Teodor Dydyński - wybitny romanista przełomu XIX i XX w., autor podręczników akademickich, wydawca źródeł, wykładowca akademicki

Opracowanie: dr Karol Kłodziński

Był znakomitym i wszechstronnym uczonym. W swych pracach naukowych nie ograniczał się wyłącznie do analizy źródeł jurydycznych, lecz z powodzeniem studiował różne kategorie źródeł antycznych, w tym narracyjne i epigraficzne. Publikował prekursorskie prace o charakterze naukowym, dydaktycznym oraz popularyzatorskim w języku polskim, niemieckim i rosyjskim. Specjalizował się nie tylko w rzymskim prawie prywatnym, lecz również w badaniach nad ustrojem starożytnego Rzymu (zwłaszcza wczesnego Cesarstwa Rzymskiego) i historią źródeł prawa rzymskiego. Jego ważne opracowania „Cesarz Hadryan. Studium historyczno-prawne” (Warszawa 1899) i „Historya źródeł prawa rzymskiego” (Warszawa 1904) wciąż są cytowane w literaturze naukowej.

Z pewnością Teodora Dydyńskiego można zaliczyć do kręgu znakomitych polskich badaczy prawa rzymskiego. Choć był romanistą, historykiem rzymskiego prawa prywatnego, to już w drugiej połowie XIX i na początku XX w. w swoich badaniach łączył różne dziedziny. Choć jak większość ówczesnych romanistów poruszał tematykę z zakresu rzymskiego prawa prywatnego, to specjalizował się również w rzymskim prawie publicznym, zagadnieniach ustrojowych starożytnego Rzymu. Interesował się dziejami wczesnego Cesarstwa Rzymskiego, a cesarzowi Hadrianowi poświęcił nawet monografię. Nie była to jednak klasyczna biografia, a Dydyńskiego interesowało – jak sam podkreślał – nie prywatne, lecz „historyczne, państwowe znaczenie” tego cesarza.

Dydyński biegle analizował zarówno klasyczne źródła prawa rzymskiego, jak też źródła narracyjne oraz epigraficzne. Bez wątpliwości można go uznać za najwszechstronniejszego, polskiego przedstawiciela XIX-wiecznej nauki o starożytności – „Altertumswissenschaft”. Jeszcze dziś badacze przywołują jego liczne studia, w tym znakomity podręcznik pt. „Historya źródeł prawa rzymskiego” (Warszawa 1904). Teodor Dydyński jest również autorem pierwszego polskiego przekładu i komentarza do „Instytucji” Gaiusa (zeszyt 1, Warszawa 1865; zeszyt 2, 1867), podręcznika do nauki rzymskiego prawa prywatnego, który powstał ok. 161 roku n.e. Jan Kodrębski podsumował dorobek Dydyńskiego w następujący sposób: „Sądzić można, że najpełniej chyba z dziewiętnastowiecznych polskich romanistów reprezentował nurt historyczny w romanistyce i, bodaj jedyny, łączył historię społeczno-polityczną starożytnego Rzymu z historią prawa rzymskiego”.

Edukacja

Teodor Dydyński urodził się 31 marca 1836 roku w Bydgoszczy, w rodzinie szlacheckiej. Jego ojcem był Maksymilian Dydyński h. Gozdawa, urzędnik sądowy, a matką Anna Dołęgowska. Bratem przyszłego romanisty był Józef Dydyński (181–1897), postać również nietuzinkowa, teolog, archeolog, badacz lokalnej kultury, kanonik honorowy Metropolii Poznańskiej, długoletni dziekan śś. Apostołów Piotra i Pawła i proboszcz w Kłecku.

Teodor Dydyński otrzymał podstawowe wykształcenie w szkole powszechnej w Bydgoszczy, a następnie był uczniem gimnazjum w Trzemesznie, które pielęgnowało polskie tradycje niepodległościowe, a przy tym dawało solidne podstawy klasycznego wykształcenia. W 1856 roku w Trzemesznie Teodor uzyskał świadectwo dojrzałości. Następnie absolwent trzemeszeńskiego gimnazjum rozwijał swoje zainteresowania starożytnością we Wrocławiu, gdzie w latach 1856-1858 na Wydziale Filozoficzno-Historycznym studiował filologię klasyczną. Tam też był uczniem m.in. Georga Philippa Eduarda Huschkego, znakomitego romanisty i interpretatora dzieł Gaiusa. Uczęszczał również na zajęcia do historyka Richarda Roeppela, który specjalizował się w dziejach Polski i prowadził wykłady na temat twórczości Słowackiego i Mickiewicza. Cieszyły się one dużą popularnością zwłaszcza wśród polskich studentów Uniwersytetu Wrocławskiego. Po dwóch latach studiów na Uniwersytecie we Wrocławiu w 1858 roku Teodor Dydyński rozpoczął studia prawnicze w Berlinie, a następnie przeniósł się do Heidelbergu, gdzie przez cztery lata studiował na Wydziale Prawa. Zagraniczne studia Teodora Dydyńskiego zbiegły się w czasie z największym rozkwitem szkoły historyczno-prawnej i rozwojem badań nad historią prawa rzymskiego oraz badań nad recepcją prawa rzymskiego w Niemczech (pandektystyka). W 1864 roku Dydyński uzyskał doktorat praw. Po doktoracie nie rozpoczął jednak od razu kariery akademickiej, ponieważ we Wrocławiu zdał egzamin przy sądzie apelacyjnym i rozpoczął aplikację sądową. Z pewnością jednak myślał o karierze naukowej. Rozpoczął starania o uzyskanie posady na Wydziale Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. W 1865 roku otrzymał docenturę i rozpoczął wykłady z historii prawa rzymskiego. W 1867 roku został adiunktem w Katedrze Prawa Rzymskiego, a w 1872 roku – profesorem nadzwyczajnym. W 1888 roku został mianowany na stanowisko profesora zwyczajnego, gdzie pracował aż do przeniesienia w stan spoczynku w 1908 roku. Tym samym Teodor Dydyński był wykładowcą prawa rzymskiego przez ponad 40 lat. W 1906 roku został członkiem-założycielem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a latach 1913–1916 pełnił funkcję prezesa tej ważnej w Królestwie Polskim organizacji naukowej. W 1919 roku Teodor Dydyński został mianowany profesorem honorowym Uniwersytetu Warszawskiego. Zmarł  15 marca 1921 roku w Warszawie.

Tłumacz i komentator „Instytucji” Gaiusa

A. Czech-Jezierska miała wiele racji pisząc o Dydyńskim: „Od początku aktywności naukowej […] widoczne jest jego zafascynowanie osobą i dziełem Gaiusa”. Zainspirowany najpewniej wykładami Huschkego Dydyński zainteresował się „Instytucjami” Gaiusa dość wcześnie, bo jeszcze we Wrocławiu. Ten słynny podręcznik do nauki rzymskiego prawa prywatnego został odkryty w Weronie (Codex Veronensis) w 1816 roku przez Bartholda Georga Niebuhra i szybko stał się przedmiotem analiz. Pierwszą edycję łacińską tego dzieła na ziemiach polskich przygotował Romuald Hube (Warszawa 1827), lecz to Dydyński jest autorem pierwszego polskiego przekładu. Tłumaczenie dwóch pierwszych ksiąg podręcznika Gaiusa wraz z komentarzem ukazało się w latach 1865–1867 i bazowało na edycji Huschkego z 1861 roku. Warto przy tym zauważyć, że już wcześniej krakowski romanista Jan Kanty Rzesiński (1803–1855) próbował tłumaczyć to dzieło na język polski. Było to jednak tłumaczenie sporządzone w związku z przekładem książki E. Gansa, pt. Scholien zum Gajus (Scholie do Gaja, Kraków 1838). Kompletny przekład wszystkich czterech ksiąg Instytucji Gaiusa Teodor Dydyński opublikował dopiero 1892 roku w języku rosyjskim.

Dydyński interesował się również innym, późnoantycznym podręcznikiem prawa prywatnego, Instytucjami Justyniana (pierwszy polski przekład autorstwa Aleksandra Cukrowicza ukazał się w 1850 roku), który w dużym stopniu opierał się na wcześniejszym dziele Gaiusa. Teodor Dydyński starał się nie tylko przybliżać polskiemu odbiorcy ważne źródła rzymskiego prawa prywatnego, lecz stale funkcjonował w międzynarodowym obiegu naukowym, publikując swoje prace również w języku niemieckim i rosyjskim. Ważnym osiągnieciem naukowym Dydyńskiego było wydane w języku niemieckim krytyczne zestawienie, 94 europejskich rękopisów „Instytucji” Justyniana, stanowiące wynik licznych kwerend archiwalnych i bibliotecznych Dydyńskiego (Beiträge zur handschriftlichen. Überlieferung der Justinianischen Rechtsquellen. Bd. I: Institutionen, Berlin 1891). Praca ta uzyskała pozytywne recenzje nie tylko w Polsce, lecz również w Niemczech.

Badacz ustroju rzymskiego i cesarza Hadriana

W swoim podręczniku „Historia źródeł prawa rzymskiego” Dydyński pisał: „Znaczenie i potęgę prawa rzymskiego można tylko zrozumieć i ocenić, badając jego historyczny rozwój”. Warszawski romanista doskonale rozumiał, że jedyną drogą do poznania historii ustroju rzymskiego jest dogłębna i wszechstronna analiza różnych kategorii źródeł antycznych (w tym narracyjnych), a nie tylko tych stricte jurydycznych. Dydyński szczególnie doceniał „zabytki i pomniki starożytności (monumenta)”, takie jak Monumentum Ancyranum (Res Gestae Divi Augusti), których znaczenie dla badań nad ustrojem rzymskim było nie do przecenienia. Choć Dydyński nie był autorem monografii poświęconej „rzymskiemu prawu konstytucyjnemu” czy „prawu publicznemu”, to na bieżąco interesował się dorobkiem uczonych zachodnich w tym zakresie, a w monografii Cesarz Hadryan. Studium historyczno-prawne (Warszawa 1899) często odwoływał się do studiów Theodora Mommsena i Otto Hirschfelda. Nie przywoływał źródeł z drugiej ręki, lecz odwoływał się do poszczególnych inskrypcji publikowanych w korpusach epigraficznych. To właśnie w monografii poświęconej następcy Trajana wszechstronny warsztat badawczy Dydyńskiego i erudycja autora osiągnęły swój najpełniejszy wymiar. Kwestie ustrojowe i historyczne starożytnego Rzymu pojawiły się już w jego wcześniejszych pracach, w tym przede wszystkim niewielkiej książce, pt. O prawie rolnym w starożytnym Rzymie (Warszawa 1881); Agrarnyj wopros driewniago Rima (Warszawa 1885).

Autor podręcznika i słownika

Dydyński jest nie tylko autorem pierwszego polskiego przekładu „Instytucji” Gaiusa, lecz również dwóch, prekursorskich, niezwykle ważnych opracowań o charakterze dydaktycznym. Pierwszym z nich jest Słownik łacińsko-polski do źródeł prawa rzymskiego (Warszawa 1881). Jan Kodrębski wyraźnie podkreślił, że jest to „dzieło, do dziś dnia niezastąpione w polskiej literaturze naukowej”. Jeszcze cenniejszym opracowaniem jest przywoływany już podręcznik Historii źródeł prawa rzymskiego (Warszawa 1904). Było to pierwsze w polskiej literaturze romanistycznej tak obszerne i szczegółowe opracowanie tematu. Sam Dydyński widział ogromną potrzebę wydania tej pracy: „Polska literatura prawnicza nie posiada jeszcze historyi prawa rzymskiego, podręcznika tak pożądanego dla młodzieży uniwersyteckiej w Warszawie, Krakowie i Lwowie”. Na początku tego podręcznika znajduje się dedykacja, którą warto przytoczyć w całości: „Młodzieży akademickiej, oddającej się nauce prawa rzymskiego, owego po wszystkie czasy niewyczerpanego źródła wszelkiej wiedzy i mądrości prawniczej. Pracę tę poświęca Autor”. Wprawdzie obie te prace były oparte lub wzorowane na niemieckich pracach romanistycznych, to warto podkreślić, że są to w pełni kompetentne, odpowiadające ówczesnemu stanowi wiedzy, nowoczesne opracowania, których autor, doskonale zaznajomiony z literaturą przedmiotu, nie bał się zabierania głosu w kwestiach najbardziej dyskusyjnych. Teodor Dydyński był nie tylko znakomitym uczonym, lecz również popularyzatorem. Taki właśnie charakter mają nie tylko jego prace o Hadrianie lub rzymskim prawie agrarnym, lecz również hasła, które opracował na potrzeby Wielkiej Powszechnej Encyklopedii Ilustrowanej Orgelbrandta.

Bibliografia:

A. Czech-Jezierska, Teodor Dydyński i legenda Gaiusa, „Łódzkie Studia Teologiczne” t. 27, nr 2, 2018, s. 21–32.

Borowski, s.v. Dydyński Teodor, „Polski Słownik Biograficzny”, t. 6, Kraków 1948, s. 48–49.

Dyjakowska, Instytucye Gaja Teodora Dydyńskiego – pierwszy polski przekład Instytucji Gaiusa, „Roczniki Humanistyczne” t. 66, s. 8, 2018, s. 9–25.

Jońca, Wkład Aleksandra Cukrowicza w polski przekład Instytucji Gajusa i nie tylko, „Łódzkie Studia Teologiczne” t. 27, nr 2, 2018, s. 49–59.

Kłodziński, Wybrane dzieła Teodora Dydyńskiego jako przykład prekursorskich badań nad rzymskim prawem publicznym w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” t. 64, z. 2, 2012, s. 405–424.

Kłodziński, Historyk prawa Teodor Dydyński (1836-1921) jako badacz cesarza Hadriana, [w:] ‘Antiquitate imbuti’. Uczeni dawnych ziem pruskich w badaniach nad starożytnością i epokami późniejszymi, red. B. Gaj, Opole 2014, s. 7–15.

Kodrębski, Teodor Dydyński (1836-1921), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki humanistyczno-społeczne”, s. I, z. 59, 1968, s. 135–149 = J. Kodrębski, Teodor Dydyńki 1836-1921, [w:] Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915, red. M. Wąsowicz, A. K. Wróblewski, Warszawa 2016, s. 166–181.

Kodrębski, Prawo rzymskie w Polsce XIX wieku, Łódź 1990.

W. Wołodkiewicz, Teodor Dydyński 1836-1921, [w:] Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808-2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008, s. 74–76.