Piotr Bieńkowski - twórca archeologii klasycznej w Polsce

Opracowanie: prof. dr hab. Joachim Śliwa

Dorobek Piotra Bieńkowskiego jest ogromny, zarówno jako badacza, jak i wychowawcy kolejnych adeptów dyscypliny, którą wprowadził w mury polskich uniwersytetów. Jego działalność pozostawiła trwały ślad w naszej nauce i kulturze. Na polskim gruncie stworzył podwaliny archeologii klasycznej, która dzięki jego koncepcjom i wysiłkowi zajęła tak ważne miejsce w naszym życiu społecznym i wyobraźni historycznej. Można śmiało powiedzieć, iż bez działań podjętych przez Piotra Bieńkowskiego niemożliwe byłyby osiągnięcia polskiej archeologii śródziemnomorskiej ostatnich kilkudziesięciu lat.

Z Romanówki do Lwowa: Uniwersytet i doktorat

Piotr Ignacy Łada Bieńkowski urodził się 20 IV 1865 roku w Romanówce nad Styrem jako syn Adama Piotra Bieńkowskiego i Blanki Rudolfiny z Zalewskich. Jego ojciec po utracie własnego majątku był administratorem w dobrach Lanckorońskich. Młody Piotr wzrastał w dość trudnych warunkach, gdyż wcześnie stracił ojca, a matka wkrótce ponownie wyszła za mąż. W uzyskaniu edukacji wydatnie pomógł mu mecenat Karola Lanckorońskiego, z którym serdeczne więzy łączyły go także w następnych latach. W roku 1882, po ukończeniu gimnazjum we Lwowie, podjął studia na tamtejszym uniwersytecie. Początkowo zamierzał poświęcić się studiom historyczno-literackim, rychło jednak skierował swe zainteresowania ku zagadnieniom historycznym, związanym z dziejami starożytnego Rzymu. Jego nauczycielem akademickim był Ludwik Ćwikliński (1852–1942), pod którego kierunkiem przygotował rozprawę doktorską zatytułowaną De fontibus et auctoritate scriptorum historiae Sertorianae (1888), wkrótce ogłoszoną drukiem. Dzięki wsparciu odpowiednich instytucji, w tym również krakowskiej Akademii Umiejętności mógł młody badacz kontynuować swe studia najpierw w Berlinie pod kierunkiem Theodora Mommsena oraz Ottona Hirschfelda. Kolejny etap jego edukacji wyznaczył pobyt w Wiedniu, gdzie uczestniczył w pracach uniwersyteckiego seminarium epigraficzno-archeologicznego Ottona Benndorfa. Od tego momentu zajął się Bieńkowski nową specjalnością, z którą już w przyszłości utożsamiać miał swe dalsze badania, stale jednak pamiętając o historycznym kontekście swych poszukiwań. Już jako dojrzały adept archeologii klasycznej pogłębiał w następnych latach swe studia w Rzymie i Atenach w placówkach Niemieckiego Instytutu Archeologicznego oraz w trakcie podróży naukowych w krajach basenu Morza Śródziemnego. Doświadczenie, które wówczas nabył oraz zgromadzone materiały pozwoliły Bieńkowskiemu na przygotowanie większej pracy, która mogła stanowić podstawę kolejnego kroku na jego naukowym szlaku.

Kraków: habilitacja

Podstawą habilitacji w zakresie archeologii klasycznej, przeprowadzonej w roku 1893 w Krakowie, była rozprawa pod tytułem Historya kształtów biustu starożytnego; jej tekst ogłoszony został drukiem w roku 1895 w wydawnictwach Akademii Umiejętności. Jak stwierdził po latach jego uczeń i następca, była ona „jak się okazało, znakomitym i oryginalnym pomysłem, gdyż udowodniła, że kształt popiersia, wziętego jako całość, zmienia się w sztuce starożytnej (specjalnie rzymskiej) i że ta cecha formalna daje dostateczną podstawę do datowania zachowanych popiersi. Rozprawa ta stała się podstawową odtąd dla tego rodzaju studiów i wyniki jej w zasadzie dotąd obowiązują” (S.J. Gąsiorowski, Badania polskie nad sztuką starożytną, Kraków 1948, s. 29). Po uzyskaniu veniam legendi, jako docent prywatny przez następne cztery lata prowadził Bieńkowski wykłady, korzystając z zaplecza, które stanowiły zbiory uniwersyteckiego Gabinetu Archeologicznego (wraz z kolekcją odlewów gipsowych), istniejącego od 1867 roku dzięki inicjatywie profesora Józefa Łepkowskiego (1826–1894). Korzystając z pomocy finansowej rządu Austro-Węgier oraz krakowskiej Akademii Umiejętności odbywał też liczne podróże naukowe nie tylko do Italii, Grecji i Turcji, lecz odwiedzał także kolekcje europejskie, w których zgromadzono najważniejsze dzieła sztuki klasycznej. Myślał już wówczas o kolejnych rozprawach, które wkrótce przyniosły mu uznanie i wysokie miejsce w międzynarodowym kręgu specjalistów.

Uniwersytet Jagielloński: nominacja profesorska

Z dniem 9 czerwca 1897 roku Piotr Bieńkowski powołany został na katedrę archeologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim, utworzoną specjalnie z myślą o nim. Stanęło więc przed nim nowe wyzwanie, gdyż oprócz prowadzenia własnych badań zorganizować musiał nową placówkę, i tym samym zdefiniować zarówno jej profil naukowy, jak i wymagania dydaktyczne w stosunku do przyszłych studentów. Bardzo istotne pytanie dotyczyło profilu przyszłego absolwenta i znalezienie dla niego miejsca w ówczesnym systemie przydatności zawodowej. Oprócz adeptów archeologii, seminarzyści profesora Bieńkowskiego rekrutowali się głównie spośród słuchaczy filologii klasycznej, historii sztuki, prehistorii oraz historyków starożytności. Niektórzy z jego uczniów odegrali później znaczną rolę w życiu naukowym i kulturalnym, a także w szkolnictwie i innych dziedzinach życia społecznego. Jak się okazało, zorganizował Bieńkowski wzorową katedrę dyscypliny, nadał jej również taki profil naukowy, jaki jest w sumie realizowany do dziś. W roku 1901 Bieńkowski mianowany został profesorem zwyczajnym archeologii klasycznej. Kierując katedrą, potrafił zrealizować jej potrzeby lokalowe i zaopatrzyć ją w komplet czasopism fachowych oraz podstawowych publikacji, mimo trudności i stałej walki o odpowiednie środki. Stworzony w ten sposób księgozbiór rozwinął się w następnych latach, stanowiąc do roku 1939 najdoskonalszy w Polsce warsztat naukowy archeologa klasycznego. Proces dydaktyczny uzupełniał wspomniany już zbiór zabytków, który dzięki jego staraniom udało się włączyć bezpośrednio do struktur katedry (1921). Tematyka wykładów Piotra Bieńkowskiego dotyczyła dziejów sztuki starożytnej i cywilizacji klasycznej, w tym głównie architektury, rzeźby i malarstwa. Natomiast zajęcia seminaryjne poświęcone były w głównej mierze opisowi i procesowi analizy stylistycznej dzieła sztuki. Jak oceniał jeden z jego uczniów: „Pewnego rodzaju jakby sztuczna sztywność, albo raczej pozorna niedostępność, kryła najlepsze w świecie, prawie gołębie serce dla wszystkich uczniów. W prowadzeniu swego seminarium był mistrzem, wykazywał niezwykle znakomite przymioty, jak i wprawny swój do kierowania zaprawiony sąd, bo wymagał od uczniów z całą powagą pracy sumiennej, rzetelnej i dokładnej” (Edmund Bulanda, 1925). Krąg seminarzystów Bieńkowskiego był znaczny, najzdolniejszym spośród nich wyznaczył odpowiednie zadania i samodzielne placówki, natomiast po odzyskaniu niepodległości przez kraj – także samodzielne katedry archeologii klasycznej w polskich uniwersytetach. Sam czuł się niezwykle związany z Krakowem i w roku 1919 odmówił objęcia analogicznej katedry w Uniwersytecie Warszawskim.

Ojciec archeologii klasycznej/śródziemnomorskiej w Polsce

Jeszcze za życia swego mistrza samodzielne katedry archeologii klasycznej objęli Edmund Bulanda (1882–1951) we Lwowie oraz Mieczysława S. Ruxerówna (1891–1957) w Poznaniu. W kolejnych latach (1929) następcą swego mistrza w Uniwersytecie Jagiellońskim został Stanisław Jan Gąsiorowski (1897–1962), natomiast w roku 1937 na katedrę archeologii klasycznej w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie powołany został Rajmund Gostkowski (1885–1966). Najmłodszym uczniem Bieńkowskiego był Kazimierz Bulas (1903–1970), który nie zdołał już pod jego kierunkiem uzyskać doktoratu. Przez wiele lat Bulas był współpracownikiem Gąsiorowskiego w Krakowie, a w roku 1946 powołany został na katedrę archeologii klasycznej w Toruniu. Jeśli można to tak określić, naukowym wnukiem Bieńkowskiego byłby Kazimierz Michałowski (1901–1981), który jako uczeń Edmunda Bulandy w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, od roku 1932 swą aktywność przeniósł do Warszawy. Tu pod jego kierunkiem rozwinęło się nowe centrum tej dyscypliny, osiągając wkrótce znaczące sukcesy w skali międzynarodowej. Posługiwano się już wówczas terminem „archeologia śródziemnomorska”, gdyż oprócz cywilizacji grecko-rzymskiej jej obszar badawczy poszerzony został o dalsze cywilizacje starożytne: Egipt, Bliski Wschód, Anatolię, Iran. Było to urzeczywistnienie koncepcji profesora Bieńkowskiego, który od początków swej działalności starał się zainteresowania badawcze swych uczniów kierować także poza granice tradycyjnie pojmowanej „archeologii klasycznej”. Jako twórca pierwszej katedry nowego kierunku badań rozumiał Bieńkowski doskonale uwarunkowania i potrzeby swej dyscypliny. Oprócz własnych badań i pracy zmierzającej do wyszkolenia nowych specjalistów kładł nacisk na zachowanie więzi swych uczniów z nauką światową oraz zapewnienie im dostępu do materiałów źródłowych, czyli dzieł sztuki starożytnej. Wobec braku możliwości prowadzenia wykopalisk klasycznych we własnym kraju i skromne zbiory muzealne, konieczne było utrzymanie tu dwóch nurtów działalności. Jeden z nich polegał na utworzeniu na wzór innych państw dobrze wyposażonego instytutu naukowego w Atenach lub Rzymie, który stanowiłby także punkt oparcia dla młodych polskich archeologów. Ośrodek taki powołany byłby także do prowadzenia badań wykopaliskowych. Realizacja tego postulatu stała się po części dopiero udziałem następnego pokolenia archeologów (Kazimierz Michałowski, Stacja Naukowa UW w Kairze, 1959). Nurt drugi natomiast, który profesor Bieńkowski zaczął realizować natychmiast, polegał na włączeniu się polskich badaczy w prace wykopaliskowe prowadzone w krajach śródziemnomorskich przez inne ośrodki. Korzystając z możliwości Akademii Umiejętności i będąc jej członkiem, spowodował, iż krakowska Akademia postanowiła przyczynić się finansowo do ekspedycji przygotowywanej wówczas przez Akademię Nauk w Wiedniu: ekipa kierowana przez profesora Hermanna Junkera przystępowała do prac w Egipcie. W myśl owej umowy krakowska Akademia Umiejętności mogła każdorazowo delegować do udziału w pracach swego przedstawiciela, uczestniczyła też w podziale materiału zabytkowego. Zimą 1910/1911 jako pierwszy wyruszył do Egiptu sam Bieńkowski, w kolejnych latach natomiast jego uczniowie. Zabytki z kampanii lat 1910–1914 wydatnie wzbogaciły zbiory Akademii Umiejętności (obecnie w Muzeum Archeologicznym w Krakowie).

Badacz

Własne badania naukowe stanowiły w działalności profesora Bieńkowskiego element niezwykle istotny. Zostawił po sobie bogaty dorobek około 150 pozycji bibliograficznych (zob. K. Stachowska, 1998). Największe uznanie zyskały jego studia poświęcone rzeźbie greckiej i rzymskiej, na której skupił zresztą swój zasadniczy wysiłek naukowy. Jak już wspomniano, z uznaniem spotkała się jego najwcześniejsza praca z tego zakresu: Historya kształtów biustu starożytnego (1895). Następnie na podstawie źródeł literackich starał się określić cechy charakterystyczne dla wyobrażeń poszczególnych ludów barbarzyńskich w sztuce grecko-rzymskiej. Prowadził nad tym zagadnieniem długoletnie studia, zbierając materiały w trakcie licznych podróży zagranicznych. Oprócz mniejszych rozpraw efekt zasadniczy stanowił tak zwany Corpus barbarorum, złożony z trzech części. Pierwsza była rodzajem wprowadzenia: De simulacris barbararum gentium apud Romanos. Corporis barbarorum prodromus, Kraków 1900. Po niej pojawiły się kolejne opracowania: Die Darstellungen der Gallier in der hellenistischen Kunst (Imagines Celtarum I), Wiedeń 1908 i po dłuższej przerwie: Les Celtes dans l’art Gréco-Romain (Imagines Celtarum II), Kraków 1928 (tom ukazał się już po śmierci Bieńkowskiego; autor zmarł w trakcie prac nad jego korektą). W swych planach i działaniach nie pominął też Bieńkowski swoistej inwentaryzacji zabytków starożytnych w polskich kolekcjach. Poszczególnym zabytkom i zbiorom poświęcił oddzielne studia i opracowania, wychodząc tu również poza zabytki rzeźby, opracowując także obiekty antycznej ceramiki. Do podobnych studiów zachęcał również swoich uczniów. Poczynił też Bieńkowski odpowiednie kroki w kierunku rejestrowania i opracowywania importów antycznych znanych z ziem polskich.

Dom i rodzina

Piotr Bieńkowski ożenił się w roku 1899 z Lucyną Janta-Połczyńską (1876–1937), pochodzącą ze starej pomorskiej rodziny o odległych tradycjach historycznych. Małżonkowie doczekali się czworga dzieci; kolejno urodzili się: Barbara (1900–1985), Krzysztof (1902–1973), Agnieszka (1905–1979) oraz Andrzej (1909–1940). Wybuch I wojny światowej zastał i zatrzymał Bieńkowskich na dłużej w Wysokiej koło Raciąża, w majątku szwagra, Leona Janta-Połczyńskiego. Śmierć natomiast zaskoczyła profesora Bieńkowskiego 10 sierpnia 1925 roku w Chylinie koło Konina, w czasie wakacyjnego wypoczynku u najmłodszej siostry żony, Janiny i jej męża, Leona Puławskiego.

Bibliografia

Bulanda E., Piotr Bieńkowski, „Eos” 28, 1925, s. 245–255.

Gąsiorowski S.J., Bieńkowski Piotr Ignacy Łada (1865–1925) [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2, 1936, s. 73–74.

Gąsiorowski S.J., Badania polskie nad sztuką starożytną. Relacje podróżników – kolekcjonerstwo – badania naukowe, Kraków 1948.

Gostkowski R., Piotr Bieńkowski, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU” 1930, nr 4, s. I–III.

Perepeczko L., Profesor Piotr Ignacy Łada Bieńkowski (1865–1925). Z rodzinnego albumu wnuczki, „Alma Mater” 2022, nr 236, s. 36–37.

Parnicki-Pudełko S., Badania Piotra Bieńkowskiego nad wyobrażeniami barbarzyńców w sztuce antycznej, „Archeologia” 1956, nr 8, s. 260–266.

Piotrowicz L., Piotr Bieńkowski, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1925, s. 2–5.

Ruxerówna M., Piotr Bieńkowski, „Przegląd Archeologiczny” 1925, t. 3, s. 63–66.

Stachowska K., Związki Piotra Bieńkowskiego z Polską Akademią Umiejętności, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1977, t. 23, s. 161–180.

Stachowska K., Bibliografia prac Piotra Bieńkowskiego (1865–1925) [w:] Archeologia śródziemnomorska w Krakowie 1897–1997, Kraków 1998, s. 27–34.

Śliwa J., Piotr Bieńkowski (1865–1925). Badacz – nauczyciel akademicki – organizator nauki [w:] Archeologia śródziemnomorska w Krakowie 1897–1997, Kraków 1998, s. 15–25.

Śliwa J., Piotr Bieńkowski w opiekuńczym kręgu Karola Lanckorońskiego, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 4, 1998, s. 81–90.

Śliwa J., Piotr Bieńkowski (1865–1925) [w:] Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Historycznego, Kraków 2000, s. 165–171.

Śliwa J., Profesor Piotr Bieńkowski (1865–1925) jako opiekun uniwersyteckiej kolekcji archeologicznej, w: Egipt, Grecja, Italia… Zabytki starożytne z dawnej kolekcji Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 59–61.

Śliwa J., Dzieje starożytne w problematyce badawczej krakowskich archeologów śródziemnomorskich, w: Świat starożytny, jego polscy badacze i kult panującego, Gnieźnieńskie Studia Europejskie, t. IV, Poznań 2011, s. 87–96.

Śliwa J., Nubijskie początki: el-Kubanije 1910/1911, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2012, nr 57, s. 327–337.

Śliwa J., Archeologia śródziemnomorska w Uniwersytecie Jagiellońskim (1897–1998), „Meander” 2017, nr 78, s. 143–163.

Śliwa J., Pierwszy w Polsce archeolog klasyczny. Profesor Piotr Ignacy Łada Bieńkowski, „Alma Mater” 2022, nr 236, s. 38–39.

Śliwa J. (red.), Archeologia śródziemnomorska w Uniwersytecie Jagiellońskim 1897–1997. Materiały sympozjum naukowego. Kraków 21–23 października 1997, Kraków 1998.

Śliwa J. (red.), Egipt, Grecja, Italia … Zabytki starożytne z dawnej kolekcji Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.