerykański patent (nr 2357855), którego większościowym właścicielem był Rząd RP. Wdrożenie go do produkcji nie było jednak łatwe. Instytucje rządowe nie zakupiły patentu, bo przeciwstawiał się temu amerykański monopol naftowy. Zakłady Publicker Alkohol Co. w Filadelfii umożliwiły Szukiewiczowi prowadzenie badań w udostępnionym mu laboratorium. Fabrykę uruchomiono w Edlington (czy Filadelfii) dopiero w 1945 roku, produkowała ona 1000 ton sztucznego kauczuku rocznie.

Polską metodą produkcji kauczuku syntezy zainteresowały się wcześniej służby amerykańskie, mając na uwadze produkcję na potrzeby wojenne. Wykorzystanie metody Szukiewicza być może pomogłoby zażegnać kryzys z zaopatrzeniem w gumę i przyspieszyło zwycięstwo aliantów, tym bardziej, że Stany Zjednoczone wówczas nie posiadały technologii produkcji syntetycznego kauczuku. Prace nad nową technologią były blokowane przez ekspertów związanych z przemysłem naftowym. Szukiewiczowi zarzucano często zbytnią dbałość o własne korzyści z przywilejów patentowych. Próbowano dyskredytować wyniki jego badań, czego dowodem mogą być karykatury w amerykańskiej prasie (np. na łamach nowojorskiego magazynu „PM”).

Powojenne losy Szukiewicza, osiągnięcia

Po wojnie Wacław Szukiewicz pozostał w Stanach, w roku 1947 sprowadził tam rodzinę z Polski. Pracował jako chemik w zakładach chemicznych, między innymi w laboratorium badawczym National Aniline Division, Allied Chemical Corp. w Buffalo, zajmując się badaniem polimerów. W latach 1946–1965 był konsultantem rządu argentyńskiego do spraw rozwoju przemysłu. Uzyskał sześć amerykańskich patentów, opublikował kilka artykułów naukowych z dziedziny chemii organicznej. Pisał też teksty o tematyce gospodarczej i społecznej (były drukowane między innymi na łamach czasopisma „Problemy”). Pozostawił wspomnienia zatytułowane Historia Ker’u. Polski Kauczuk syntetyczny. Rękopis wspomnień wynalazcy (materiały w posiadaniu Aliny Surmackiej-Szczęśniak)

Był współzałożycielem polskiego czasopisma „Świt” wydawanego w Nowym Jorku. Działał aktywnie (1941–1959) w stowarzyszeniu Polonia Technica skupiającym techników i inżynierów polskich w USA. Przez dwie kadencje (1943–1945) pełnił funkcję wiceprezesa zarządu. W 1971 roku z okazji 30-lecia Polonia Technica – w uznaniu zasług i wkładu w rozwój polskiej techniki i technologii przed II wojną światową oraz za osiągnięcia w technice i technologii w USA – został honorowym członkiem stowarzyszenia. Otrzymał Medal imienia Wojciecha Świętosławskiego nadany przez Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego (1989). Był członkiem Polskiego Instytutu Naukowego.

Nie zerwał kontaktów z Polską. Przy jego wydatnym zaangażowaniu zorganizowano w Chicago w dniach 6–7 stycznia 1945 roku zjazd inżynierów i techników polskich i polsko-amerykańskich poświęcony odbudowie kraju i Warszawy. W 1946 roku sfinansował zakup aparatury badawczej dla pracowni Instytutu Chemii Przemysłowej (instytucji powstałej na bazie przedwojennego Chemicznego Instytutu Badawczego).

Za osiągnięcia zawodowe został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1938) i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Od 1990 roku przebywał w polonijnym domu opieki w Fort Lauderdale na Florydzie, gdzie zmarł w 1992 roku. Pochowano go w alei zasłużonych w Amerykańskiej Częstochowie (Doleystown w Pensylwanii). Na pomniku, zgodnie z jego życzeniem, znalazł się napis: „Co my nazywamy zasługi są tylko ojczyźnie spłacone długi”.

W Polsce, w odbudowanych w Dębicy zakładach uruchomiono instalację syntezy butadienu opartą na metodzie Szukiewicza. Do 1956 roku wytworzono 1000 ton kauczuku.

Wybrana literatura:

Ciechanowicz L., Od erytrenu do Keru. Karta historii polskiego kauczuku syntetycznego, „Elastomery” 1999, t. 3, nr 4, s. 3–12.

Kabzińska K., Osiągnięcia polskich inżynierów chemików w okresie dwudziestolecia międzywojennego i pierwszych lat powojennej Polski [w:] Inżynierowie polscy XIX i XX w., red. B. Orłowski, Warszawa 1994, s. 179–226.

Łotysz S., Kontrowersje wokół roli tzw. polskiego procesu w amerykańskim programie kauczuku syntetycznego w latach 1942–1945, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2010, nr 1–2, s. 331–344.

Polscy wynalazcy, red. S. Łotysz, Bielsko-Biała 2018, s. 120–122.

Spyra A., KER: polski kauczuk – historia marki, Kraków 2005, s. 20–41.

Szukiewicz W., Na drodze do realizacji fantazji, „Problemy” 1948, nr 3, s. 146–155.

Wańkowicz M., Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 1939; reprint: Lublin 1999, s. 111–124.