Krystyn Olszewski - urbanista współprojektujący układ przestrzenny Singapuru

Opracowanie: Anna Cymer

Krystyn Olszewski urodził się 18 maja 1921 roku w Wyganowie w dawnym województwie poleskim, na terenie dzisiejszej Białorusi, gdzie majątek mieli rodzice jego matki, Marii. Ojciec przyszłego architekta, Stefan, był wojskowym, podobnie jak wuj (brat matki), Bogusław Miedziński, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego, poseł na sejm I, II, III i IV kadencji, minister poczt i telegrafów w rządzie Józefa Piłsudskiego, w V kadencji (1938–1939) Marszałek Senatu.

Tragiczne losy pokolenia Kolumbów

Krystyn do szkoły poszedł w Warszawie. Uczył się najpierw w Gimnazjum, później w Liceum imienia Stefana Batorego, a jego szkolnymi kolegami byli Krzysztof Kamil Baczyński i Jan Bytnar „Rudy”. Wszyscy w maju 1939 roku zdali maturę i wszystkich na progu dorosłości dotknęła tragedia II wojny światowej. Podobnie jak duża część pokolenia Kolumbów, jak nazwano zmuszonych przez los do uczestnictwa w wojnie młodych ludzi, Olszewski wstąpił do Szarych Szeregów, najliczniejszej młodzieżowej organizacji konspiracyjnej, podziemnego „wcielenia” Związku Harcerstwa Polskiego. W 1942 roku podczas ulicznej rewizji przy Olszewskim znaleziono broń. Młody człowiek trafił na Pawiak, gdzie został skazany na śmierć. Niedługo później ów wyrok zamieniono na pobyt w obozie koncentracyjnym Auschwitz, w którym dostał numer 75817. W obozie poznał Tadeusza Borowskiego (numer 119198) i Janusza Nel Siedleckiego (numer obozowy 6643), z którymi mieszkał w tym samym baraku. W 1945 roku, jako ocaleni, wspólnie w monachijskim wydawnictwie opublikowali oni spisane swoje i współwięźniów wspomnienia z Auschwitz zatytułowane Byliśmy w Oświęcimiu. „Na luksus zapomnienia nie możemy sobie pozwolić […]. Wspomnienie obozu będzie szło z nami przez całe życie, choć jesteśmy ludźmi jak wszyscy inni ludzie na ziemi. Ale na ręku wytatuowano nam numery na znak, że byliśmy niewolnikami” – pisali we wstępie do książki. Te notowane niedługo po pobycie w najstraszniejszym obozie śmierci przeżycia są do dziś wyjątkowo poruszającą lekturą.

Czas pokoju – czas nauki i rozwijania talentu

Gdy Niemcy w obliczu przegrania wojny likwidowali Auschwitz, Olszewski trafiał do kolejnych obozów: KL Gross-Rosen, KL Buchenwald, KL Dachau. Z tego ostatniego został uwolniony przez wojska amerykańskie. Pierwsze miesiące po wyzwoleniu Olszewski spędził w Niemczech: pracował w Czerwonym Krzyżu, uczył się także na uniwersytecie założonym tam przez UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration), jednostkę ONZ do spraw pomocy i odbudowy po II wojnie światowej. Jednak już w 1946 roku był z powrotem w Polsce, gdzie podjął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Nie był to jego pierwszy kontakt z architekturą – uczył się jej w czasie okupacji, na konspiracyjnych zajęciach organizowanych przez przedwojenną kadrę uczelni. Wybór takiego kierunku studiów był zapewne podyktowany talentami, które dostrzegł u siebie Olszewski jeszcze w liceum – we wspomnieniach przyznawał, że ze wszystkich szkolnych przedmiotów najbardziej lubił matematykę i rysunek.

Pierwsze doświadczenia architekta w powojennej Polsce

W 1952 roku Krystyn Olszewski obronił dyplom, po roku był już członkiem Towarzystwa Urbanistów Polskich, później sekretarzem i skarbnikiem tej organizacji. Należał także do warszawskiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP, jednak to właśnie projektowanie urbanistyczne stało się jego główną specjalnością i w tej dziedzinie miał najważniejsze dokonania. Zanim jednak zaczął projektować koncepcje przestrzenne dzielnic i miast, jak większość młodych architektów w powojennej Polsce projektował osiedla mieszkaniowe. W 1949 roku dla Zakładu Osiedli Robotniczych (państwowej instytucji, będącej wówczas jedynym inwestorem realizującym budynki mieszkalne) z zespołem zaprojektował niewielkie osiedle ZOR Zachód w Lublinie; pierwszy blok z tego kompleksu stanął przy Alejach Racławickich 29 w 1950 roku. Było to pierwsze osiedle mieszkaniowe zbudowane po II wojnie światowej w Lublinie. Stylistycznie bloki utrzymano w obowiązującej wówczas dla zabudowy mieszkalnej konwencji: na boniowanym, wysokim cokole z przestrzeniami handlowo-usługowymi wspierano kolejne trzy kondygnacje mieszkalne, bryły wieńczyły attyki.

Ważnym doświadczeniem na tym wczesnym etapie drogi zawodowej był także udział Olszewskiego w tworzeniu programu i koncepcji urbanistycznej Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie. To wyjątkowe przedsięwzięcie przemiany zniszczonego szkodami górniczymi, 500-hektarowego obszaru w jeden z największych w Europie terenów parkowo-rekreacyjnych miało ogromne znaczenie dla rozwoju Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, a przy jego projektowaniu Olszewski współpracował z Kazimierzem Wejchertem, jednym z najważniejszych polskich urbanistów, twórcą miasta Tychy i Tadeuszem Baumem z zespołu Biura Odbudowy Stolicy, autorem wielu projektów związanych zarówno z terenami zielonymi, jak zabytkowymi, ówczesnym urbanistą województwa śląskiego. W kolejnych latach Krystyn Olszewski brał udział w wielu konkursach na projekty urbanistyczne – stało się jasne, że kształtowanie przestrzeni miejskiej interesuje go o wiele bardziej niż rysowanie poszczególnych budynków; w 1961 roku otrzymał nagrodę Komitetu do Spraw Urbanistyki i Architektury jako współautor koncepcji sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego małych miast, opracowanej na przykładzie m.in. Nidzicy.

Dźwiganie miasta z ruin – odbudowa Skopje

W latach 60. i 70. projektowanie urbanistyczne w Polsce było niezwykle ważną dziedziną zarówno nauki, jak i projektowej praktyki. Inaczej niż dziś, miasta rozwijały się w oparciu o rysowane z dużym wyprzedzeniem na przyszłość plany zagospodarowania, nad którymi pracowały zespoły specjalistów. Dotyczyło to tak samo nowych osiedli mieszkaniowych, jak dzielnic przemysłowych czy modernizacji historycznych centrów miast. Krystyn Olszewski był jednym z takich ekspertów. Nic więc dziwnego, że w 1963 roku dołączył do zespołu polskich urbanistów i architektów, którzy pojechali do Skopje po tym, jak trzęsienie ziemi zniszczyło 65 procent zabudowy tego miasta. Polski zespół opracowywał koncepcję przestrzenną odbudowy, ale i modernizacji układu urbanistycznego i komunikacyjnego stolicy Macedonii Północnej, w oparciu o którą później projektowano pojedyncze gmachy. Polską grupą dowodził Adolf Ciborowski, ówczesny Naczelny Architekt Warszawy, a wcześniej jedna z najważniejszych osób w Biurze Odbudowy Stolicy, mający ogromne doświadczenie w dźwiganiu miasta z ruin. W projekcie odbudowy Skopje wykorzystywano między innymi badania wykonane przy okazji tworzenia projektu tzw. „optymalizacji warszawskiej”. To opracowana w latach 1961–1963 w warszawskim Biurze Studiów i Projektów Inżynierii Miejskiej koncepcja planowania miasta w oparciu o racjonalne wykorzystywanie terenów czy minimalizację kosztów budowy i eksploatacji. Na potrzeby „optymalizacji warszawskiej” analizy prowadzono – co niezwykłe dla tamtych czasów – z użyciem technik komputerowych.

Działalność na arenie międzynarodowej

Ekspercka wiedza, obycie z najnowocześniejszymi narzędziami i ideami projektowymi, ale i udział w międzynarodowych przedsięwzięciach czy znajomość języków obcych uczyniły Krystyna Olszewskiego cenionym specjalistą. W połowie lat 60. stał się członkiem zespołu projektującego rozwój przestrzenny Bagdadu. W tamtym czasie, aż do późnych lat 80. polski rząd współpracował z władzami wielu bliskowschodnich krajów i w ramach pomocy międzynarodowej z państwowych biur projektowych Miastoprojekt do Kuwejtu, Iraku, Syrii czy Zjednoczonych Emiratów Arabskich byli wysłani na kontrakty polscy architekci i urbaniści. Olszewski w Bagdadzie spędził dwa lata, pracując przy tworzeniu wizji rozwoju miasta. To ugruntowało jego pozycję na arenie międzynarodowej, skutkiem czego było zaproszenie go przez premiera Singapuru do poprowadzenia zespołu projektującego nową wizję przestrzenną tego miasta-państwa. W 1965 roku Singapur został niepodległą republiką należącą do brytyjskiej Wspólnoty Narodów i od tego roku rozpoczął się proces jego wielkiej modernizacji – dzięki strategicznemu położeniu i nastawionej na rozwój i eksport polityce ekonomicznej Singapur szybko zaczął zyskiwać na znaczeniu, a rosnące wskaźniki PKB usytuowały go już wkrótce, obok Korei Południowej, Tajwanu i Hongkongu, w gronie tzw. „azjatyckich tygrysów”, ekonomicznych potęg w regionie.

Krystyn Olszewski spędził w Singapurze piętnaście lat. Pracował tam w czasie, który dziś przez samych singapurczyków nazywany jest „kształtowaniem się nowoczesnego miasta”, kiedy to po uzyskaniu niepodległości nie tylko z powodów praktycznych, ekonomicznych, ale i politycznych Singapur chciał się stać supernowoczesną metropolią. Polski urbanista miał w tym swój wydatny udział, jako współautor zasadniczej koncepcji rozwoju przestrzennego miasta (który, co warto pamiętać, nie był łatwy, bo Singapur jest wyspą, ma więc ograniczone możliwości rozrastania się). Opublikowana w 1971 roku wieloletnia wizja rozwoju miasta – „Singapore’s Comprehensive Long-Term Concept Plan” – powstała w wyniku współpracy lokalnych projektantów z eksperckim zespołem ONZ do spraw rozbudowy (United Nations Urban Renewal and Development Project), którego członkiem był wtedy Krystyn Olszewski.

Podstawą projektu było rozlokowanie kolejnych dzielnic Singapuru wokół położonego centralnie terenu zielonego i zbiorników wodnych (zlewni ułatwiających gospodarowanie słodką wodą na wyspie). Uznano wtedy, że Singapur musi odpowiadać przede wszystkim potrzebom młodych ludzi, stąd największy nacisk kładziono na budownictwo mieszkaniowe, tereny rekreacyjne oraz infrastrukturę potrzebną młodym rodzinom (szkoły, przedszkola). Każda z promieniście od centrum rozchodzących się dzielnic miała być samowystarczalnym „miasteczkiem” spełniającym codzienne potrzeby mieszkańców. Krystyn Olszewski brał także czynny udział w projektowaniu singapurskiego lotniska, które ulokowano na wschodnim krańcu wyspy. Nie mniej istotną decyzją dla przyszłego rozwoju miasta było stworzenie sieci transportu publicznego, w skład którego weszła także biegnąca na wiaduktach szybka kolej. Mass Rapid Transit System (MRT), do dziś rozbudowywany, jest nie tylko bardzo charakterystycznym elementem krajobrazu Singapuru, okazał się też idealnym rozwiązaniem dla miasta o ograniczonej powierzchni (wiadukty zajmują o wiele mniej miejsca niż np. szerokie jezdnie potrzebne autobusom). Krystyn Olszewski uczestniczył w projektowaniu MRT, a od 1984 roku był starszym architektem w budującym kolej przedsiębiorstwie Mass Rapid Transport Corporation, odpowiedzialnym między innymi za powstanie siedmiu nadziemnych stacji kolei (dziś cała sieć ma 231 km długości i 134 przystanków).

Udział polskiego urbanisty w procesie kształtowania się nowoczesnego oblicza Singapuru zaraz po tym, jak to państwo-miasto uzyskało niepodległość nie ograniczył się do prac projektowych. Nie mniej ważna i cenna była wymiana wiedzy i doświadczeń. Wśród młodych architektów pracujących z Krystynem Olszewskim, uczącym się od niego, znalazł się Ong Teng Cheong, późniejszy prezydent Singapuru (w latach 1993–1999), który zanim został politykiem w latach 70. prowadził własną pracownię architektoniczną.

W latach 90. zwiększyła się liczba kontaktów Krystyna Olszewskiego z Polską. Jego rozległa wiedza i doświadczenie były chętnie wykorzystywane w Warszawie, która podobnie jak wcześniej Singapur, po transformacji ustrojowej również dynamicznie się rozbudowywała. Urbanista był między innymi konsultantem projektu wyróżnionego w 1997 roku w konkursie na „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy”; był to projekt stworzony przez zespół pod kierunkiem Marcina Świetlika.

Krystyn Olszewski zmarł 30 kwietnia 2004 roku w Warszawie.

Bibliografia:

Borowik A., Park Śląski w Chorzowie. Projekty i realizacje z lat 1950–1989, Warszawa 2020.

Borowski T., Olszewski K., Nel Siedlecki J., Byliśmy w Oświęcimiu, Warszawa 2022.

Brokowska B., Ciągle opowiadał o wojnie i obozie, to była jego terapia, „Gazeta Olsztyńska”, 3.09.2017, https://gazetaolsztynska.pl/462413,Ciagle-opowiadal-o-wojnie-i-obozie-to-byla-jego-terapia.html (dostęp: 10.11.2022 r.).

Drost O., Krystyn Olszewski – polski projektant Singapuru, 28.04.2017, https://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowal-singapur/jht572g (dostęp: 10.11.2022 r.).

Gzell S., Międzynarodowe osiągnięcia polskiej urbanistyki, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2011, nr 3, s. 3–26.

In memoriam. Pamięci architektów polskich. Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, http://inmemoriam.architektsarp.pl/pokaz/krystyn_olszewski,728 (dostęp: 10.11.2022 r.).

Kosiniak-Kamysz Z., The story of a Polish architect in Singapore, The Straits Times, 27.12.2014, https://www.straitstimes.com/opinion/the-story-of-a-polish-architect-in-singapore (dostęp: 10.11.2022 r.).

„Krajobraz Warszawski” 1997, nr 32.

MRT system begins operations, History SG, https://eresources.nlb.gov.sg/history/events/e926e24f-9c14-482b-b278-d582b535deb6 (dostęp: 10.11.2022 r.).

Olszewski K.F., Lin Sien Ch., National Development, Physical Planning and the Environment in Singapore [w:] The Biophysical Environment of Singapore, ed. Ch. Lin Sien, A. Rahman, D. Tay, Singapore 1991.

Past Long-Term Plans, Singapore Urban Redevelopment Authority https://www.ura.gov.sg/Corporate/Planning/Long-Term-Plan-Review/Past-Long-Term-Plans (dostęp: 10.11.2022 r.).

SG101, Urban Planning, Thinking Long-Term, https://www.sg101.gov.sg/infrastructure/urban-planning/longterm (dostęp: 10.11.2022 r.).

Singapur: sekrety zadziwiających sukcesów, zapis debaty zorganizowanej przez bibliotekę publiczną m.st. Warszawy oraz Katedrę Studiów Azjatyckich Uniwersytetu SWPS 25 maja 2017 roku, Azja-Pacyfik 2018, nr 21.

Suchorzewski W., Racjonalizacja zagospodarowania przestrzennego efektywnym narzędziem redukcji popytu na transport, referat wygłoszony podczas konferencji naukowo-technicznej „Miasto i Transport”, Politechnika Warszawska, 25.04.2013 r.