Seweryn Gałęzowski - chirurg, współzałożyciel uniwersytetu w Meksyku

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Edukacja

Seweryn Gałęzowski – lekarz, chirurg, powstaniec listopadowy, jeden z ważniejszych działaczy polskiej emigracji drugiej połowy XIX wieku, przyszedł na świat 25 stycznia 1801 roku w rodzinie ziemiańskiej w Kniażnej Krynicy pod Lipowem w guberni kijowskiej. Edukację gimnazjalną odbył w słynnej szkole ojców bazylianów w Humaniu. Po ukończeniu nauki w 1816 roku, udzielał korepetycji dzieciom z zamożnych rodzin, by w ten sposób pozyskać środki finansowe na studia. W latach 1819–1824 studiował na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Wileńskiego. Stopnień doktora nauk medycznych w zakresie chirurgii i sztuki położnej uzyskał na podstawie rozprawy doktorskiej pt. De variola mitigata. Następnie rozpoczął pracę na stanowisku adiunkta przy profesorze chirurgii Wacławie Pelikanie (1790–1873), a po jego rychłej nominacji na urząd rektora w 1826 roku, Gałęzowski prowadził klinikę samodzielnie, od 1828 roku jako profesor nadzwyczajny. W tym samym roku decyzją Rady Wydziałowej odbył podróż naukową po Europie Zachodniej, celem pogłębienia wiedzy chirurgicznej, w tym poznania urządzeń klinicznych. W Niemczech, Austrii, Francji i we Włoszech słuchał wykładów światowej sławy chirurgów. Zwiedzał europejskie kliniki i prowadził obserwacje zabiegów oraz operacji chirurgicznych. Uwagę środowiska medycznego zwrócił publikacją na temat problemu utraty wzroku z powodu choroby zęba. Opisany przez Gałęzowskiego przypadek przywrócenia wzroku po usunięciu pacjentowi chorego zęba, opublikowany został w 1829 roku w periodyku „Journal der Chirurgie”.

Udział w powstaniu. Emigracja

O wybuchu powstania listopadowego Gałęzowski dowiedział się podczas pobytu na stypendium naukowym w Neapolu. W maju 1831 roku przyjechał do Warszawy, gdzie służył rannym powstańcom jako lekarz dywizyjny i chirurg. Za pełną poświęcenia i bohaterską postawę odznaczony został Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Po upadku powstania, „ze względu na znakomitą znajomość sztuki lekarskiej” uniknął popowstańczych represji. Podejrzewany jednak o zamiary antycarskie, schronienia szukał w Berlinie, a następnie w Hamburgu. W tym czasie odbył też podróż do Danii i Szwecji. Zamierzał osiąść w Hamburgu, jednak nadal był śledzony i towarzyszyło mu poczucie zagrożenia życia, w związku z czym zdecydował się na emigrację pozakontynentalną. W Hamburgu podpisał dwuletni kontrakt z Compania Alemana de Minas z siedzibą w Westfalii, która potrzebowała medyka dla ekipy górniczej w Angangueo, stan Michoacan w Meksyku. Wybrał emigrację. Po dwóch latach pracy w Angangueo przeprowadził się do Ciudad de Mexico, po czym w 1837 roku zdał egzamin profesjonalny i w stolicy Meksyku rozpoczął praktykę prywatną. Jako wybitny specjalista dorobił się pokaźnej fortuny. W Meksyku spędził 14 lat swojego życia. Gałęzowski zyskał ogromne uznanie wśród miejscowej ludności, w tym indiańskiej, niosąc nierzadko bezinteresowną pomoc najuboższym. Z tego powodu do dziś nazywa się go bohaterem meksykańskich Indian. Zainteresował się faktem, że Meksyk nie miał wówczas wyższej uczelni, a jedynie niższą szkołę medyczną. Z tego powodu we współpracy z innymi lekarzami, doprowadził do przekształcenia szkoły w wydział medyczny, do którego z czasem dołączyły inne. Został współzałożycielem uniwersytetu w Meksyku. Zrezygnował jednak z propozycji objęcia katedry, ponieważ żywił przekonanie, że powinien skoncentrować się na niesieniu pomocy chorym. Jego działalność poza właściwą praktyką lekarską była jednak dość szeroko zakrojona. W „Periodico de la Academia de Medicina de Mexico” opublikował 10 prac w języku hiszpańskim. Prowadził badania nad transfuzją krwi oraz doskonalił narzędzia chirurgiczne. Uczestniczył w posiedzeniach Akademii Medyko-Chirurgicznej w Nowym Jorku i miał bezpośrednie kontakty z lekarzami amerykańskimi.

Wyjazd do Francji

Jego poświęcenie i umiejętności w zakresie medycyny praktycznej oraz chirurgii były nieocenione w niespokojnym wówczas Meksyku, gdzie wiele ofiar krwawych starć wymagało pilnej interwencji medycznej. Podczas wojny amerykańsko-meksykańskiej w latach 1846–1848, gdy generał Winfield Scott na czele wojsk Stanów Zjednoczonych zajął miasto Meksyk, Gałęzowski objął opieką medyczną dwóch amerykańskich generałów i leczył rannych żołnierzy obu walczących stron. Wkrótce dotarły do niego wieści o zrywach rewolucyjnych i narodowych, jakie przetaczały się przez stolice europejskie na fali Wiosny Ludów (1848–1849). Przez Liverpool udał się do Francji, gdzie poznał sytuację polskich emigrantów. W środowisku emigracyjnym wysoko cenił księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1770–1861), Joachima Lelewela (1786–1861) oraz Adama Mickiewicza (1798–1855). Sam z przekonania był demokratą. W przeciwieństwie do znacznej części przedstawicieli Wielkiej Emigracji, nie angażował się w sprawy i spory politycznie. Skupił się raczej na działalności społecznej, charytatywnej i oświatowej. Życzliwą oraz ofiarną posługą, a nawet wsparciem finansowym potrzebujących, zaskarbił sobie serca rodaków na wychodźstwie. Gałęzowskiemu szczególnie zależało na stworzeniu możliwości kształcenia młodemu pokoleniu. Z tego powodu bardzo interesował się i w miarę możliwości opłacał edukację młodzieży. Był przekonany, że przyszłość, w tym byt materialny i status społeczny rodaków poprawić może jedynie solidna praca, oparta na dobrym przygotowaniu i wykształceniu. Propagował ambitny, a jednocześnie pragmatyczny ideał człowieka rzetelnej pracy. Od 1851 roku związał się z powstałą w 1842 roku Szkołą Narodową Polską w Paryżu, która założona została z inicjatywy emigrantów, w tym generała Józefa Dwernickiego (1779–1857) oraz działaczy organizacji takich jak: Stowarzyszenie Naukowej Pomocy, Rada Założycieli Towarzystwa Wychowania Narodowego Dzieci Wychodźców Polskich, Stowarzyszenie Ojców Rodzin Polskich na Wychodźstwie. Nadrzędnym celem szkoły było przekazywanie polskim uczniom ojczystych tradycji, wychowanie uczniów w duchu narodowym, wysoki poziom kształcenia, propagowanie idei demokratycznych, jak równość uczniów bez względu na położenie materialne rodziców. Szkoła stała się samodzielną polską placówką, z własnymi kadrami oraz programem nauczania. Ideały pozostały, natomiast zmieniała się siedziba. W 1844 roku szkoła przeniesiona została do podparyskiej dzielnicy Batignolles przy Boulevard Batignolles 56. W tym też czasie dotknął ją silny kryzys finansowy. Aby ratować działalność placówki, zaproponowano Gałęzowskiemu jako człowiekowi prężnemu organizacyjnie, a przy tym oddanemu patriocie, wejście w skład Rady Administracyjnej Szkoły, w której szeregach pełnił początkowo rolę skarbnika. Wspomnieć warto, że bliskie kontakty ze szkołą posiadali inni wpływowi przedstawiciele polskiej emigracji, jak wyżej wspomniani generał Józef Dwernicki, Joachim Lelewel, Adam Mickiewicz, a ponadto Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887), Ludwik Mierosławski (1814–1878 ), Alojzy Biernacki (1778–1854 ) oraz hrabia Ksawery Branicki (1816–1879). Gałęzowski zaprzyjaźnił się z Mickiewiczem i jako lekarz obejmował opieką medyczną jego rodzinę oraz najbliższych. Gałęzowski nieraz gościł w domu wieszcza, a ten wysoko cenił jego ideały, autorytet moralny i zawodowy. Mickiewicz wystąpił z inicjatywą, by Gałęzowskiego uczynić przewodniczącym Rady Administracyjnej Szkoły. Na propozycję objęcia urzędu przewodniczącego Gałęzowski odpowiedział pozytywnie i swoją funkcję sprawował przez ćwierć wieku, od 1854 do 1878 roku, czyli do czasu swojej śmierci.  

Przewodniczący Szkoły Narodowej Polskiej w Paryżu

Po nominacji i objęciu urzędu Gałęzowski praktycznie całą swoją energię i czas zaangażował na rzecz polepszenia kondycji i rozwoju szkoły. Pozyskiwał fundusze, troszczył się osobiście o dobór odpowiednich kadr pedagogicznych, opracowanie nowoczesnego programu nauczania, tak by odpowiadały programom obowiązującym wówczas we Francji. Zabiegał o pozytywny wizerunek szkoły i jej promocję tak w środowisku francuskim, jak i emigracyjnym, a także na ziemiach polskich pod zaborami. Jako hojny patron oraz człowiek niezależny finansowo, wspierał materialnie wychowanków, opłacając części z nich edukację. Jak o nim pisano: „dla tej biednej, często sierocej dziatwy stał się ojcem i matką”. Z tego okresu zachowała się interesująca charakterystyka Gałęzowskiego: „słuszny, szczupły, o wyrazie oblicza znamionującym pewność siebie, wzbudzał cześć, tem mocniej mi się uczuwać dającą, że był jednym z przedstawicieli nauki, którą czcić od dzieciństwa mnie nauczono […]”. Na lata 50. i 60. XIX wieku, czas urzędowania Gałęzowskiego, przypadł najbujniejszy rozkwit szkoły. W szczytowym okresie liczyła nawet 300 uczniów, a kadra nauczycielska 36 pedagogów. Instytucja zyskała ogromną popularność w środowisku francuskim. Jej absolwenci osiągali bowiem wysokie wyniki we liceach francuskich, jak odnotowano „połowa z nich [absolwentów] uczęszczała do Liceum Bonapartego i uzyskała 237 nagród i 817 wyróżnień”. Dzięki staraniom Gałęzowskiego szkoła stała się poważną instytucją edukacyjno-wychowawczą. Sprawą Szkoły Polskiej w Paryżu zainteresował się sam książę Napoleon Józef Bonaparte (1822–1891), który stał się jej znaczącym promotorem, przysparzając placówce rozgłosu. Szkoła otrzymywała liczne dotacje, w tym od rządu francuskiego. Napoleon III Bonaparte (1852–1870), dekretem z 1869 roku, przyznał szkole status instytucji użyteczności publicznej (L’École Polonaise des Batignolles est reconnue comme établissement d’utilité publique). Gałęzowski nie ustawał w staraniach o dobro szkoły. Po środki materialne na jej prowadzenie wyjeżdżał do Lwowa, Krakowa i Poznania, próbując zainteresować działalnością szkoły rodaków. Pełen rozmachu rozwój placówki zahamowany został przez wybuch wojny francusko-pruskiej (1870–1871). Z powodu zaistniałego kryzysu, z pomocy szkole wycofali się znaczący donatorzy, a rząd francuski uciął dotychczasowe finansowanie. Liczba uczniów sukcesywnie zmniejszała się. Zubożała emigracja polska była bezradna wobec problemu i nie potrafiła utrzymać rozbudowanej instytucji. Z powodów ekonomicznych szkoła musiała znacząco ograniczyć dotychczasową działalność. W 1871 roku Gałęzowski podjął próbę zbiórki na rzecz szkoły na terenie Galicji, co jednak nie przyniosło spodziewanych efektów. Dodać tu należy, że ostatecznie szkoła zaprzestała swojej działalności w 1922 roku, a jej tradycje przejęło Gimnazjum i Liceum imienia Cypriana Kamila Norwida, powołane w miejsce historycznej Szkoły Narodowej Polskiej w Paryżu. Po licznych transformacjach nowa placówka w 2019 roku zmieniła nazwę na Szkołę Polską imienia Adama Mickiewicza przy Ambasadzie RP w Paryżu.

Pomoc rodakom emigrantom

Dzięki inicjatywie Gałęzowskiego w 1851 roku założony został Bank Emigracji Polskiej, który udzielał emigrantom pożyczek i kredytów. W 1875 roku Gałęzowski wziął udział w zjeździe lekarzy polskich we Lwowie, pełniąc tam funkcję wiceprezesa. W 1877 roku powołał Fundację Stypendialną imienia Śniadeckich, której zadaniem było fundowanie stypendiów dla polskich uczonych. Kapitał fundacji wynosił 12 000 franków, które pochodziły z prywatnych środków Gałęzowskiego. Ze stypendium Fundacji korzystali znakomici polscy uczeni, jak fizyk Zygmunt Wróblewski, psycholog Julian Ochorowicz, historyk prawa Stanisław Kutrzeba i inni. Całe swoje szlachetne życie Gałęzowski podporządkował wzniosłej służbie ojczyźnie i potrzebującym jako lekarz, działacz oświatowy, społeczny i charytatywny. Przeszedł mentalną ewolucję od powstańca, działacza konspiracyjnego i rewolucyjnego do zwolennika pracy organicznej, na którą składało się zaangażowanie w krzewienie edukacji polskiej oraz troska o przyszłość młodych Polaków na wychodźstwie. Zachowana korespondencja Gałęzowskiego stanowi cenne źródło wiedzy na temat codziennego życia polskich emigrantów w Paryżu. Gałęzowski umarł w stanie bezżennym dnia 31 marca 1878 roku w swoim paryskim mieszkaniu przy Blanche. Pochowany został na cmentarzu Père Lachaise.

Bibliografia (wybór)

Dąbek R., Gałęzowski Seweryn, [w:] Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, t. 2, red. K. Dopierała, Toruń 2003, s. 73–74.

Magowska A., Pękacka-Falkowska K., Seweryn Gałęzowski (1801–1878) i jego pacjentki w świetle korespondencji przechowywanej w Bibliotece Polskiej w Paryżu, „Acta Medicorum Polonorum” 2020, r. 10, z. 1, s. 55–58.

Magowska A., Seweryn Gałęzowski wśród polskich uchodźców w Paryżu w połowie XIX w., „Acta Medicorum Polonorum” 2012, nr 2, s. 115–121.

Pękacka-Falkowska K., Seweryna Gałęzowskiego „De variola mitigata” (1824): kilka słów o kontekście powstania rozprawy, „Acta Medicorum Polonorum” 2013, s. 59–71.

Pugacewicz I., Batignolles 1842–1874 : edukacja Wielkiej Emigracji, Warszawa 2017.

Szczepański J., Działalność społeczna rodziny Gałęzowskich na emigracji polskiej we Francji na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 2013, s. 98–117.

Więckowska H., Szumowski W., Gałęzowski Seweryn [w:] Polski słownik biograficzny, t. VII/3, z. 33, Kraków 1948, s. 251–255.