Leon Biliński - ekonomista, prawnik, minister skarbu Austro-Węgier i Polski

Opracowanie: prof. dr hab. Leszek Jasiński

Bardziej był politykiem zajmującym się sprawami gospodarczymi niż ekonomistą akademickim. Sukcesy odnosił na obu obszarach, i w sferze praktyki, i w sferze teorii. Będąc Polakiem z Galicji, trzy razy objął stanowisko austriackiego ministra skarbu. W niepodległej Polsce pracował na podobnym stanowisku raz. Pełnił funkcję gubernatora austriackiego banku centralnego. Jako teoretyk dopuszczał w epoce liberalizmu ograniczoną ingerencję rządu w sprawy gospodarcze. Różniło go to od większości ówczesnych ekonomistów.

Wykształcenie i twórczość

Urodził się 15 czerwca 1846 roku w Zaleszczykach na Podolu w rodzinie ziemiańskiej o wielowiekowych tradycjach. Studiował prawo na uniwersytecie we Lwowie, nazywanym w jego czasach Uniwersytetem Franciszkańskim. Uczelnię, utworzoną na początku XVII wieku jako kolegium jezuickie, po kongresie wiedeńskim powołał do życia na nowo cesarz austriacki Franciszek I. W latach studiów Bilińskiego językiem wykładowym był głównie niemiecki, siedem lat po ich zakończeniu – głównie polski. W okresie przemian w funkcjonowaniu uniwersytetu i polonizacji galicyjskiego życia społecznego Biliński został kierownikiem Katedry Ekonomii Społecznej. Wiele lat był dziekanem Wydziału Prawa, następnie prorektorem i rektorem. Na uniwersytecie wykładał do 1892 roku.

Jego dorobek pisarski tworzą przede wszystkim prace na tematy finansowe i monograficzny wykład ekonomii społecznej. W 1873 roku przedstawił szerokie ujęcie teoretycznej ekonomii, zawierając w nim – używając współczesnych pojęć i nazw – podstawy mikroekonomii (wartość towaru, jego cena, pieniądz, konsumpcja, różne rodzaje dochodów) oraz elementy makroekonomii (gospodarstwo społeczne, sektory gospodarcze, klasy społeczne, różne typy przedsiębiorstw, wyzysk jako zjawisko ekonomiczne). Makroekonomii, jaką znamy dzisiaj, nie było wtedy na świecie, Biliński zarysował jedynie niektóre składające się na nią tematy. Niedługo przed pojawieniem się ekonomii neoklasycznej, która przeorała swą dyscyplinę naukową, zaprezentował wykład ekonomii może dzisiaj archaicznej, ale w chwili jej powstania stanowiącej udaną syntezę i selekcję tego, co przekazywano wtedy studentom w najlepszych ośrodkach na kuli ziemskiej.

Biliński opowiadał się za emancypacją kobiet i ich bezpłatnym dostępem do wyższego wykształcenia. Jego wysiłek przyniósł konkretny efekt: w 1897 roku pierwsze kobiety ukończyły studia na Uniwersytecie Lwowskim.

Kariera polityczna

Równolegle do kariery akademickiej obejmował szereg stanowisk publicznych. Wchodził w skład samorządowych organów kolegialnych we Lwowie, został członkiem Reichsratu, czyli parlamentu austriackiej części państwa Habsburgów, był prezesem Koła Polskiego w Radzie Państwa. Opowiadał się za polonizacją uniwersytetu we Lwowie, wyrażał interesy polskiej ludności Galicji, jednocześnie stał na pozycjach pełnej lojalności wobec cesarza Franciszka Józefa.

W zaborze austriackim, po austriacko-polskiej ugodzie z lat 1866–1869 i nadaniu Galicji dużej autonomii, uformowały się dwa ugrupowania polityczne: stańczycy i podolacy. Pierwsi uważali rządy Franciszka Józefa za kontynuację dawnej państwowości polskiej oraz byli przeciwni powstaniom narodowym i ruchom nakierowanym na przemiany społeczne. W drugim ugrupowaniu dominowali konserwatywni ziemianie, niechętni prawom ludności ukraińskiej. Z czasem z podolaków wyłonili się ateńczycy, bardziej otwarci na szukanie modus vivendi z Ukraińcami. Biliński w zasadzie nie włączył się ani do formacji stańczyków, ani podolaków, ale z pewnością był im bliski.

Pierwszym wysokim stanowiskiem w dualistycznym państwie austriacko-węgierskim, jakie objął, była funkcja prezydenta kolei: Präsident der k.k. General-Direktion der Österreichischen Staatsbahnen. W latach 1893–1895 Biliński kierował państwowymi, czyli cesarsko-królewskimi, kolejami w Przedlitawii: w Austrii w jej ówczesnych granicach. Z uwagi na ogromne znaczenie gospodarcze, społeczne i wojskowe nowego środka transportu, było to stanowisko wysokie. W 1895 roku został na dwa lata austriackim, ale już nie węgierskim, ministrem skarbu. Funkcję premiera Austrii objął w tym czasie Kazimierz Badeni, również ziemianin, również z Galicji, także prawnik, na dodatek nie najlepiej władający niemieckim. Cesarz Franciszek Józef zadeklarował wtedy, że chciałby, by Badeni pozostał na stanowisku premiera do swej śmierci. Tak się nie stało, zmiana szefa rządu nastąpiła po dwóch latach, gdy wybuchły protesty po zrównaniu w prawach języków czeskiego i niemieckiego na ziemiach czeskich. Czasowo kariera ministerialna Bilińskiego nałożyła się na pracę Badeniego jako premiera. Biliński wszedł do gabinetu następcy Badeniego, został nim Richard von Bienerth-Schmerling. Po konflikcie w parlamencie Polak ze Lwowa wycofał się z rządu i działał dalej jako przewodniczący wpływowego Koła Polskiego.

W 1890 roku na dziewięć lat został gubernatorem Banku Austriacko-Węgierskiego. Był to bank centralny dla obu składowych monarchii Habsburgów, jednocześnie nosił nazwy Oesterreichisch-Ungarische Bank i Osztrák–Magyar Bank. Emitował koronę, jednolitą walutę dla wszystkich poddanych cesarza i króla. W Austrii dzieliła się ona na halerze, na Węgrzech na fillery. Biliński dokonał szybko istotnej zmiany w austriacko-węgierskim systemie monetarnym, czyli w zasadach tworzenia i funkcjonowania pieniądza. Pod koniec XIX wieku upowszechnił się na świecie, także w monarchii habsburskiej, system waluty złotej. Po reformach Bilińskiego zastąpił go system waluty pozłacanej, czyli Goldkernwährung (waluta ze złotym rdzeniem). Na czym polegała zmiana i jakie dawała nowe możliwości?

W systemie waluty złotej jednostka pieniężna stanowiła odpowiednik określonej ilości złota. Na tę ilość kruszcu była wymienialna. Emisja kolejnej jednostki pieniężnej wymagała powiększenia zasobu metalu szlachetnego. Tworzyło to barierę antyinflacyjną, gdyż ilość pieniądza nie rosła w dowolny sposób. Rozwiązanie to porządkowało też kursy wymiany walut. Stawały się one pogłosem ich parytetu w złocie, inaczej mówiąc ich odpowiednika w kruszcu. Przydawało to powagi pieniądzu, który niby był papierowy, ale krył się za nim cenny, żółty metal. System waluty złotej przyjęły najważniejsze państwa świata epoki fin de siècle. Zgodność rozwiązań krajowych pozwalała uznać, że został wdrożony międzynarodowy system walutowy: zasady funkcjonowania pieniądza o zasięgu globalnym.

System waluty pozłacanej oznaczał, że emisja pieniądza dokonywała się na podstawie zasobów złota oraz rezerw walut na niego wymienialnych. Powiększało to podstawę emisji przez bank centralny kolejnych środków płatniczych, co z kolei pozwalało bankom komercyjnym powiększać akcję kredytową. Rosła podaż pieniądza w gospodarce, a to stanowiło impuls dla wzrostu produkcji, dochodów przedsiębiorców, dochodów pracowników, zatrudnienia i wpływów budżetowych.

Od 1909 do 1910 roku Biliński był znowu ministrem skarbu Austrii, a w latach 1912–1915 wspólnym (dla Austrii i Węgier) ministrem skarbu oraz namiestnikiem cywilnym Bośni i Hercegowiny. Od 1908 roku kraj ten stanowił kolektywną, austriacko-węgierską część rozległego imperium. Bośnia i Hercegowina była obszarem rywalizacji austriackiej, rosyjskiej, serbskiej i tureckiej, punktem zapalnym na mapie świata. Biliński wykazywał podejście do jej ludności odmienne niż miejscowy dowódca wojskowy, generał Oskar Potiorek. Biliński chciał zjednać mieszkańców dla Wiednia, Potiorek preferował rządy silnej ręki. Pomimo nastawienia koncyliacyjnego, Biliński, jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, znalazł się wśród zwolenników włączenia samodzielnej i opowiadającej się za zjednoczeniem Słowian Serbii do monarchii Habsburgów. Taka operacja wymagałaby użycia wobec Belgradu siły.

28 czerwca 1914 roku w stolicy Bośni i Hercegowiny zginął w zamachu austriacki następca tronu Franciszek Ferdynand. Bilińskiego obciążano winą za sukces zamachowca: docierały do niego jako namiestnika informacje o możliwym ataku, które zbagatelizował. Następstwa zamachu okazały się straszliwe: wybuchła wyjątkowo krwawa I wojna światowa, która zmieniła radykalnie sytuację polityczną w Europie i na całym globie. Gdyby do zamachu na osobę ważną w austriackim systemie politycznym nie doszło, wojna zapewne i tak by wybuchła.

W tym momencie Biliński okazał się zdecydowanym zwolennikiem przekształcenia dualistycznej monarchii habsburskiej w układ trialistyczny: austriacki, węgierski i polski. Nazwano to rozwiązaniem austriacko-polskim (Austropolnische Lösung). Biliński podjął starania, by cesarz Franciszek Józef i jego minister spraw zagranicznych Leopold Berchtold zadeklarowali, iż celem ich polityki jest utworzenie z Galicji i kontrolowanego przez Rosję Królestwa Kongresowego nowego Królestwa Polskiego z własnym rządem, a przede wszystkim z Habsburgiem w roli władcy. Pomysłowi temu sprzeciwił się węgierski premier István Tisza. W Budapeszcie nie zamierzano zrezygnować z roli jedynego wyodrębnionego, a więc uprzywilejowanego, podmiotu w ramach rozległego mocarstwa środkowoeuropejskiego.

Niezrealizowane inicjatywy polityczne trudno jest oceniać jednoznacznie. Z pewnością połączenie Galicji z Kongresówką w ramach liberalnej i słabej Austrii byłoby dla Polski rozwiązaniem lepszym niż ponura rzeczywistość trzech zaborów, z nieliberalną, nastawioną na rusyfikację Rosją i z nastawionymi na germanizację, ekspansywnymi Niemcami.

Istniał także, opracowany wcześniej niż projekt popierany przez Bilińskiego, pomysł przebudowy domeny habsburskiej w konstrukcję austriacko-węgiersko-słowiańską. Popierał go następca tronu Franciszek Ferdynand. Komponent trzeci, słowiański, miały tworzyć, w pierwszym wariancie, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czechy, Galicja i Słowenia, w drugim wariancie – traktowanym bardziej poważnie – Czech i Galicji nie było.

W niepodległej Polsce

W sierpniu 1914 roku, zaraz po wybuchu wojny, powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy. Tworzyły go niemal wszystkie środowiska polityczne. Miał reprezentować polskie interesy. Dał formalne oparcie polityczne powstającym Legionom Polskim Józefa Piłsudskiego. NKN popierał pomysł przekształcenia potężnej monarchii habsburskiej w układ trialistyczny: austriacko-węgiersko-polski. Po rekonstrukcji NKN w kwietniu 1916 roku prezesem został Biliński, który wcześniej pozostawał poza Komitetem. W miarę upływu czasu liczba członków NKN zmieniała się, można przyjąć, że liczył on około czterdziestu osób. Miał on strukturę centralną z Departamentami Wojskowym, Organizacyjnym i Skarbowym, oraz ogniwa powiatowe. Kiedy Biliński objął prezesurę, Komitet stopniowo tracił na znaczeniu. Po utworzeniu w Warszawie w następstwie aktu 5 listopada 1916 roku Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego krakowski NKN zadeklarował rozwiązanie się. Likwidacja jego aktywów trwała kilka lat.

W niepodległej Polsce Biliński został ministrem skarbu w rządzie Ignacego Paderewskiego. Sprawował funkcję od lipca do listopada 1919 roku. Reprezentował Stronnictwo Prawicy Konserwatywnej. Był trzecim ministrem skarbu w gabinecie Paderewskiego. Po odejściu z rządu działał na rzecz budowy polsko-austriackich stosunków gospodarczych. Został prezydentem wiedeńskiego Banku Polsko-Austriackiego (Polnisch-Österreichische Bank).

Między innymi dzięki Bilińskiemu dawny zabór austriacki wniósł do odrodzonego państwa polskiego znaczący wkład na co najmniej dwóch ważnych odcinkach życia społecznego. Galicja dysponowała dobrze przygotowanymi i doświadczonymi kadrami administracyjnymi. Wielu Polaków pracowało w urzędach krajowych galicyjskich oraz centralnych, wiedeńskich. Po 1918 roku byli oni bardzo potrzebni, gdyż w zaborach pruskim i rosyjskim pracowali jako urzędnicy ludzie obcy. Po drugie, w Galicji działały uczelnie z polskim językiem wykładowym i polską kadrą: Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Lwowski i Politechnika Lwowska. Gdzie indziej podobnych uczelni nie było. Do wybuchu I wojny światowej uniwersytet i instytut politechniczny w Warszawie były placówkami z rosyjskim językiem i dużą częścią kadry. Galicja pokazała całemu krajowi, jak budować życie naukowe.

Od 1876 roku Biliński był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1899–1901 prezesował Towarzystwu Tatrzańskiemu.

Zmarł 15 czerwca 1923 roku w Wiedniu. Został pochowany w uzdrowisku Cieplice, blisko czeskiego miasta Uście nad Łabą, gdzie spoczęła jego żona, zmarła trzy lata wcześniej.