Wacław Sieroszewski - prekursor badań nad Jakutami

Opracowanie: prof. dr hab. Gościwit Malinowski

Wacław Sieroszewski urodził się 24 sierpnia 1858 roku w majątku Wólka Kozłowska koło Radzymina, jako syn Leopolda i Walerii z Ciemniewskich. Ojciec wziął udział w powstaniu styczniowym, co przypłacił uwięzieniem w cytadeli warszawskiej, zlicytowaniem majątku i koniecznością wyjazdu do Galicji. Po śmierci matki, chłopiec znalazł się pod opieką dalszej rodziny, a następnie rozpoczął naukę w III Gimnazjum w Warszawie, z którego został relegowany w piątej klasie za opór wobec rusyfikacji. Następnie terminował w warsztacie ślusarskim oraz ukończył kolejową Szkołę Techniczną, pracując równocześnie na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Z wyjazdu na studia politechniczne do Liège zrezygnował na rzecz działalności w kręgach niepodległościowych (z Adamem Szymańskim) i socjalistycznych (z Ludwikiem Waryńskim). W lipcu 1878 roku aresztowany i osadzony w Cytadeli, został rok później skazany na osiem lat twierdzy, zamienione ze względu na młody wiek na osiedlenie w Jakucji, we wschodniej Syberii. W maju 1880 roku dotarł do Wierchojańska, gdzie otworzył zakład ślusarski i związał się z Jakutką, Anną (Arinną) Czełba-Kysa, szwagierką zesłańca z powstania styczniowego Jana Zaborowskiego, z którą miał córkę Marię.

Wiosną 1881 roku podjął nieudaną próbę ucieczki z zesłania, ponowioną w 1882 roku przy współudziale rozbitków amerykańskiej wyprawy polarnej George’a Washingtona DeLonga. Schwytany, został skazany na przedłużenie zesłania w bardziej odludnym Sredniekołymsku, dożywotnie osiedlenie na Syberii i pięć uderzeń batem, czego mu ostatecznie oszczędzono. W 1883 roku osiadł w Andyłachu koło Sredniekołymska, jednak w 1884 roku zesłano go do położonej daleko na północy osady Jąża nad Ałazeją. Dzięki staraniom siostry Pauliny, w 1885 roku wyrażono zgodę na osiedlenie w Jakucku. Tam Sieroszewski połączył się z żoną i córką. Niestety już w 1886 roku jego małżonka zmarła, po czym Sieroszewski zamieszkał w Ułusie Bajagantajskim, wiosną 1887 roku przeniósł się do Ułusu Namskiego, znacznie bliżej Jakucka. W 1890 roku zamieszkał w osadzie Tiechtiur.

Mimo dalece niepełnej edukacji szkolnej, Sieroszewski był człowiekiem o szerokiej wiedzy. Wszystko dzięki oczytaniu w polskiej literaturze oraz samokształceniowemu charakterowi swej działalności w ruchu socjalistycznym. Pobyt na zsyłce umożliwił mu poznanie życia rdzennych mieszkańców Syberii i rozpalił ambicje literackie. Już w Andyłachu, w ciężkich warunkach powstał pierwszy szkic do opowiadania Chajłach, o trudnych relacjach Jakutów z rosyjskimi zesłańcami, w Jąży opowiadanie Jesienią, a w Ułusie Bajagantajskim Skradziony chłopak. Przemycone do Warszawy ukazały się te utwory drukiem w „Głosie” pod pseudonimem Wacław Sirko w latach 1887-1888. W Ułusie Namskim zaczął pracować nad powieściami, a od 1890 roku publikować po rosyjsku artykuły etnograficzne o Jakutach i innych ludach Syberii, Tunguzach, Jukagirach i Czukczach.

W 1892 roku uzyskał paszport osiedleńczy z prawem swobodnego przemieszczania się po wschodniej Syberii, opuścił Jakucję i osiadł w Irkucku. Tam został wpisany do ksiąg irkuckiego mieszczaństwa, co pozwalało na swobodne podróżowanie po Rosji, jednak z wyłączeniem Królestwa Polskiego. W 1893 roku został nagrodzony złotym medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (CRTG) za opublikowaną pracę o pieśniach jakuckich. Udało mu się zdobyć u prywatnych sponsorów, między innymi firmy futrzarskiej Gromowa, fundusze na monografię etnograficzną o Jakutach, w związku z czym wyjechał w 1894 roku do Petersburga. Tam, jeszcze w tym samym roku ukazał się jego debiut książkowy Na kresach lasów, także pod pseudonimem Sirko. Jego córka Maria wróciła na Syberię i zamieszkała w Irkucku pod opieką szkolnego przyjaciela ojca, Stanisława Landy’ego. Do lat 30. XX wieku pozostawała w kontakcie listownym z ojcem.

W 1895 roku wyszły drukiem rosyjskie wersje opowiadań Wacława Sieroszewskiego Jakutskije rasskazy, a w 1896 roku ukazała się drukiem jego monografia Jakuty. Opyt etnograficzeskogo issledovanija. Nominowany przez profesora Nikołaja Wiesiełowskiego, archeologa i orientalistę z Uniwersytetu w Sankt Petersburgu, otrzymał za nią Sieroszewski kolejny złoty medal CRTG, a w 1898 roku oficjalną zgodę na wjazd do Królestwa Polskiego. W 1901 roku W. G. Sumner opublikował skrót pracy w „The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland” pt. The Yakuts. Abridged from the Russian of Sieroshevski. Monografia Sieroszewskiego, dedykowana zmarłemu w 1894 roku przyrodnikowi i geografowi Aleksandrowi Middendorfowi, była pierwszą naukową pracą przedstawiającą wszelkie aspekty życia Jakutów: zarys geografii Jakucji, pochodzenie i typy rasowe Jakutów, ich gospodarkę, pożywienie, ubiór, domostwa, rzemiosło i sztukę, akumulację bogactwa, warunki pracy i najmu, ustrój rodowy, rodzinę, dzieci, małżeństwa, twórczość literacką i wierzenia. Ten holistyczny opis kultury danego ludu z dużym naciskiem na sprawy ekonomiczne, stał się specjalnością Sieroszewskiego i został z dużym powodzeniem wykorzystany w późniejszych monografiach, przede wszystkim Korei. Monografia Sieroszewskiego miała też przeogromne znaczenie dla przetrwania jakuckiej tożsamości w okresie sowieckim i dzisiejszego odrodzenia narodowego ludu Sacha w największej republice Federacji Rosyjskiej, o czym traktuje praca jakuckiej badaczki Künnej Takaahaj pt. Jakuckie prace Wacława Sieroszewskiego i zmiany kulturowe narodu Sacha (2020).

Nielegalnie wyprawiał się na ziemie polskie już w 1895 (do Warszawy) i w 1896 roku do Grodna, gdzie pokłócił się z Elizą Orzeszkową o to, czy polski pisarz może pisać po rosyjsku. Mimo tego sporu, pozytywne recenzje Orzeszkowej i Aleksandra Świętochowskiego z książki W matni wydanej w Warszawie 1897 roku rozpropagowały twórczość Sieroszewskiego wśród polskich czytelników.

W 1898 roku powrócił wreszcie do Warszawy, gdzie wstąpił w szeregi nielegalnej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i zaprzyjaźnił się ze Stefanem Żeromskim. W 1899 roku poślubił Stefanię Mianowską. W podróż poślubną wybrali się do Włoch. Sieroszewski podróżował także po Kaukazie. W 1900 roku ukazało się polskie tłumaczenie jego monografii o Jakutach 12 lat w kraju Jakutów i tom opowiadań Brzask. Znajdująca się w nim nowela Dno nędzy (Priedieł skorbi) stała się kanwą filmu rosyjskiego reżysera Andrieja Bałabanowa pt. Rzeka (2002). W innym filmie Bałabanowa pt. Palacz (Koczegar), tytułowy bohater, palacz w kotłowni, Jakut, były major i weteran z Afganistanu, postanawia zostać pisarzem zainspirowany opowiadaniem Sieroszewskiego Chajłach. To samo opowiadanie zekranizował w 2021 roku jakucki reżyser Władimir Munkujew w filmie pt. Nuuczcza (Ruski).

Zaproszony do komitetu budowy pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, w 1900 roku został Sieroszewski ponownie uwięziony za zorganizowanie manifestacji robotniczej pod tym pomnikiem. Wypuszczony za kaucją miał się udać do Irkucka, którego był obywatelem. Na ten okres przypada początek zainteresowań Sieroszewskiego Dalekim Wschodem. W 1900 roku napisał opowiadanie Juań Min-Tzy (Bokser), nawiązujące do powstania w Chinach, i wydał po rosyjsku powieść Jan-Guj-Tzy (Zamorski diabeł) pod nazwiskiem własnym i rosyjskiej podróżniczki Aleksandry Potaninej, żony geografa Grigorija Potanina, która przed śmiercią w 1893 roku przekazała mu własne szkice z prośbą o ich literackie opracowanie.

Wiceprezes CRTG, P. Siemionow zaproponował mu wyprawę badawczą do Ajnów na północnych wyspach japońskich. W 1903 roku przez Syberię, Mongolię i Mandżurię dotarł Sieroszewski do Hakodate na Hokkaido, gdzie prowadził badania wraz z Bronisławem Piłsudskim. Ich pokłosiem jest książka Wśród kosmatych ludzi.

Wobec zbliżającej się wojny rosyjsko-japońskiej, w 1904 roku wyjechał do Korei, by przez Chiny, Cejlon i Egipt wrócić do Warszawy. Pokłosiem tej wyprawy były szkice Na daleki wschód (1904), powieść Oł-Soni Kisań (1906), cykl nowel japońskich Z fali na falę (1910), a przede wszystkim monografia Korea. Klucz Dalekiego Wschodu (1905) – unikalna książka pokazująca próby modernizacji koreańskiego państwa Joseon, które z „pustelniczego królestwa” radykalnie ograniczającego kontakty ze światem, zostało przymuszone do całkowitego otwarcia na wpływy europejskie i japońskie wobec bezsilności swego dotychczasowego suwerena, Chin dynastii mandżurskiej. Sieroszewski dał barwny i pełny obraz Korei w przededniu wojny rosyjsko-japońskiej i unicestwienia tego kraju przez japońską okupację w 1910 roku. Jego książka budzi wielkie zainteresowanie w Korei, jako cenne źródło historyczne, zmącone może jedynie wiarą autora w cywilizacyjną misję Japończyków. Jest tam jednak znana z przekładu dokonanego z wydania rosyjskiego pt. Korieja z 1909 roku. W tym samym czasie ukazywały się też po rosyjsku kolejne edycje zebrane jego utworów: w dwóch tomach (1902), w czterech tomach (1904-1905), w sześciu tomach (1908) i w ośmiu tomach (1908-1909).

W 1905 roku rzucił się Sieroszewski w wir rewolucyjnych wydarzeń. Jako zwolennik PPS, w kwietniu tego roku występował na wspólnym zjeździe polsko-rosyjskim w Moskwie, a w październiku opublikował artykuł na rzecz amnestii i zniesienia obowiązującego od 1832 roku stanu wojennego w Królestwie Polskim, co przypłacił kolejnym uwięzieniem. Po zwolnieniu wyjechał do Galicji i zamieszkał w Krakowie i Zakopanem. W 1910 roku udał się wraz z rodziną na emigrację do Paryża, gdzie ukończył dwuczęściową powieść historyczną Beniowski i Ocean, poświęconą zakończonej sukcesem ucieczce zesłańców z Bolszeriecka na Kamczatce pod wodzą Maurycego Beniowskiego w 1771 roku.

Do Krakowa wrócił w czerwcu 1914 roku i wziął udział w wymarszu strzelców z Oleandrów. Mimo podeszłego wieku służył najpierw w 1. pułku piechoty, a następnie jako wachmistrz ułanów u Władysława Beliny-Prażmowskiego. W 1915 roku zwolniony ze służby liniowej zajął się działalnością propagandową, przygotowując m.in. broszurę o komendancie Józefie Piłsudskim. W 1917 roku został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej i przewodniczył Stronnictwu Niezawisłości Narodowej. W listopadzie 1918 roku wszedł jako minister propagandy w skład rządu lubelskiego Ignacego Daszyńskiego, a następnie brał udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie.

Działalność propagandową kontynuował wiosną 1920 roku w ośrodkach polonijnych USA, a w 1921 roku na Śląsku, podczas trzeciego powstania. W niepodległej Polsce Sieroszewski oddał się zajęciom literackim, podróżom, a także działalności społeczno-politycznej. Był członkiem honorowym i przedstawicielem Polski w londyńskim Pen Clubie, prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, prezesem Polskiej Akademii Literatury (1933-1939), Spółki Budowy Własnych Mieszkań i Towarzystwa Polsko-Chińskiego. Jako zdeklarowany piłsudczyk był w latach 1935-1938 senatorem z ramienia BBWR.

Z tego okresu jego twórczości warto wspomnieć dramat Bolszewicy (1921), powieść przygodową Dalaj-Lama (1927) o baronie Romanie Ungern von Sternberg, powieść historyczną dla młodzieży Pan Twardost Twardowski (1930), powieść japońską Miłość samuraja (1926) i reportaż Brama na świat (Gdynia) (1933). Wespół z Anatolem Sternem był autorem scenariuszy do filmów „Na Sybir”, „Wiatr od morza”, „Rok 1914”, a wraz z Ferdynandem Goetlem „Dziewczyna szuka miłości”. W 1937 roku został współzałożycielem wytwórni filmowej „Panta-Film”.

W latach 1931-1935 ukazało się dwudziestopięciotomowe wydanie jego Dzieł zebranych. Utwory Sieroszewskiego przekładano na języki obce, przede wszystkim rosyjski, także po rewolucji w bolszewickiej Rosji, angielski, chiński, czeski, esperanto, estoński, fiński, francuski, hebrajski, hiszpański, japoński, koreański, niemiecki, serbo-chorwacki, szwedzki, ukraiński, węgierski, włoski.

W czasie okupacji zajmował się pisaniem pamiętników. Znaczna część jego rękopisów i pamiątek z podróży spłonęła w czasie powstania warszawskiego. Zmarł 20 kwietnia 1945 roku w Piasecznie na zapalenie płuc. Miał 87 lat.