Roman Kozłowski - twórca polskiej szkoły paleontologicznej, podróżnik, geolog, nauczyciel akademicki

Opracowanie: prof. dr hab. Ireneusz Walaszczyk

W Ameryce Południowej nazwisko Romana Kozłowskiego stoi w rzędzie wielkich Polaków zasłużonych dla tego kontynentu, takich jak Ignacy Domeyko, Jan Kalinowski czy Ernest Malinowski. Dla świata paleontologii to autor wybitnych prac o brachiopodach i graptolitach, dla Polski to organizator nauki polskiej, najpierw w okresie międzywojennym i ponownie po zakończeniu II wojny światowej, i twórca szkoły naukowej.

Edukacja

Roman Kozłowski urodził się 1 lutego 1889 roku na Zazamczu (wtedy nazwa folwarku w pobliżu Włocławka; dzisiaj wchłoniętego w granice miasta), w rodzinie nadleśniczego Zdzisława Kozłowskiego oraz Zofii z domu Kowalewskich. Pochodził z licznej rodziny; miał czterech braci i pięć sióstr. Wcześnie stracił rodziców; w wieku 13 lat ojca, a sześć lat później matkę. Domem zaopiekowała się najstarsza siostra. Rodzina przeniosła się do Włocławka. W 1907 roku Roman Kozłowski ukończył Gimnazjum Handlowe we Włocławku. W latach szkolnych, w 1905 roku, brał udział w słynnym proteście przeciwko zakazowi nauczania w języku polskim. W 1907 roku, po ukończeniu Gimnazjum i w obawie przed wcieleniem do carskiego wojska wyjechał do Paryża. W tym samym roku przeniósł się do Szwajcarii gdzie rozpoczął studia przyrodnicze we Fryburgu. Bardzo szybko wrócił jednak do Francji, gdzie w latach 1908–1910 kontynuował studia geologiczne i biologiczne na jednym z najlepszych europejskich uniwersytetów, paryskiej Sorbonie. W 1910 roku uzyskał stopień licencjata nauk przyrodniczych. Bezpośrednio po studiach rozpoczął pracę naukową w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, pod kierunkiem wybitnego paleontologa francuskiego profesora Marcellina Boule’a. W 1913 roku w prestiżowym periodyku naukowym „Annales de Paleontologie” ukazała się jego pierwsza rozprawa naukowa Les fossiles devoniens de Parana.

W czasie studiów paryskich zaszły poważne zmiany w jego życiu prywatnym. W 1912 roku wstąpił w związek małżeński z poznaną w Paryżu Marią Szmit, pochodzącą z rodziny zamożnych przemysłowców z Łodzi studentką botaniki, z którą szczęśliwie związał się na całe życie

Działalność w Boliwii

W 1912 roku, na zaproszenie dyrektora Wyższej Szkoły Górniczej w Oruro, jednym z większych miast w zachodniej części kraju, wyjechał do Boliwii, obejmując w 1913 roku stanowisko wykładowcy. Jeszcze przed wyjazdem i w czasie podróży do Boliwii (podróż statkiem dookoła Ameryki Południowej trwała trzy miesiące) Kozłowski uczył się intensywnie języka hiszpańskiego, który opanował na tyle, iż od pierwszego roku prowadził zajęcia w języku hiszpańskim. Plany Kozłowskiego względem szkoły w Oruro były bardzo ambitne. Chciał stworzyć nowoczesną, tak pod względem naukowym, jak i infrastrukturalnym, instytucję o statucie szkoły wyższej. Jego starania o nadanie szkole w Oruro rangi szkoły narodowej zostały uwieńczone sukcesem z końcem 1917 roku, gdy rząd boliwijski wyniósł szkołę do poziomu państwowej szkoły inżynieryjnej. Kozłowski został jej pierwszym dyrektorem. Powstanie szkoły było niewątpliwie spełnieniem jego marzeń. Rozpoczęło się kształcenie tak potrzebnych w kraju kadr górniczych i inżynieryjnych. Równolegle Kozłowski zorganizował pierwszą stację meteorologiczną oraz pierwsze w Boliwii muzeum geologiczne. W 1919 roku zrezygnował z funkcji dyrektora szkoły i z pracy uniwersyteckiej w ogóle, rozpoczynając własne prace badawcze. Na zlecenie rządu Boliwii prowadził prace nad złożami węgla, ropy naftowej, srebra i cyny w różnych rejonach kraju. Odbył dłuższą podróż naukową w Andy Boliwijskie, której efektem, poza obserwacjami naukowymi, były też bogate zbiory minerałów i skamieniałości.

Powrót do Polski

W 1921 roku powrócił do kraju. Pobyt w Polsce nie trwał jednak długo i w tym samym roku wyjechał ponownie do Francji, rozpoczynając badania w Pracowni Mineralogicznej i Paleontologicznej Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Badania prowadzone nad materiałami boliwijskimi zostały uwieńczone publikacją pracy Faune devonienne de Bolivie, na podstawie której uzyskał stopień doktora nauk przyrodniczych na uniwersytecie w Sorbonie.

Do Polski, już na stałe, powrócił w 1923 roku. W latach 1924–1926 prowadził zajęcia na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Była to prywatna wyższa szkoła, powstała w 1918 roku z przekształcenia Towarzystwa Kursów Naukowych, działająca bardzo aktywnie w okresie międzywojennym i, w konspiracji, w czasie okupacji niemieckiej. Po wojnie nie odnowiła działalności, chociaż formalnie została zamknięta dopiero w 1952 roku. W 1929 roku, dyplomy Wolnej Wszechnicy Polskiej zostały zrównane z uniwersyteckimi, a jednostka zatrudniała wielu wybitnych naukowców i nauczycieli.

W latach 20. XX wieku przeniósł się z rodziną do podwarszawskiego Brwinowa, a potem do Warszawy.

W 1927 roku rozpoczął pracę w Uniwersytecie Warszawskim, obejmując kierownictwo nowopowstałej Katedry Paleontologii; w tym samym roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1934 profesorem zwyczajnym uniwersytetu. W latach okupacji pracował jako kustosz w Amt für Bodenforschung, służbie geologicznej pozostającej pod zarządem niemieckim. Zaraz po zakończeniu działań wojennych powrócił na stanowisko kierownika Zakładu Paleontologii Uniwersytetu Warszawskiego, na którym pozostawał do 1960 roku. W 1952 roku z jego inicjatywy powstał Zakład Paleozoologii Polskiej Akademii Nauk (istniejący dzisiaj jako Instytut Paleobiologii PAN), którym kierował do roku 1960. W 1969 roku, ku swojemu zaskoczeniu, został przeniesiony w stan spoczynku. (Prawdopodobnie jako kara za podpisanie listu protestacyjnego profesorów przesłanego do władz w związku z pogarszającym się stanem polskiej nauki).

Dokonania

Profesor Kozłowski jest autorem 43 rozpraw i monografii naukowych oraz kilkunastu opracowań przeglądowych i popularnonaukowych. Poza siedmioma pracami, dotyczącymi geologii Boliwii, pozostałe poświęcone są paleontologii. W latach 1910–1929 pracował głównie nad ramienionogami paleozoiku. Najważniejsze jego prace z tego okresu to opracowanie ramienionogów Boliwii z karbonu górnego (1914) i dewonu (1923; będąca podstawą jego postępowania doktorskiego) oraz monografia na temat ramienionogów syluru Podola (1927, w „Palaeontologia Polonica”). Prace profesora Kozłowskiego charakteryzują się nowatorskim podejściem badawczym oraz stosowaniem nowych dla nauki metod badawczych. Od początku lat 30. Kozłowski poświęcił się głównie badaniom graptolitów oraz, w mniejszym stopniu, innych paleozoicznych bezkręgowców morskich. Niewątpliwie jego największym osiągnięciem naukowym jest monografia na temat graptolitów, ukończona w 1939 roku (opublikowana dopiero w 1948 roku w „Palaeontologia Polonica”) Les Graptolithes et quelques nouveaux groupes d’animaux du Tremadoc de la Pologne. W pracy tej Kozłowski dał nową interpretację graptolitów, traktowanych wcześniej różnie, jako grupę spokrewnioną ze współczesnymi pióroskrzelnymi, kolonijnymi organizmami morskimi zaliczanymi do półstrunowców. Praca oparta jest na wyjątkowym materiale zachowanym w chalcedonitach. Dzięki temu została zachowana jego pierwotna struktura, ujawniająca nieznane wcześniej szczegóły anatomiczne grupy. Po wojnie profesor Kozłowski zastosował metody chemicznego preparowania skamieniałości do badania innych grup organizmów: aparatów szczękowych wieloszczetów (1956), chitynowych szkieletów kopalnych klasy Hydrozoa (1959), konularii (1968) oraz innych słabo poznanych paleozoicznych roślin i bezkręgowców morskich.

Profesor Kozłowski stworzył polską szkołę paleontologiczną, wprowadzając na szeroką skalę badania paleobiologiczne. Wychował wielu uczniów – współtwórców współczesnej paleontologii światowej.

Dowody uznania

Prof. Kozłowski został uhonorowany doktoratem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1964), Sorbony (1960) oraz Uniwersytetu w Modenie (1975). Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie; Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Należał do wielu instytucji i towarzystw naukowych na całym świecie: Akademii Nauk Czechosłowacji, Francji i Kolumbii, Paleontological Society (USA), Towarzystwa Geologicznego Peru; Towarzystw Geologicznych Belgii, Szwecji, Węgier, Belgijskiego Towarzystwa Geologów, Paleontologów i Hydrogeologów, Czechosłowackiego Towarzystwa Mineralogii i Geologii, Geological Society of London, The Palaeontological Society of India, Paläontologische Gesellschaft oraz Radzieckiego Towarzystwa Paleontologicznego. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami i nagrodami, między innymi: Orderem Komandorskim Polonia Restituta, Złotym Medalem Mary Clark Thompson Akademii Nauk USA czy Medalem Wollastona Londyńskiego Towarzystwa Geologicznego.

Profesor Kozłowski był współtwórcą i długoletnim redaktorem „Palaeontologia Polonica” oraz „Acta Palaeontologica Polonica”, dwóch periodyków paleontologicznych, które do dzisiaj należą do prestiżowych czasopism w Polsce i na Świecie. W okresie powojennym był aktywnym uczestnikiem organizacji życia naukowego w wyzwolonej Polsce. W latach 1946–49 piastował funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Odbudowy Nauki Polskiej przy Centralnym Urzędzie Planowania; od marca 1958 roku był członkiem Komisji ds. Organizacji Nauki Polskiej przy Radzie Głównej Ministerstwa Oświaty; był też członkiem Państwowej Rady Geologicznej oraz członkiem Komitetu Nagród Państwowych oraz Komisji Popierania Twórczości Naukowej i Artystycznej przy Prezydium Rady Ministrów.

Zmarł 2 maja 1977roku. Został pochowany w rodzinnym grobie na Starych Powązkach.

Bibliografia

Kielan-Jaworowska Z., Kozłowski Roman (1889-1977) [w:] Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 288–290.

Kielan-Jaworowska Z. , Roman Kozłowski 1889-1977 [w:] Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945, A–K, Monumenta Universitatis Varsoviensis 1816–2016, red. W. Baraniewski, W. Tygielski, A.K. Wróblewski, Warszawa 2016, s. 584–593.

Kozłowski, W. Nie stracą loty gołębie ani kwiaty barw. Rzecz o moim Ojcu paleontologu profesorze Romanie Kozłowskim i sobie samym[Wspomnienia], Warszawa 2008.