Marcin Czermiński - pionier polskiej misjologii, wyjątkowy etnograf, wnikliwy badacz Bałkanów

Opracowanie: dr hab. Joanna Rękas, prof. ucz.

Misjonarz nieoczywisty

Ksiądz Marcin Czermiński, jezuita, kapłan, pionier polskiej misjologii, redaktor czasopisma „Misje Katolickie”, kaznodzieja, hagiograf, historyk, archiwista, etnograf, wnikliwy obserwator, ciekawy świata podróżnik… – nieustającą pracą ukierunkowaną na działalność misyjną odpowiadał na wyzwania współczesności.

Druga połowa XIX wieku to okres definitywnego rozpadu starego ładu, formowania się nowego układu sił oraz rosnących potrzeb stabilizacyjnych. To także czas zachodnio-europejskiego zafascynowania europejskim Południem wraz z jego tajemniczo brzmiącą orientalną muzyką, aromatem mocnej kawy, dojrzałymi soczystymi owocami i językiem, który dla Polaka wcale nie brzmiał niezrozumiale i odlegle. Nie należy również zapominać o silnym wówczas zafascynowaniu poszukiwaniem „dzikiego”, niecywilizowanego, takiego, w obrazie którego będzie można, na zasadzie binarności, zauważyć, wyszczególnić i opisać własne zalety. W przeciwieństwie do wielu współczesnych Czermińskiemu podróżników, literatów, dziennikarzy i tym podobnych, głównym celem jego peregrynacji były pomoc Polonii mieszkającej na Bałkanach oraz wnikliwa rejestracja aktualnego stanu życia, codzienności i odświętności, na terenach, na których aktualnie mieszkał i przez które przejeżdżał. Rejestrował to, co widział, a zainteresowany był wszystkim, od obrzędów religijnych po dane historyczne i geograficzne, architekturę, sztukę, relacje społeczne, obyczaj – dziwiący go – tak jak na przykład zamawiania posiłków (zamiast gotowania). Jednoznacznie przy tym podkreślał:

Gdy przed kilku laty pisałem o Albanii, a następnie o Dalmacyi i Czarnogórze, otrzymywałem z różnych stron listy zachęcające, abym szersze warstwy czytelników zapoznał z krajami, tamtym sąsiednimi, a nam pobratymczymi: Bośnią i Hercegowiną. Wcale mnie nie dziwiły pragnienia wielu. Tysiące rodzin polskich i ruskich ma w krajach „okupacyjnych” swych krewnych, zajmujących nieraz wysokie stanowiska w urzędach lub wojsku. Niejeden chciał bliżej poznać stosunki, ludzi i kraj, w jakim przebywają drodzy jego sercu. […] W ciągu opowiadania kładę pewien nacisk na tamtejsze stosunki religijne, nie tylko dlatego, że jestem kapłanem, i że uważam religię jako najważniejszy czynnik cywilizacyjny. Sprawa wyznaniowa na półwyspie bałkańskim w ogóle w przede wszystkim w krajach „okupacyjnych” była od najdawniejszych czasów osią, około której obracała się ich polityka zarówno wewnętrzna, jak zagraniczna (Czermiński M., Z podróży po Bośni i Hercegowinie, s. V–VI).

Być może dlatego jego liczne i przygotowane wraz z odpowiednim materiałem zastanym prace-notatki terenowe z podróży między innymi bałkańskich, rzadko są wykorzystywane w badaniach etnograficznych/etnologicznych/antropologicznych, a zdecydowanie częściej natomiast w literaturoznawczych, kulturoznawczych oraz z zakresu historii religii. Warto zmienić tę prawidłowość, ponieważ Marcin Czermiński to ksiądz, misjonarz i badacz nieoczywisty – wymykający się prostym, szablonowym ocenom. Zakonnik o wielkiej pobożności, wysokiej kulturze osobistej i wybitnych zdolnościach intelektualnych. Jego teksty (po)terenowe są fascynującą lekturą, ale także, a może przede wszystkim, świetnym materiałem do badań etnograficznych oraz folklorystycznych.

Kapłan refleksyjny

Ksiądz Marcin Czermiński, jezuita, urodził się 7 stycznia 1860 roku w Glińsku koło Winnicy w województwie lwowskim (Galicja Wschodnia), w rodzinie Janusza i Zofii z domu Jędrzejewicz. W 1878 roku ukończył Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, a następnie udał się na studia do Rzymu. Tutaj na Uniwersytecie Gregorianum uzyskał doktorat z filozofii oraz licencjat z teologii (1878–1885). Po powrocie do Galicji w 1885 roku wstąpił do nowicjatu Towarzystwa Jezusowego w Starej Wsi koło Brzozowa na Podkarpaciu. Tak wspominał ten czas decyzji i wyboru:

Po ukończeniu 4-tego roku Teologii wstąpiłem do Jezuitów, ponieważ moi przełożeni w Coll[egium] Polonicum mówili mi, że mam powołanie do zakonu, acz z wielkim wstrętem, chciałem przekonać się, czy tak jest, obawiałem się działać wbrew Woli Bożej. Jezuici, których się radziłem powiedzieli, że mam powołanie – więc wstąpiłem. Chociaż to mnie tyle kosztowało, co umierać, taki wstręt miałem (Sędłak M., „W Dalmacyi i Czarnogórze” Marcina Czermińskiego jako przykład zainteresowania antykiem chrześcijańskim w drugiej połowie XIX wieku, 2016, s. 165).

Wraz ze wstąpieniem do seminarium zaczął pełnić wiele kluczowych dla jego badawczej przyszłości funkcji. Obok pracy kaznodziejskiej (kościół św. Barbary w Krakowie) wykładał historię Kościoła w krakowskim kolegium jezuickim (1888–1889) oraz rozpoczął współpracę z pismami galicyjskimi, takimi jak „Roczniki Rozkrzewiania Wiary”, „Nasze Wiadomości”, „Czas” i „Przegląd Powszechny”. Po okresie nowicjatu, to jest w roku 1888, został redaktorem w czasopiśmie „Misje Katolickie” (ukazywało się ono w Krakowie w latach 1882–1936, a następnie do wybuchu drugiej wojny światowej w Warszawie), którymi kierował do listopada 1919 roku. To najbardziej pracowity i płodny czas w życiu Czermińskiego, a jednocześnie period formowania się go jako dojrzałego misjonarza, kapłana, zakonnika, pisarza i badacza.

Dzięki znajomości kilku języków współpracował z wieloma zagranicznymi misjonarzami i wielu pozyskał do współpracy przy redagowaniu miesięcznika „Misje Katolickie”. Opisywał on działalność misjonarzy ze wszystkich kontynentów, drukował ich listy i biogramy, prace dotyczące historii terenów misyjnych, aktualne wiadomości z placówek misyjnych i inne. Czermiński publikował na łamach „Misji Katolickich” listy błogosławionego ojca Jana Beyzyma, „posługacza trędowatych na Madagaskarze, przyczyniając się w wybitnym stopniu do wybudowania przez niego szpitala dla trędowatych w Maranie” (Czermiński M., Albania. Zarysy etnograficzne, kulturalne i religijne). Marlena Sędłak jednoznacznie konkluduje, że obok celu czasopisma, jakim było „pogłębianie wśród czytelników poczucia odpowiedzialności za stan misji, zachęcanie do wspierania materialnego i duchowego misjonarzy” [m]iesięcznik dostarczał wiedzy o krajach nieeuropejskich, w czasie gdy było niewiele innych źródeł na ten temat” (Sędłak M., „W Dalmacyi i Czarnogórze” Marcina Czermińskiego jako przykład zainteresowania antykiem chrześcijańskim w drugiej połowie XIX wieku, 2016, s. 166). Trzy dekady pracy redakcyjnej w jezuickim periodyku dały czasopismu status jednego z wiodących popularnonaukowych miesięczników w Galicji i Lodomerii. Czermiński był także kapelanem przy Zgromadzeniu Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia w Łagiewnikach i prowadzonym przez nie szpitalu zakaźnym św. Łazarza.

W tym czasie sam prowadził również działalność misyjną, głównie na Półwyspie Bałkańskim i bardzo dużo podróżował. Po misji podlaskiej wśród unitów, prowadzonej przez jezuitów z Galicji, kilka lat przebywał w Bułgarii, gdzie – głównie dla tamtejszej Polonii – zakładał kaplice i której pomagał materialnie. W okresie od roku 1898 do roku 1909 sześć razy odwiedzał Bośnię i Hercegowinę, w której obok pieczołowicie wykonywanych notatek terenowych, dzienników podróży oraz zapisów pamiętnikarskich wykonywał posługę wśród tamtejszych Polaków. Pracował także w Turcji, w polskiej kolonii w Adampolu oraz w Dalmacji, Czarnogórze, Albanii, Francji, Rosji, Szwecji, Niemczech, Grecji i na Krecie (1899). Z działalności misyjnej wycofał się dopiero po pierwszej wojnie światowej – głównie przez wzgląd na stan zdrowia oraz niekorzystną dla katolickich misji na Bałkanach zmianę sytuacji politycznej. Mocno refleksyjny charakter jego samego oraz jego pracy wyraźnie podkreślają te fragmenty tekstów, w których szuka korzeni, opiera się wnioskowaniu na podstawie obserwacji zjawiska drążąc jego przyczyny:  

Wykształcenie niższego duchowieństwa do ostatnich czasów stało na bardzo niskim stopniu. Polegało głównie na wyuczeniu się liturgii na pamięć. Słyszałem od osób wiarygodnych, że nie wszyscy duchowni serbscy dawniejszej daty, umieją czytać, a wiem na pewno, że nie wszyscy umieją pisać. […] Nic więc dziwnego, że wskutek braku wykształcenia duchownego i teologicznego, wyradza się szowinistyczna nienawiść wszystkiego co katolickie, którą się pokrywa nieznajomość wiary (Czermiński M., Przez Bośnię i Hercegowinę, s. 160–162).

Badacz (nie)(d)oceniony

Kapłan i podróżnik łączył prace kaznodziejską, misyjną, duszpasterską i inne z regularnym pisaniem. Opublikował 116 artykułów i książek, a jego kazania spisano w liczbie 5056. Obok wspomnianej już tematyki misyjnej – do której należą także biogramy trzech wybitnych polskich misjonarzy: Wojciecha Męcińskiego (1985, 1598–1643) sprawującego posługę misyjną w Azji Wschodniej, Maksymiliana Ryłły (1911/1912, 1802–1848) prowadzącego prace misjonarskie na Bliskim Wschodzie oraz Jana Beyzyma (1913, 1850–1912) działającego na Madagaskarze – pisał także prace z zakresu historii Kościoła, hagiografii, nekrologii, mariologii, kaznodziejstwa oraz archeologii chrześcijańskiej. Na podstawie relacji innych misjonarzy napisał również monografie o Afryce Południowej i Indiach. Z peregrynacji misyjnych oraz innych podróży przywoził regularnie prowadzone dzienniki i zapisy wspomnień. Obok materiałów obserwacyjnych bardzo często włączał do swych prac lektury i badania archiwalne, którymi uzupełniał notatki terenowe i wykorzystywał przy pisaniu artykułów i książek. Przy okazji pierwszej podróży do Bośni napisał znaną i opublikowaną też po albańsku książkę Albania. Zarysy etnograficzne, kulturalne i religijne (Kraków 1893) oraz monografię o Dalmacji, a także wydaną później pracę W Dalmacji i Czarnogórze (Kraków 1896). W okresach: od 5 marca do 6 kwietnia 1898 roku, od 9 marca do 10 kwietnia 1899, od 22 marca do 5 maja 1900 roku, od 11 kwietnia do 14 maja 1901 roku oraz w marcu 1909 roku (po przerwie wymuszonej przez niechęć tamtejszych władz świeckich i kościelnych do działalności misyjnej) przebywał na Bałkanach w ramach misji wielkopostnych u Polonii.

Obok wsparcia duchowego kapłan zajmował się także pomocą materialną – świadomy złej sytuacji ekonomicznej i zdrowotnej polskich osadników w Bośni, którzy przybywając na tereny bośniackie w głównie z Galicji Wschodniej i południowej Bukowiny (zdecydowanie mniejszą grupę stanowili Polacy z Królestwa Polskiego) otrzymywali do zasiedlenia trudno dostępne i zalesione tereny. W ciągu trzech lat musieli je wykarczować i zagospodarować – co i tak nie dawało pewności życia bez wizji głodu. Po odbyciu drugiej bośniackiej podróży misyjnej zakonnik udał się także na Kretę i do Turcji. Jednym z kluczowych i namacalnych efektów tych podróży były – dziś na nowo odkrywane przez świat nauki – książki: Z podróży po Bośni i Hercegowinie (1899), Wspomnienia z misji między Polakami nad Bosforem, w Bośni i na Krecie (1901), Z Grecji i Krety (1902), Kolonie polskie w Bośni (1902). Część prac Czermińskiego wydano już po jego śmierci w oryginalnych językach narodów, których życie opisywał, między innymi po albańsku Shqipëria. Përshkrime historike, etnografike, kulturore dhe fetare, tłum. Leonard Zissi (Tirana 2014) i bośniacku Poljske kolonije u Bosni: Uspomene iz misije goine 1902. i odabrana pisma (Sarajevo 2020), podkreślając wkład jednego z najpłodniejszych pisarzy jezuickich w ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego słowiańskich i niesłowiańskich Bałkanów. Ksiądz Czermiński zmarł we Lwowie w wieku 71 lat (1931).

Bibliografia

Bogusławska M., Obraz stosunków międzywyznaniowych w Bośni i Hercegowinie końca XIX wieku w zapisach z podróży ks. Marcina Czermińskiego, „Pamiętnik Słowiański” 2005, t. 55, z. 1.

Chimiak Ł., Z dziejów polskiej mniejszości w Bośni. Życie i działalność Wiktora i Artura Burdów, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, t. XLVIII, s. 55–74.

Czermiński M., W Dalmacyi i Czarnogórze, Kraków 1896.

Czermiński M., Z podróży po Bośni i Hercegowinie, Kraków 1899.

Drljača D., Między Bośnią, Bukowiną, Serbią a Polską, Wrocław 1997.

Drljača D., Colonization and life of the Polish population in Yugoslav countries from the end of the 19th to mid-20th Century, „Ethnologia Polona” 1985, vol. 23.

Knopek J., Działalność misyjna i oświatowo-społeczna polskich duszpasterzy w Grecji w XIX i początku XX wieku, „Nasza Przeszłość” 1997, 88, s. 295–309.

Krzyszkowski J., Czermiński Marcin [w:] Polski słownik biograficzny, t. IV, Kraków 1938.

Dziekan M.M., Islam na Bałkanach w relacji „Z podróży po Bośni i Hercegowinie” ks. Marcina Czermińskiego SJ (1860–1931), „Południowosłowiańskie Zeszyty Naukowe. Język – Literatura – Kultura” 2011, nr 8, s. 133–163.

Gregorczyk D., Misje księdza Marcina Czermińskiego SJ do Polonii bośniackiej w latach 1898–1909, „Studia Bobolanum” 2007, nr 3, s. 47–64.

Mandziuk J., Polacy w Bośni i Hercegowinie 1878–1914 [w:] Veritati-serviens. Księga pamiątkowa ojcu profesorowi Januszowi Zbudniewkowi zp., red. J. Dzięgielewski, T. Krawczak, K. Łatak, W.J. Wysocki, Warszawa 2009.

Moroz-Grzelak L., „Epopeja jezuitów” w dawnej stolicy wezyrów. Gimnazjum w Trawniku, „Balcanica Posnaniensa” 2018, XXV, s. 101–111.

Moroz-Grzelak L., Stereotyp zakonu jezuitów w opiniach serbskich i bułgarskich elit XIX wieku, „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne” 2020, tom XXIX, s. 41–51.

Sędłak M., „W Dalmacyi i Czarnogórze” Marcina Czermińskiego jako przykład zainteresowania antykiem chrześcijańskim w drugiej połowie XIX wieku [w:] Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane, red. J.C. Kałużny, t. 4, Kraków 2016, s. 163–188.

Urbanik W., Czermiński Marcin [w:] Encyklopedia katolicka, red. R Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985.