Stanisław Schayer - indolog, buddolog, historyk filozofii indyjskiej, religioznawca

Opracowanie: prof. dr hab. Marek Mejor

Edukacja

Stanisław Schayer urodził się 8 maja 1899 roku w Sędziszowie. Po maturze podjął studia na Uniwersytecie Warszawskim (1916-1917) w zakresie filozofii i języków klasycznych. Słuchał wykładów profesorów Łukasiewicza, Tatarkiewicza, Szobera, Ganszyńca i innych. Był członkiem Towarzystwa Bratniej Pomocy. W czasopiśmie młodzieży akademickiej Pro Arte et Studio zamieszczał swoje pierwsze próby literackie. Nie wiadomo, co skłoniło go do podjęcia studiów orientalistycznych w Niemczech. Studia w zakresie filologii indyjskiej odbył na Uniwersytecie w Heidelbergu (1917-1920) pod kierunkiem dwóch znakomitych profesorów, Bruno Liebicha (1862-1939) i Maxa Wallesera (1874-1954). Prof. Walleser był założycielem Institut für Buddhismuskunde. S. Schayer czytał z nim sanskryckie teksty buddyjskie, uczył się języka tybetańskiego, słuchał wykładów o filozofii buddyjskiej. Kontynuował również studia filozoficzne w Heidelbergu i w Freiburgu pod kierunkiem profesorów Hansa Driescha (1867-1941) i Heinricha Rickerta (1863-1936).

Doktoryzował się na Uniwersytecie w Freiburgu (1921) na podstawie rozprawy Vorarbeiten zur Geschichte der mahāyānistischen Erlösungslehren („Przyczynki do historii mahajanistycznych nauk o wyzwoleniu“); recenzentem był prof. Ernst Leumann (1859-1931). Praca, opublikowana w Zeitschrift für Buddhismus t. III, Monachium 1921, została przetłumaczona na język angielski pt. Mahāyāna Doctrines of Salvation (Londyn 1923). W latach 1921-1924 S. Schayer pracował w Seminarium Filologii Aryjskiej oraz w Muzeum Etnograficznym w Monachium. Przygotowywał w tym czasie swoją rozprawę habilitacyjną pt. Die Struktur der magischen Weltanschauung nach dem Atharva-Veda und den Brāhmaṇa-Texten („Struktura magicznego światopoglądu według Atharwawedy i tekstów brahmanów“), która została opublikowana w Zeitschrift für Buddhismus t. VI, Monachium 1925.

Po uzyskaniu habilitacji (1924) z filozofii staroindyjskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie u prof. Andrzeja Gawrońskiego (1885-1927), S. Schayer przeniósł się na stałe do Warszawy. W 1925 poślubił Elżbietę Biesiekierską (1900-1958). Początkowo pracował jako nauczyciel gimnazjalny, m.in. w Gimnazjum im. Zamoyskiego, od 1926/1927 prowadził na Uniwersytecie Warszawskim wykłady zlecone z filozofii buddyjskiej i lektury tekstów staroindyjskich. W Instytucie Wschodnim wygłaszał odczyty o Indiach (1928-1929), opracował regulamin planowanej przy Instytucie Wyższej Szkoły Wschodniej (1930).

Instytut Orientalistyczny w Warszawie i praca naukowa

Początek studiów indologicznych, sanskrytologicznych i buddologicznych na Uniwersytecie Warszawskim łączy się z powołaniem Stanisława Schayera na zastępcę profesora i utworzeniem katedry filologii indyjskiej na Wydziale Humanistycznym (1929). Rok później (1930) Schayer został mianowany profesorem nadzwyczajnym, zaś w 1938 profesorem zwyczajnym filologii indyjskiej. Uchwałą Rady Wydziału, z inicjatywy prof. Schayera, jesienią 1932 roku powstał Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego.

Profesor Schayer był pierwszym dyrektorem Instytutu (1932-1936). Początkowo (1932-1933) Instytut Orientalistyczny składał się zaledwie z trzech seminariów, Seminarium Indologicznego, Zakładu Kultury Dalekiego Wschodu oraz Biblioteki Islamistycznej (fundacji Wandy Wańkowiczowej). Prof. Schayer kierował Seminarium Indologicznym (1932-1939). W ciągu kolejnych lat nastąpił dynamiczny rozwój Instytutu i pod koniec lat 30. stał się on największym ośrodkiem studiów orientalistycznych w kraju, obok Lwowa i Krakowa, i składał się z pięciu seminariów oraz z Biblioteki Islamistycznej. W Instytucie powstało studenckie Koło Orientalistyczne (zał. 1935/36), którego kuratorem został prof. S. Schayer.

W 1938 Szkoła Wschodoznawcza istniejąca w ramach Instytutu Wschodniego (1931-1938) została przekształcona w Wyższą Szkołę Żywych Języków Orientalnych (École supérieure des études orientales) z siedzibą w Instytucie Orientalistycznym, której kierownikiem został S. Schayer. Wybuch wojny uniemożliwił rozwinięcie działalności Szkoły.

Prof. Schayer wypromował dwóch doktorów w dziedzinie buddologii, Konstantego Regameya (1907-1082) i Arnolda Kunsta (1903-1981). Po wojnie K. Regamey został profesorem na uniwersytetach w Lozannie i Fryburgu w Szwajcarii, zaś A. Kunst był wykładowcą w londyńskiej School of Oriental and African Studies. Schayer był założycielem i redaktorem naczelnym rocznika naukowego Polski Biuletyn Orientalistyczny (The Polish Bulletin of Oriental Studies), wydawanego przez Instytut Orientalistyczny; ukazały się jedynie dwa tomy, I (1938) i II (1939).

Prof. Stanisław Schayer działał aktywnie w strukturach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego: pełnił funkcję przewodniczącego Sekcji Orientalistycznej przy Instytucie Nauk Antropologicznych, następnie przewodniczącego Komisji Orientalistycznej przy Wydziale I, zaś w 1936 roku został wybrany członkiem zwyczajnym Towarzystwa. Ponadto S. Schayer był członkiem: Niemieckiego Towarzystwa Orientalistycznego (Deutsche Morgenländische Gesellschaft, 1922/23), Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (1925), Komisji Orientalistycznej Polskiej Akademii Umiejętności (1927), członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności (1935), członkiem zagranicznym International Academy of Indian Culture w Lahore (1937).

Uczestniczył w zjazdach Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego oraz w zjazdach i kongresach zagranicznych: Deutsche Orientalistentag (Hamburg 1926; Wiedeń 1930), XII Zjazd Schopenhauer Gesellschaft (Drezno 1927), Zjazd Orientalistów (Wiedeń 1930), XX Kongres Orientalistyczny (Bruksela 1938). W 1934 odbył podróż naukową do bibliotek Berlina, Heidelbergu, Paryża, Londynu, Cambridge.

II wojna światowa i przedwczesna śmierć

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku Stanisław Schayer wraz z małżonką wyjechał do Anglii, gdzie miał umówione spotkania z czołowymi uczonymi indologami. W Londynie zastał go wybuch wojny; postanowił niezwłocznie wracać do kraju. Po powrocie (7 września) do Warszawy zastał zburzony bombami Instytut Orientalistyczny, spaloną doszczętnie bibliotekę. S. Schayer kontynuował pracę naukową w swym profesorskim mieszkaniu przy ulicy Brzozowej, jednak coraz bardziej podupadał na zdrowiu, konieczna była intensywna kuracja w sanatorium, która tylko nieznacznie hamowała postęp choroby płuc. W tym czasie przebywający w Stanach Zjednoczonych prof. Alfred Tarski podejmował wielkie wysiłki, aby umieścić nazwisko Schayera w amerykańskim programie ochrony wybitnych ludzi nauki i kultury zagrożonych przez rozpętaną przez Niemcy wojnę. Niestety działania te nie powiodły się, zresztą zły stan zdrowia Schayera nie pozwoliłby na daleką podróż.

Stanisław Schayer zmarł po ciężkiej chorobie w wieku 42 lat 1 grudnia 1941 roku w sanatorium w Otwocku. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Powązkach. Wspomnienie pośmiertne wygłosił Ananiasz Zajączkowski, bliski współpracownik prof. Schayera, na tajnym zebraniu Wydziału I Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 7 stycznia 1942.

W ciągu swego krótkiego życia, naznaczonego nieuleczalną chorobą, Stanisław Schayer na trwałe zapisał się w historii nauki polskiej i międzynarodowej, zarówno jako wybitny uczony, autor odkrywczych i erudycyjnych studiów na temat filozofii i religii Indii, w szczególności buddyzmu, jak również jako znakomity organizator orientalistyki warszawskiej (i szerzej – krajowej).

Spuścizna profesora Schayera

Bibliografia prac Stanisława Schayera liczy 111 pozycji (Mejor 2020: 69-73). Są wśród nich monografie i artykuły naukowe napisane po niemiecku i po angielsku, artykuły naukowe w języku polskim na temat myśli buddyjskiej i religii Indii, przekłady (z sanskrytu, palijskiego, bengalskiego), opracowanie historii literatury indyjskiej, artykuły recenzyjne i polemiczne.

Listę prac S. Schayera otwierają dwie rozprawy, doktorska (1921) i habilitacyjna (1925), wymienione wyżej. Pierwsza dotyczy zagadnienia soteriologii buddyjskiej nurtu mahajany na tle wcześniejszych koncepcji indyjskich. Autor scharakteryzował przy tym kluczowe pojęcia buddyzmu, takie jak „cierpienie” (duḥkha), „ułuda” (māyā), a także ideał buddyjskiego wyzwolenia nirwanę (nirvāṇa, „całkowite zgaśnięcie”). Wyniki badań i interpretacja terminów zyskały uznanie uczonych, zaś rozprawa została przetłumaczona na język angielski (1923). Druga rozprawa dotyczy zagadnień wczesnej, przedfilozoficznej fazy myśli indyjskiej, opartej na magicznych spekulacjach i rozbudowanym rytuale kultu ofiarnego. Także i ta praca przyniosła doniosłe rezultaty, objaśniając związek filozofii, magii i mitologii.

Główną pracą Schayera pozostaje Ausgewählte Kapitel aus der Prasannapadā (V, XII, XIII, XIV, XV, XVI). Einleitung, Übersetzung und Anmerkungen. Wybrane rozdziały z Prasannapady. Wstęp, tłumaczenie i uwagi (Polska Akademia Umiejętności, „Prace Komisji Orientalistycznej” nr 14. Kraków 1931). Jest to przekład z sanskrytu wybranych rozdziałów komentarza Prasannapadā do fundamentalnego traktatu filozoficznego Nagardżuny (ok. poł. II w.), założyciela dialektycznej buddyjskiej szkoły madhjamików („zwolenników drogi środkowej”). Autor podjął udaną próbę rekonstrukcji wywodów filozoficznych tekstu. Wstęp stanowi ważny przyczynek do historii scholastycznej myśli buddyjskiej, zaś przekład opatrzony został licznymi przypisami, niekiedy mającymi wartość samodzielnych artykułów. Praca zyskała pozytywne opinie wybitnych uczonych i na trwałe weszła do nauki.

Podobnie monografia Contributions to the Problem of Time in Indian Philosophy. Przyczynki do zagadnienia czasu w filozofii indyjskiej. (Polska Akademia Umiejętności, „Prace Komisji Orientalistycznej” nr 31. Kraków 1938) zawiera opatrzony przypisami przekład z sanskrytu rozdziału o trzech fazach czasu z buddyjskiego traktatu Tattvasaṃgraha na tle wcześniejszych koncepcji bramińskich i buddyjskich. Praca ta przez długi czas pozostawała jedynym opracowaniem indyjskiej koncepcji czasu.

Zagadnieniu nietrwałości bytu (anityatā) w filozofii buddyjskiej poświęcił Schayer cykl pięciu artykułów publikowanych w Przeglądzie Filozoficznym (1933–1938), napisanych po polsku i przeznaczonych bardziej dla historyków filozofii niż indologów. Wywody swe wsparł autor przekładami wybranych fragmentów traktatów scholastyki buddyjskiej. Historia logiki buddyjskiej (i szerzej indyjskiej) była tematem kilku artykułów Schayera, w których w pionierski sposób zastosował na gruncie indyjskim metodologię badań analogiczną do metody badań Jana Łukasiewicza względem logiki greckiej i średniowiecznej. Kilka artykułów poświęcił S. Schayer zagadnieniu tzw. „buddyzmu pierwotnego” albo „przedkanonicznego”. Schayer argumentował, że możliwa jest hipotetyczna rekonstrukcja pierwotnej postaci buddyzmu na podstawie drobiazgowej analizy porównawczej tekstów źródłowych i zawartych w nich koncepcji. Kwestia ta do dziś nurtuje uczonych.

W wielotomowym dziele Wielka Literatura Powszechna (Warszawa 1930; 2. wyd. popr. 1936) S. Schayer opracował zarys historii literatury indyjskiej (Literatura indyjska) oraz wybór tekstów, w tym część we własnym przekładzie z oryginału. Wcześniej (1924) opublikował swój przekład z sanskrytu arcydzieła literatury indyjskiej, dramatu Kalidasy pt. Śakuntala. Wstęp zawiera krótką charakterystykę teorii dramatu indyjskiego.  Praca zbiorowa Religie Wschodu pod redakcją S. Schayera (Warszawa, [1938]), przeznaczona dla szerszego kręgu czytelników, zawiera, obok „Przedmowy”, trzy rozdziały jego autorstwa: „Braminizm”, „Buddyzm indyjski”, „Religie irańskie”. Większość opublikowanych artykułów Stanisława Schayera została wydana w tomie O filozofowaniu Hindusów (Warszawa 1988).

Arnold Kunst we wspomnieniu tak scharakteryzował dokonania swego Mistrza:

W tym leży ogromna zasługa Schayera, że przez połączenie w jeden instytut pokrewnych sobie, ale porozdrabnianych (lub istniejących tylko potencjalnie) przedmiotów wyrobił im stanowisko równorzędne w hierarchii innych nauk humanistycznych. Arabistyka, indologia, egiptologia czy hetytologia zawsze mają to nieszczęście, że uchodzą za specjalności luksusowe; toteż ambicją Schayera było wyrobić im należne miejsce w hierarchii kultury i wykazać, że dzieje kultur wschodnich są nie mniej ważne niż dzieje kultury greckiej czy rzymskiej (…). Poglądy naukowe Schayera i owoce jego pracy naukowej wyrobiły mu w świecie nazwisko orientalisty europejskiego, a indianistyka polska dzięki niemu również ma swoją pozycję w świecie naukowym (…). (Kunst 2020: 16, 24).

Bibliografia

Konarski, Stanisław, 1994. „Stanisław Schayer”, Polski Słownik Biograficzny t. XXXV 1994: 411-413.

Księga dla uczczenia pamięci Stanisława Schayera (1899–1941). Mémorial Stanisław Schayer (1899–1941). Rocznik Orientalistyczny XXI, Warszawa 1957.

Kunst, Arnold, 1945. „Stanisław Schayer ‒ zmarły w Otwocku pod Warszawą dnia 30 listopada 1941 r.” w: Straty kultury polskiej 1939–1944. Praca zbiorowa, red. A. Ordęga i T. Terlecki, t. I. Glasgow 1945: 218–233. Edycja poprawiona w: Mejor 2020: 13-25.

Mejor, Marek, 2022. Dziewięćdziesiąt lat Instytutu i Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1932–2022, Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2022.

Mejor, Marek, 2020. „Stanisław Schayer (1899-1941). Szkic do biografii (w 120. rocznicę urodzin)”, w: W kręgu literatury i myśli buddyjskiej, pr. zbiorowa pod red. Marka Mejora. Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2020: 11-73.

Mejor, Marek, 2015. „Stanisław Schayer i początki orientalistyki na Uniwersytecie Warszawskim (1932–1939). W osiemdziesięciolecie powstania Instytutu Orientalistycznego (1932–2012)”, w: Orientalistyka. Rozważania o nauce. Redakcja naukowa Sylwia Surdykowska. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015: 30–45.

On the Understanding of Other Cultures. Proceedings of the International Conference on Sanskrit and Related Studies to Commemorate the Centenary of the Birth of Stanisław Schayer (1899-1941), Warsaw University, Poland, October 7-10, 1999. Studia Indologiczne 7/2000: Edited by Piotr Balcerowicz and Marek Mejor. Instytut Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000.

Schayer, Stanisław, 1988. O filozofowaniu Hindusów. Artykuły wybrane. Wybrał i wstępem opatrzył Marek Mejor. Komitet Nauk Orientalistycznych PAN. PWN, Warszawa 1988

Zajączkowski, Ananiasz, 1957. „Stanisław Schayer jako organizator orientalistyki warszawskiej”, w: Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, tom I, PWN, Warszawa 1957: 43–50.