Marian Raciborski - wszechstronny botanik, prekursor ochrony środowiska, twórca krakowskiej szkoły geobotanicznej

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Dzieciństwo i młodość

Marian Raciborski urodził się 16 września 1863 roku w Brzóstowej w województwie świętokrzyskim. Matką była Elżbieta z domu Kucharzewska (około 1835–1911), ojcem ziemianin – Franciszek Raciborski herbu Rawicz (1835 lub 1836–1879), kontroler w fabryce fajansu w pobliskim Ćmielowie. Ojciec był jednym z organizatorów powstania styczniowego w regionie i po klęsce bitwy opatowskiej (21 luty 1864 roku) musiał uchodzić za granicę, do Szwajcarii. W roku 1866 dołączyła do niego reszta rodziny i razem poprzez Bawarię dotarli do Krakowa na przełomie 1872/1873 roku. Tu Marian Raciborski chodził do sześcioletniej wyższej szkoły realnej (1874–1880). W 1880 roku rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej. Szybko okazało się jednak, że ma inną pasję w życiu. Wrócił więc do Krakowa na studia przyrodnicze na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (1881–1886, 1890/1891), uzupełniając je medycznymi na Wydziale Lekarskim UJ (1885/1886, 1889/1890). Fascynował się wówczas grzybami i chorobami roślin, a studia medyczne miały mu pomóc lepiej zrozumieć to zagadnienie. Sytuacja była skomplikowana, bowiem nauka na uniwersytecie wymagała matury filologicznej, gimnazjalnej, którą zdał dopiero w 1886 roku. Od 1872 roku szkoły średnie w Austro-Węgrzech dzieliły się na realne, przygotowujące do studiów politechnicznych, oraz gimnazja dające podstawy do studiów uniwersyteckich. W latach 1885–1892, czyli w trakcie studiów, był równocześnie adiunktem u profesora Józefa Rostafińskiego (1850–1928), szefa Katedry i Ogrodu Botanicznego UJ. Prowadził też badania naukowe, finansowane przez Komisję Fizjograficzną Akademii Umiejętności w Krakowie – botaniczne i paleobotaniczne (pionierskie).

Życie zawodowe i badania naukowe

Zainteresowania przyrodnicze Raciborskiego krystalizowały się wcześnie, co najmniej w szkole realnej, której program miał rozbudowane nauczanie przedmiotów ścisłych i przyrodniczych. Na rozwój pasji duży wpływ mieli jego nauczyciele: zoolog Antoni Wierzejski (1843–1916) i geolog Stanisław Zaręczny (1848–1909). Będąc uczniem gimnazjum (w wieku 14 lat), interesował się otaczającą go przyrodą i prowadził obserwacje terenowe. Dzięki temu stwierdził w Krakowie stanowiska dwóch gatunków inwazyjnych, pochodzących z Ameryki Północnej, których zasięg rozszerzał się wówczas na naszych ziemiach: moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis Michaux 1803, stanowisko – Dębniki) i rumianku bezpromieniowego (Matricaria discoidea DC 1838, okolice Ogrodu Botanicznego UJ). Po ukończeniu studiów z biologii przyznano mu stypendium na wyjazd zagraniczny (1892/1893) z Fundacji Akademia Umiejętności imienia Śniadeckich. Odwiedził wówczas czołowe niemieckie ośrodki botaniczne (Berlin, Monastyr, Wrocław, Bonn, Strasburg i Tybingę), szczególnie istotny był pobyt u profesora Edwarda Strasburgera (1844–1912) w Bonn oraz u profesora Karola Goebla (1855–1932) w Monachium. W latach 1893–1896 pozostał jako asystent w Instytucie Fizjologii Roślin Goebla, pod którego kierunkiem obronił doktorat (1894), na podstawie pracy z morfologii roślin pływcowatych i grzybieniowatych Die Morphologie der Cabombeen und Nymphaeaceen („Flora oder Allgemeine Botanische Zeitung” 1894, v. 78, s. 244–276). Badał również florę Alp.

Niezwykłe znaczenie miał pobyt na Jawie (1896–1900) na zlecenie rządu holenderskiego, dzięki zarekomendowaniu go przez Goebla profesorowi Melchiorowi Treubowi (1851–1910). W latach 1896–1897 pracował w Ogrodzie Botanicznym w Buitenzorgu (od 1950 Bogor, Jawa Zachodnia) u Treuba, opracowując gatunki paprotników. Opisał je w Die Pteridophyten der Flora von Buitenzorg (Lejda, 1898). W latach 1897–1988 działał w Stacji Doświadczalnej do Badań Trzciny Cukrowej w Kagok (Jawa Środkowa), a następnie był kierownikiem Stacji Hodowli Tytoniu w Wedi koło Klaten (Jawa Wschodnia, 1898–1900). Zajmował się wówczas grzybami pasożytniczymi, zarówno ich opisaniem, rozpoznaniem, jak i zwalczaniem. W czasie pobytu odbył szereg wycieczek naukowo-badawczych poznając Jawę, ale i pobliskie wyspy: Sumatrę (1896) i Krakatau (1897). W 1900 roku objął katedrę botaniki w Akademii Rolniczej w Dublanach koło Lwowa, gdzie pozostał do 1909 roku. Odnowił ogród botaniczny szkoły. Decydując się na powrót do Polski, a właściwie na ziemie polskie znajdujące się w zaborze austriackim, zrezygnował z oferty stałej i dobrze płatnej posady na Jawie.

Od 1903 roku związał się też z Uniwersytetem Lwowskim, początkowo jako profesor nadzwyczajny (bez stałego uposażenia), a po zorganizowaniu Instytutu Biologiczno-Botanicznego (1907) został zatrudniony na stałe jako profesor zwyczajny (1909–1912). Skupiał się głównie na wykładach z fizjologii roślin. Zainicjował wtedy cotygodniowe spotkania naukowe, czyli tzw. „czwartki botaniczne”, kontynuowane później w Krakowie. Do Krakowa przeniósł się w 1912 roku, po przejściu na emeryturę profesora Józefa Rostafińskiego. Objął Katedrę Botaniki UJ, którą w 1913 roku przekształcił w Instytut, był też dyrektorem Ogrodu Botanicznego UJ, odnawiając go i modernizując (założył dział alpinarium geograficznego i dział systematyki dynamicznej). Funkcje te pełnił do końca życia. W 1917 roku był już bardzo schorowany, cierpiał na gruźlicę, został więc wysłany do uzdrowiska.

Raciborski pochodził z patriotycznej rodziny i „sprawa polska” miała dla niego duże znaczenie. W 1914 roku poparł powstanie Legionów Polskich i działalność Józefa Piłsudskiego. Został przewodniczącym Prezydium Komitetu Obywatelskiego Polskiego Skarbu Wojskowego, którego zadaniem było gromadzenie środków i organizacja zaplecza materialnego dla formowanych w Krakowie Legionów Polskich.

Zmarł na gruźlicę 24 marca 1917 roku w sanatorium prowadzonym przez lekarzy – Kazimierza i Bronisławę Dłuskich w Zakopanem. Pochowany jest na tamtejszym Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936 roku).

Towarzystwa naukowe

Był członkiem Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności (od 1886 roku, przewodniczący 1915–1917), Akademii Umiejętności (od 1900 korespondencyjny, od 1914 czynny), Towarzystwa Przyrodników imienia Mikołaja Kopernika (przewodniczący 1904–1905), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1913), Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie (członek honorowy od 1910), a z zagranicznych – Królewskiego Towarzystwa Przyrodniczego Indii Holenderskich w Batawii (od 1898, później korespondent).

Badania naukowe

Marian Raciborski miał bardzo rozległe zainteresowania, obejmujące zarówno botanikę, fizjografię, anatomię i morfologię roślin, paleobotanikę, geologię, jak i arachnologię czy etnografię. Tak szerokie spojrzenie pozwalało mu całościowo patrzeć na świat roślin. Z jednej strony tytan pracy, precyzyjny i dociekliwy naukowiec, z drugiej romantyk, miłujący teatr i poezję – był niezwykłym człowiekiem. Jego dorobek jest tak obszerny, że trudno go syntetycznie zestawić.

Stworzył system postrzegania świata roślin w postaci krakowskiej szkoły geobotanicznej, sięgającej ideami do programów badawczych Ignacego Rafała Czerwiakowskiego i Józefa Rostafińskiego. Wykształcił kilkunastu wychowanków – w Krakowie, Lwowie i Dublanach, którzy kontynuowali jego dzieło i upowszechniali w następnych pokoleniach. Bezpośrednim jego następcą w krakowskim ośrodku był jego uczeń Władysław Szafer (1886–1970).  

Opisał blisko 560 nowych gatunków i odmian: około 200 glonów, 42 śluzorośli, 227 grzybów (w tym pasożytniczych), 22 paprotniki, 24 nasienne oraz wyższe taksony. Są to rośliny zarówno z Jawy i pobliskich wysp, jak i Europy Środkowo-Wschodniej. Zorganizował i nadzorował opracowanie roślinności naszego kraju, czyli monumentalnej publikacji Flora Polska (tom I, Kraków 1919), redagowanej wraz z Władysławem Szaferem i następcami. Ostatecznie wydano 15 tomów (ostatni w 1995 roku). Oznaczył 45 gatunków roślin kopalnych z terenu Polski, w tym Klukia exilis (Philips 1829, Raciborski 1890), gatunek wskaźnikowy epoki jury środkowej. Stworzył podstawy paleobotaniki polskiej. Zajmował się również fitogeografią, tworząc podstawy mapy krain geobotanicznych Polski.

Był również pionierem ochrony przyrody, kontynuowanej między innymi przez Szafera. Sformułował czytelne cele i zadania tej dziedziny, podał kryteria i naukowe podstawy oraz metody inwentaryzacji i dokumentacji cennych przyrodniczo obiektów. Jasno określił również motywy ochrony przyrody, a swoją wiedzę prezentował w postaci nowatorskich wykładów tematycznych, pionierskich również w skali świata. Opublikował pierwszy w naszym kraju artykuł definiujący podstawy ochrony środowiska (Zabytki przyrody, „Ateneum Polskie” 1908, nr 1, z. 1, s. 38–47), w rozbudowanej formie prezentowany w kolejnych tekstach oraz pracach kontynuatorów. Zapoczątkował również inwentaryzację zabytków przyrodniczych, nie tylko pojedynczych okazów pomnikowych, rzadkich gatunków, ale i obszarów cennych przyrodniczo. Zwracał uwagę na specyfikę stepu europejskiego i jego zanikanie. Jego praca dała podwaliny pod powołanie Państwowej Komisji Ochrony Przyrody (powstała w 1919 roku).

Odkrył i opisał leptominę (1898), czyli oksydazę roślinną umożliwiającą rozprowadzenie tlenu do poszczególnych komórek rośliny. Opisał również nowy typ wzrostu komórek roślinnych (1907).

Jego zapał i żywy, ale równocześnie poetycki i elegancki sposób prowadzenia wykładów silnie oddziaływał na wychowanków, wśród których był między innymi Władysław Szafer– kolejna niezwykła osobowość i wielka postać botaniki polskiej.

Marian Raciborski opublikował ponad 290 publikacji, z tego większość naukowych (około 200). W 1986 roku Janina Oleszakowa, kierowniczka Biblioteki Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polskiej Akademii Nauk, sporządziła najkompletniejszy wykaz jego publikacji.

Spuścizną po Raciborskim są bogate zbiory, zarówno zielnikowe z Indonezji (w Krakowie, Lejdzie, Berlinie i Kew Garden), muzealne (drewno, owoce i nasiona oraz preparaty mokre roślin, w Krakowie), paleobiologiczne (Kraków), jak i etnograficzne z Jawy (Kraków). Te ostatnie obejmują postacie jawajskiego teatru cieni, zarówno płaskie, wycięte ze skóry przedstawienia, jak i drewniane marionetki (wayang golek purwa i wayang golek menak), broń, między Innymi Sztylety – krisy, ręcznie malowane tkaniny batikowe, wyroby rzemieślnicze i figurki. Przekazał je przed śmiercią dla Muzeum Etnograficznego Krakowa, gdzie znajdują się do dziś. Zbiory przesyłał do Krakowa w trakcie pobytu na Jawie, ale większość przywiózł, wracając do kraju (25 skrzyni). Część krajowych zbiorów zakupił Włodzimierz Dzieduszycki (1885-1971) do swojego Muzeum Przyrodniczego we Lwowie.

Upamiętnienia

Raciborski upamiętniony jest jako patron ulic, szkół czy w postaci tablic i posągów. Jednak najtrwalsze i najliczniejsze są nazwy nadane przez innych uczonych nowoodkrytym gatunkom, a nawet rodzajom – pełen wykaz przedstawił profesor Zbigniew Mirek (1986). Są również nazwy eponimiczne obiektów przyrodniczych honorujące go jako pioniera i inicjatora ochrony środowiska: rezerwat ścisły (Woliński Park Narodowych), pomnik przyrody – cisy (Harbutowice), Górski Ogród Botaniczny (IOP PAN, Zakopane), a nawet szlak rowerowy w województwie świętokrzyskim, poprowadzony przez miejsca związane z jego dzieciństwem i młodością. Jest również stała wystawa w Muzeum przy Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, która obok materiałów biograficznych prezentuje okazy zebrane między innymi na Jawie. Specjalną formą jest również beletryzowany opis pobytu na Jawie autorstwa Bolesława Mrówczyńskiego – powieść dla młodzieży Dutur z rajskiego ogrodu (Warszawa 1958).

Wybrane prace:

Raciborski M., Szafer W., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, t. 1, Kraków 1919. Raciborski M., Flora kopalna ogniotrwałych glinek krakowskich. Cz. I: Rodniowce (Archaegoniatae), Kraków 1894, https://www.paleo.pan.pl/people/archive/Raciborski/Raciborski1894.pdf (dostęp: 5.12.2022).

Raciborski M., Die Pteridophyten der flora von Buitenzorg, Leida 1898.

Raciborski M., Parasitsche Algen und Pilze Java`s, Batavia 1900.

Raciborski M., Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roślin, „Kosmos” 1910, nr 35 (3–4) s, 352–366.

Raciborski M., Dzieje rozwoju roślinności; Mapa geobotaniczna ziem polskich i jej objaśnienie [w:] Encyklopedia polska, t. 1, Kraków 1912, s. 356–359.

Raciborski M., Sawicki L., Badanie i ochrona zabytków przyrody. Program pracy dla działaczy kulturalnych, Kraków 1914.

Raciborski M., Życie pod równikiem (z teki pośmiertnej), Lwów 1924.

Bibliografia (wybór)

Jakóbczyk-Gola A., Będkowski M., Życie na Jawie: Podróże i kolekcja Mariana Raciborskiego. Hrabia Tytus, https://hrabiatytus.pl/2021/11/18/zycie-na-jawie-podroze-i-kolekcja-mariana-raciborskiego/ (dostęp: 5.12.2022).

Köhler P.S., Nieznane materiały Józefa Rostafińskiego do badań nad historią roślin uprawnych w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Botaniczne 1987, nr 14, s. 141–154.

Köhler P., Zemanek A., Zbiory Mariana Raciborskiego w Muzeum Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Botaniczne 1989, nr 18, s. 135–148.

Kornaś J. (red.), Marian Raciborski. Studia nad życiem i działalnością naukową. De Mariani Raciborski vita et scriptis, Warszawa–Kraków 1986, tu między innymi kalendarium życia (Piekiełko-Zemanek A.), materiały archiwalne (Piekiełko-Zemanek A.), bibliografie (Oleszakowa J.) czy eponimy gatunków i rodzajów (Mirek Z.). 

Szafer W., Marian Raciborski. Obraz życia, twórczości naukowej i pracy społecznej, Warszawa 1948.

Szafer W., Twórczość naukowa Mariana Raciborskiego. Jej źródła i drogi rozwoju, „Nauka Polska” 1935, nr 20, s. 27–48.