Stanisław Zuber - geolog, naukowiec, odkrywca, animator kultury i męczennik za demokrację w Albanii

Opracowanie: dr Rigels Halili

Rodzina

Stanisław Zuber przybył na świat 14 października 1893 roku jako najstarsze dziecko w rodzinie Rudolfa i Stanisławy Zuberów. Według rodzinnych podań Zuberowie pochodzili z Tyrolu, ale rodzina osiadła we Lwowie w latach 60. XIX wieku, wraz z przeniesieniem się dziadka Stanisława, oficera armii austriackiej, z rumuńskiego Orlatu. Andrzej Zakrzewski opisuje Stanisławę Zuber (około 1868–1932), z domu Topolnicką, jako oddaną żonę i matkę, dobrą gospodynię domu przy ulicy Długosza 31, mądrą kobietę, która dzielnie znosiła trudy życia u boku często nieobecnego naukowca. Rudolf Zuber (1858–1920) urodził się w Orlacie, ale kształcił się we Lwowie, gdzie w 1876 roku ukończył liceum imienia Franciszka Józefa, a następnie studia na Wydziale Filozoficznym na Uniwersytecie Lwowskim. Tamże doktoryzował się w 1884 roku, a od 1901 roku był zwyczajnym profesorem. Zasłużenie cieszył się światową renomą wybitnego naukowca, geologa i najlepszego znawczy fliszu Karpat, badacza-podróżnika, uczestnika międzynarodowych kongresów naukowych, organizatora życia naukowego i instytucjonalnego na Uniwersytecie Lwowskim, wychowawcy kilku pokoleń młodych naukowców oraz odkrywcy wód mineralnych do dziś nazwanych jego imieniem. Drugi syn małżeństwa Zuberów, Kazimierz (1897–1960), również dał się poznać jako wybitny geolog i inżynier wiertniczy, natomiast ich córka Julia (1895 – około 1980) wybrała życie zakonne.

Edukacja

Od najmłodszych lat Stanisław dał się poznać jako miłośnik nauk przyrodniczych. Początkowo kolekcjonował motyle i inne insekty, ale podczas nauki w gimnazjum w centrum jego zainteresowań przesunęła się geologia. Po ukończeniu z wyróżnieniem gimnazjum w 1911 roku, podjął studia geologiczne na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie od 1905 roku działał Zakład Geologiczno-Paleontologiczny, który stworzył i którym kierował jego ojciec. Studiował także w Krakowie. Studia i dalszy rozwój kariery naukowej przerwał wybuch I wojny światowej. Wywieziony ze Lwowa pod okupacją rosyjską, w 1915 roku młody Zuber znalazł się w Baku, gdzie dzięki znajomościom ojca podjął pracę na stanowisku geologa w prywatnej polskiej firmie Maison Rylski. To tam ujawniły się po raz pierwszy jego wybitne zdolności poszukiwawczo-badawcze. Wyniki obserwacji poczynionych na wybrzeżu Morza Kaspijskiego posłużyły za podstawę do napisania rozprawy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Lwowskim w 1924 roku. Zaś cztery lata później, habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy o związkach między wybuchem wulkanu błotnego, a ruchami tektonicznymi o charakterze diapirowym. Dał się w niej poznać jako przeciwnik ruchów migracyjnych przy powstawaniu ropy naftowej, uważając migrację pionową za nieprawdopodobną, a poziomą za ograniczoną. Ta teoria stała się potem podstawą do jego spektakularnych odkryć złóż ropy naftowej w Albanii.

Działalność naukowa

Pierwszy artykuł naukowy zatytułowany Pasmo skałek pienińsko-nowotarskich Stanisław Zuber opublikował w ukazującym się w Warszawie czasopiśmie „Ziemia”, nr 5, w 1914 roku. Tego samego roku ukazał się i drugi artykuł Słodkowodny utwór w okolicach Lwowa w czasopiśmie „Kosmos”, zeszyt 7–12. Była to jasna zapowiedź przyszłej kariery naukowej 21-latka będącego wciąż na studiach. Podczas pobytu w Baku, zapisał się do historii polskiej geologii jako pierwszy badacz, który zastosował fotografie lotnicze jako metodę badawczą. Później z powodzeniem korzystał z tej metody także w Polsce i w Albanii. Miał wybitny talent językowy. Płynnie posługiwał się rosyjskim, niemieckim, angielskim, francuskim i włoskim, podczas ekspedycji na Bliskim Wschodzie nauczył się trzech lokalnych dialektów arabskiego i, wreszcie, podczas badań i pracy w Albanii, płynnie nauczył się także albańskiego. Uczestniczył w wielu konferencjach międzynarodowych, gdzie przedstawiał wyniki swoich badań nad trzema szeroko pojętymi regionami: Karpatami, Morzem Kaspijskim i Albanią. Brzemiennymi w skutkach okazały się jego udział na XIV Międzynarodowym Kongresie Geologii w Madrycie i odczyt wygłoszony podczas Międzynarodowego Zjazdu Naftowego w Bukareszcie w 1926 roku. Przedstawiając swoją teorię i wyniki badań poszukiwawczych, Zuber przyciągnął uwagę ówczesnych kompanii wydobywczych. Choć na stanowisku konsultanta na krótko zatrudnił go także francuski koncern Credit Generales des Petroles Français, to współpraca z Azienda Generale Italiana Petroli (AGIP – Generalny Włoski Koncern Naftowy), a zwłaszcza z powstałą także w 1926 roku Azienda Italiana Petroli Albanesi, w skrócie AIPA, zmieniła bieg życia Zubera. Wybitny geolog i przyjaciel Zubera z czasów lwowskich, Stanisław Krajewski, w artykule poświęconym jego biografii naukowej zebrał bibliografię jego opublikowanych prac. Uderza fakt, iż w okresie 1926–1942 Zuber publikował każdego roku co najmniej dwa, a często i więcej studiów. Nie przeszkodziły w tym powrót do kraju i podjęcie na nowo obowiązków dydaktycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1930 roku, kolejne wyprawy badawcze czy wreszcie przenosiny na stałe do Albanii w 1935 roku. To jednak tylko ułamek jego działalności naukowej. Po upadku komunizmu w Albanii okazało się, że Zuber napisał znacznie więcej studiów, prac, raportów i rozpraw, zwłaszcza o geologii tego kraju. AIPA traktowała jednak te teksty jako dokumenty wewnętrzne, więc Zuber nie mógł ich opublikować. Oblicza się, że w archiwach albańskich pozostaje nieopublikowanych około 450 prac naukowych Stanisława Zubera.

Zuber w Albanii

Pierwsza wizyta Zubera w Albanii miała miejsce na początku 1927 roku i była przedłużeniem jego pobytu badawczego w Czarnogórze. Zamieszkał wtedy na południu kraju w mieście portowym Vlora. W Albanii spotkał zresztą swojego brata, Kazimierza, który był zatrudniony w AIPA jako inżynier wiertniczy, a który na początku lat 30. został dyrektorem oddziału wiertniczego włoskiego koncernu. Wstępne badania pozwoliły Zuberowi trafnie wytypować obecność obszernych złóż ropy naftowej w okolicy małej wioski Kuçova, usytuowanej 16 km od miasta Berat, oraz w pasmie Murriz-Pekisht. Zachęcona tymi wynikami AIPA rozpoczęła wydobycie i w 1929 roku udało się uzyskać 750 ton albańskiej ropy. Właśnie Zuber przyczynił się bezpośrednio do intensyfikacji tego procesu. Po pierwsze, zainicjował stosowanie badań geofizycznych, które pozwoliły dokładnie określić obecność złóż ropy. Po drugie, dzięki swoim obserwacjom i wybitnej intuicji badawczej nakierował wiercenie w tę część doliny, gdzie wydobycie surowca okazało się najłatwiejsze i najobfitsze. Wreszcie, po trzecie, udało mu się przekonać kierownictwo AIPA do zmiany techniki wiercenia, co znacznie ułatwiło proces wydobywczy. Ten wielki sukces sprawił, że w 1932 roku rząd włoski powierzył Zuberowi także nadzorowanie poszukiwań i wydobycia ropy naftowej na półwyspie apenińskim, co trwało aż do 1938 roku. Jednak Albania stała się epicentrum jego badawczych zainteresowań i poszukiwań. W 1935 roku Zuber osiadł w Kuçovie, która w przeciągu kilku lat przeobraziła się z zakurzonej wsi w miasteczko przemysłowe. Gdy jesienią 1938 roku zorganizowano właśnie tam spotkanie Stowarzyszenia Włoskich Geologów, Albanię określono mianem „nowej Mezopotamii” i nikt nie miał wątpliwości, że za tym sukcesem stał właśnie Zuber. Polski geolog nie ograniczał się jednak tylko do nadzoru prac wydobywczych. Pod jego kierownictwem powstał pierwszy w Albanii ropociąg o średnicy 200 mm łączący Kuçovę z Vlorą, skąd surowiec był transportowany do włoskich rafinerii. Po odkryciu nowych złóż nieopodal Patosu, rzecz jasna, wskutek wierceń projektowanych i wykonanych przez Zubera, w 1941 roku podjęto budowę kolejnego ropociągu, tym razem o średnicy 300 mm, łączącego to nowe pole naftowe z miastem Fier i dalej z portem we Vlorze. Najważniejsze jednak i najbardziej brzemienne w skutki okazały jego badania naukowe. Wskutek pogłębionych obserwacji geologicznych, pieszych wędrówek i badań terenowych Zuber przewidział dokładnie obecność i rozmiary pól naftowych w Albanii, co potwierdziły późniejsze poszukiwania. Ponadto, sporządził trzy podstawowe mapy Albanii: tektoniczną w skali 1:400 000, geologiczną w skali 1:200 000, oraz surowców mineralnych w skali 1:300 000, oraz szereg innych map o różnej skali. Wreszcie, zebrawszy przez niemal 20 lat dość pokaźną kolekcję kamieni, skamielin i innych eksponatów, Zuber stworzył w Kuçovie Muzeum Geologiczne. Była to pierwsza tego typu placówka w Albanii i pod względem bogactwa oraz poziomu naukowego pozostaje do dziś niedoścignionym osiągnięciem. Nie brakowało przed nim uczonych, którzy zajmowali się różnymi aspektami geografii, geologii i mineralogii Albanii, ale dopiero badania Zubera sprawiły, że te nauki weszły w tory systematycznego rozwoju po drugiej wojnie światowej.

Wojna, męczeńska śmierć, zapomnienie i odrodzenie pamięci

Włoska okupacja Albanii w kwietniu 1939 roku nie miała bezpośredniego wpływu na życie Zubera. Kontynuował swoją pracę, przyjaźnił się z ówczesną elitą kulturalną i naukową albańską, a na dodatek w 1941 roku wziął ślub z Matildą Filippą Gianpietro, włoską arystokratką, która po ślubie zmieniła nazwisko na Zuber. Kuçova stanowiła ważne ogniwo w machinie wojennej faszystowskich Włoch, a po ich kapitulacji także nazistowskich Niemiec. Tym samym miasto i jego przemysłowa infrastruktura stały się celem alianckich bombardowań. Podczas jednego z tych ataków Matilda Zuber zginęła. Została pochowana na dziedzińcu kościoła katolickiego w Kuçovie i, jak twierdzili świadkowie, codziennie na jej grobie leżały świeże kwiaty, które przynosił jej mąż. Koniec wojny zastał Zubera w Kuçovie, miasto było niemal doszczętnie zniszczone. Początkowo komunistyczne władze albańskie potraktowały go dobrze i pojawiła się nawet szansa na podjęcie nowych badań geologicznych. Jednak, jakby przeczuwając nadchodząca katastrofę, w 1946 roku w liście do Stanisława Krajewskiego Zuber jednoznacznie wyraził chęć powrotu do Polski i nawiązał kontakt z władzami Akademii Górniczo-Hutniczej. Latem 1947 roku fala stalinowskich represji, która rozlała się po całym kraju, dotknęła również Zubera. Podobnie jak albańskiego inżyniera, 34-letniego Rizę Alizotiego, oskarżono go o sabotaż przy odbudowie miasta oraz o szpiegostwo na rzecz Niemiec i USA. Dziś wiemy jednak, że śledczym chodziło przede wszystkim o wydobycie od niego informacji na temat złóż złota w Albanii, o czym pośrednio świadczy także fakt, że nie sądzono go wraz z Alizotim, którego skazano na śmierć i powieszono publicznie w Kuçovie. Wprawdzie Zubera ogłoszono wrogiem ludu, ale wbrew ówczesnej praktyce stałego przypominania o marnym losie tychże wrogów, nad nim zapadło powszechne milczenie. Pisał o tym jego przyjaciel Krajewski, a świadczył później albański biograf Zubera profesor Arqile Teta. Tymczasem jego dorobek został albo zniszczony, albo rozkradziony (świadkowie opowiadali o inżynierze radzieckim, który załadował cały samochód z materiałami i rzeczami polskiego uczonego). Zniszczono także Muzeum Geologiczne, a okazy skradziono lub wyrzucono. Dopiero w 1991 roku albański pisarz Petro Marko opublikował artykuł, w którym opowiedział o ostatnich dniach profesora Stanisława Zubera, swojego towarzysza celi w tirańskim więzieniu, o zakatowaniu go przez śledczych oraz o jego śmierci wskutek tortur 18 października 1947 roku. Miejsce jego pochówku pozostaje do dziś nieznane.

Po upadku komunizmu Albania przypomniała o Stanisławie Zuberze, rehabilitując go, przywracając cześć i honorując jego życie i dzieło. W 45-rocznicę jego śmierci prezydent Albanii odznaczył go medalem Męczennik za Demokrację. Zorganizowano dwa sympozja poświęcone jego dziełu. W dniu 17 października 2011 roku w obecności Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej w Tiranie, Ireny Tatarzyńskiej, odsłonięto w Kuçovie popiersie uczonego dłuta albańskiego rzeźbiarza Mumtaza Dhramiego. Natomiast na zewnętrznym murze więzienia w Tiranie odsłonięto tablicę pamiątkową informującą o jego śmierci. Pamięć o Stanisławie Zuberze ożyła i trwa.

Bibliografia:

Chowaniec J., Graniczny M., Urban H., Saga rodu Zuberów, „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego” 2012, t. 448 (2), s. 495–506.

Jędrzejczyk D., Stanisław Zuber – pionier polskiej fotografii lotniczej, „Fotointerpretacja w geografii” 1998, t. 26, s. 47–52.

Krajewski S., Stanisław Zuber (1893–1947), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego” 1967, t. 37, z. 4, s. 569–574.

Teta A., Profesor Stanisllav Zuber. Jeta dhe vepra (Profesor Stanisław Zuber. Życie i dzieło), Tiranë 2010.