Konstanty Jelski - przyrodnik i badacz Ameryki Południowej

Opracowanie: prof. dr hab. inż. Radosław Tarkowski

Działający w XIX wieku przyrodnik i podróżnik Konstanty Roman Jelski (1837–1896) położył duże zasługi w zebraniu kolekcji zoologicznych i botanicznych w Gujanie Francuskiej oraz w Peru. Dostarczył setki okazów zwierząt oraz roślin dla zbiorów instytucjonalnych w Europie, Ameryce Południowej i Północnej, dla europejskich przyrodników i kolekcjonerów, właścicieli sklepów zajmujących się ich sprzedażą i wymianą. Liczne nowe gatunki fauny i flory zostały zadedykowane Konstantemu Jelskiemu.

Dzieciństwo i młodość (1837–1853)

Konstanty Roman Jelski urodził się 16 lutego 1837 roku we wsi Łada w okolicach Mińska jako syn Konstantego Michała (1789–1850) i Klotyldy (1801–1872) z linii Moniuszki, córki Stanisława i Ewy Woyniłłowiczów. Michał i Klotylda Jelscy mieli dziewięcioro dzieci (sześciu synów i trzy córki): Aleksandra (1824–1905), Leona Franciszka (1834–1901), Władysława (1835–1875), Konstantego Romana (1837–1896), Adama (1838–1915), Ksawerego (1838–1904), Zofię (1829–1912), Marię Stanisławę (około 1830–1914) oraz Michalinę Paulinę (1840–1930).

Studia i pierwsza praca (1853–1863)

Konstanty Jelski ukończył gimnazjum w Mińsku, w latach 1853–1856 studiował medycynę w Moskwie, a w okresie 1856–1860 nauki przyrodnicze na Uniwersytecie świętego Włodzimierza w Kijowie, gdzie w 1860 roku otrzymał stopnień kandydata. W latach 1860–1863 odbył studia magisterskie w Kijowie, a w październiku 1862 roku uzyskał stopień magistra nauk przyrodniczych. Dzięki profesorowi Karolowi Fedorowiczowi Kesslerowi, swojemu opiekunowi naukowemu, otrzymał zatrudnienie na uniwersytecie. Od października 1862 roku do wyjazdu z Kijowa zarządzał jako kustosz gabinetem zoologicznym uniwersytetu kijowskiego, prowadząc również wykłady z zoologii.

Pobyt na terenie Imperium Osmańskiego oraz w Paryżu (1863–1864)W maju 1863 roku Jelski opuścił Kijów i udał się na teren Imperium Osmańskiego, skąd w czerwcu 1864 roku przybył w poszukiwaniu pracy do Paryża. Po opuszczeniu Kijowa udał się na Besarabię i nielegalnie przekroczył granicę Imperium Osmańskiego, gdzie przebywał na terenie Rumunii, Bośni i Hercegowiny, Macedonii i w Konstantynopolu, prowadząc prace geologiczne oraz zbierając okazy zoologiczne.

Pobyt w Ameryce Południowej – Gujanie Francuskiej oraz Peru (1864–1879)

Z Tulonu we Francji, pod koniec lipca 1864 r. Jelski wyjechał do Ameryki Południowej. Od sierpnia 1864 roku przebywał w Gujanie Francuskiej (1864–1869), a od grudnia 1869 roku w Peru (1869–1879).

W Gujanie Francuskiej zamieszkał w Cayenne, gdzie do końca pobytu w tym kraju pracował w charakterze pomocnika aptekarza w szpitalu wojskowym. Prowadził (1865–1867) wykłady z botaniki i rolnictwa w tamtejszym kolegium. W tym okresie dwukrotnie wyjeżdżał na roczne pobyty na wyspy Îles du Salut oraz w Saint-Laurent du Maroni. W trakcie podróży po kraju gromadził i przesyłał okazy do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie, kierowanego przez Władysława Taczanowskiego, a jego działalność w tym zakresie począwszy od 1868 roku była finansowana przez hrabiego Konstantego Branickiego. Klimat w Gujanie nie sprzyjał Jelskiemu, co skutkowało częstymi problemami zdrowotnymi i przyczyniło się do opuszczenia tego kraju.

W listopadzie 1869 roku opuścił Gujanę Francuską, by na początku grudnia 1869 roku przybyć do Limy. W drodze do Peru zatrzymał się na krótko na Martynice oraz w Panamie. Płynąc do Arica, na pokładzie statku, spotkał Edwarda Habicha, polskiego inżyniera jadącego do Limy. Po przybyciu do stolicy Peru, za jego namową zdecydował się tam pozostać. Planowany początkowo dwutygodniowy pobyt w Limie przerodził się w 10-letnią przygodę (1869–1879). W Peru prowadził eksplorację fauny i flory oraz badania geologiczne w okolicach Huanty, Tarmy, Guadalupe, Paucal, Cascas, początkowo dla potrzeb Gabinetu Zoologicznego w Warszawie, wspomagany finansowo przez hrabiego Konstantego Branickiego. Od 1873 roku stał się oficjalnym współpracownikiem Antonia Raimondiego, zatrudnionym do zbierania materiałów związanych z przygotowaniem geograficznego opisu Peru. Po przyjeździe, w listopadzie 1875 roku, Jana Sztolcmana do Limy do czerwca 1879 roku wspólnie eksplorowali faunę i florę w okolicach Chimbote, Tumbes, Cutervo. Podczas gdy Jelski prowadził prace dla Antonia Raimondiego, Sztolcman zbierał faunę dla Gabinetu Zoologicznego w Warszawie, korzystając z doświadczeń Jelskiego. W połowie 1879 roku Jelski zdecydował się na wyjazd do kraju. Powrócił do Limy, skąd pod koniec 1879 roku wyjechał do Europy.

 Powrót do Polski i działalność w Akademii Umiejętności (1880–1896)Wiosną 1880 r. Jelski przybył do Krakowa. Tu miał siostrę, dalszą rodzinę oraz bliskich przyjaciół. Od lipca 1880 roku znalazł zatrudnienie jako kustosz w Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie. Zajmował się porządkowaniem i konserwacją zbiorów muzealnych (zoologicznych, botanicznych, geologicznych), odbył kilka zagranicznych podróży geologicznych, opublikował kilka artykułów z zakresu geologii. W latach 1880–1884 i 1890–1892 wykładał zoologię w Wyższym Zakładzie Naukowym dla Kobiet doktora Aleksandra Baranieckiego przy Muzeum Przemysłu i Techniki w Krakowie. W Krakowie ożenił z Heleną Korsakówną (16 października 1883 roku), z którą miał czworo dzieci: Konstancję, Antoniego, Marię i Franciszka. Dwoje młodszych dzieci zmarło wkrótce po urodzeniu. Ze względu na trudną sytuacje rodzinną, mieszkając w Krakowie, Jelski był zmuszony do podejmowania różnych prac, w celu zabezpieczenia bytu materialnego swojej rodziny. Zmarł 26 listopada 1896 roku w Krakowie, gdzie pochowany został na Cmentarzu Rakowickim.

 Największe zasługi Konstantego Jelskiego

Największym osiągnięciem Jelskiego było dostarczenie setek okazów zwierząt oraz roślin dla zbiorów instytucjonalnych (Gabinet Zoologiczny w Warszawie, Muzeum Komisji Fizjograficznej w Krakowie, muzeum kierowane przez Raimondiego w Limie, Muzeum Zoologiczne w Berlinie, British Museum w Londynie, Imperial Museum w Wiedniu, Muzeum Zoologiczne Akademii Nauk w Petersburgu, Muzeum Historii Naturalnej Smithsonian Institution oraz inne), dla europejskich przyrodników i kolekcjonerów, właścicieli sklepów zajmujących się sprzedażą i wymianą okazów przyrodniczych (Maison Verreaux i Deyrolle w Paryżu i inne).

Liczni specjaliści polscy i zagraniczni opracowywali okazy zebrane przez Jelskiego w Gujanie Francuskiej oraz w Peru. Mięczaki zostały opisane przez Władysława Lubomirskiego i Władysława Polińskiego, skorupiaki peruwiańskie przez Augusta Wrześniowskiego, pająki przez Władysława Taczanowskiego i Tamerlana Teodora Thorella ze Sztokholmu, motyle przez Charlesa Oberthüra z Rennes i Jana Prüffera, chrząszcze z rodziny Staphylinidae przez Siemona Solskiego z Petersburga, protoskrzydłe przez Ignacio Bolivara z Madrytu, robaki przez A.E. Grubego z Wrocławia, ptaki przez Władysława Taczanowskiego oraz Jeana Luisa Cabanisa z Muzeum Zoologicznego w Berlinie, Philipa Lutleya Sclatera, Osberta Salvina i Frederica Godmana z Londynu, C.E. Hellmayera z Monachium, Hansa Berlepscha z Kassel, Roberta Ridgwaya z Waszyngtonu, ryby, płazy i gady przez Alberta Günthera z British Museum, Franza Steindachnera z Imperial Museum w Wiedniu i Alexandra Straucha z Petersburga, ssaki przez K. Petersa z Berlina i Thomasa Oldfielda z British Museum. Kolekcję czaszek peruwiańskich Jelskiego badał Kazimierz Stołyhwo. Na podstawie okazów Jelskiego opisano dziesiątki nowych gatunków. W Peru Jelski odkrył i złowił okaz ssaka Pakarana (Dinomys branickii), bardzo rzadkiego gryzonia opisanego następnie przez Karla Petersa z Berlina.

W uznaniu jego zasług w kolekcjonowaniu fauny i flory Peru, Jelskiemu zadedykowano dziesiątki nowych gatunków i podgatunków. Dla przykładu: ślimaki Władysław Lubomirski – Bulimus jelskii, Władysław Poliński – Nenia jelskii; motyle Charles Oberthür – Arctia jelskii, T. Pyrcz – Pedaliodes jelskii, Józef Razowski i Janusz Wojtusiak – Netechma jelskii; chrząszcze Siemon Solski – Glenus jelskii, Philonthus jelskii, Jan Wańkowicz – Lado jelskii; skorupiaki: Edward J. Miers – Porcellio jelskii; mrówki Carlo Emery – Azteca jelskii; pająki Władysław Taczanowski – Rhanis jelskii; ryby Franz Steindachner – Tetragonopterus jelskii; płazy Wilhelm Peters – Pseudobatrachus jelskii; ptaki Jean Cabanis – Iridornis jelskii, Jan Sztolcman – Empidonomus jelskii, Xenicopsoides montanus jelskii, Władysław Taczanowski – Thaluriana jelskii, Mustela jelskii, Picumnus jelskii, Ochthoeca jelskii; rośliny Ignacy Szyszyłowicz – Clavija jelskii, Gaultheria jelskii, Weinmania jelskii, Carl Mez – Ajouea jelskii, Ocotea jelskii, Alexander Zahlbruckner – Amphilophium jelskii, Maytenus jelskii, Georg Hieronymus – Diplostephium jelskii, Vernonia jelskii, Wedelia jelskii. Józef Siemiradzki opisał górnojurajskiego amonita Perisphinctes jelskii, a Władysław Szajnocha scharakteryzował skamieniałego małża Pholadomyocardia jelskii z Peru dostarczonego mu przez Jelskiego.

W monograficznym opracowaniu Antonia Raimondiego – El Peru (1874–1913) można znaleźć analizy chemiczne próbek wody dostarczone z różnych części Peru przez Jelskiego. Korespondencja Jelskiego, Taczanowskiego i Sztolcmana z Raimondim przechowywana jest dzisiaj w Muzeum Raimondiego w Limie, w zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie oraz Bibliotece Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie.

Dla Władysława Taczanowskiego, kustosza Gabinetu Zoologicznego w Warszawie, Jelski był głównym dostarczycielem okazów zwierząt z Ameryki Południowej, głównie ptaków oraz źródłem informacji na temat tamtejszej fauny. Kolekcje okazów przesłanych przez Jelskiego z Gujany Francuskiej oraz Peru uczyniły zbiory Gabinetu Zoologicznego w Warszawie placówką na światowym poziomie. Jelski odegrał znaczącą rolę w utworzeniu europejskich zoologicznych kolekcji neotropikalnych, przyczynił się znacząco do poznania przyrody tego kontynentu.

Dzisiaj kolekcje faunistyczne, botaniczne i geologiczne Jelskiego rozproszone są w licznych, głównie w krajowych oraz europejskich kolekcjach instytucjonalnych. Najliczniejszy zbiór okazów zoologicznych przesłanych przez Jelskiego z Ameryki Południowej znajduje się w zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii Państwowej Akademii Nauk (PAN) w Warszawie. Gabinet Zoologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) posiada dublety okazów Jelskiego z Gujany i Peru. W Instytucie Botaniki UJ w Krakowie znajduje się na przykład nieopracowany zbiór dendrologiczny oraz zielnik Jelskiego. Zbiór geologiczny Jelskiego, w tym okazy z Peru znajdują się w Muzeum Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie. Czaszki Indian peruwiańskich zebrane przez Jelskiego można oglądać w Muzeum Zoologicznym – Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ.

W uznaniu zasług Konstantego Jelskiego dla Peru, w 2015 r., w Limańskim Towarzystwie Geograficznym odsłonięto portret Konstantego Jelskiego.

Bibliografia:

Brzęk G., Jelski Konstanty [w:] Polski słownik biograficzny, t. XI, Kraków 1964–1965, s. 155–156.

Jelski K., Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie Francuskiej i po części w Peru (od roku 1865–1871), Kraków 1898.

Jelski Konstanty. Les histoires naturalistes populaires d’un séjour en Guyane française et en partie au Pérou (1865–1871), wybór, tłum. i oprac.–P. Daszkiewicz, J.Ch. de Massary, R. Tarkowski, Kraków 2007.

Tarkowski R., Konstanty Jelski (1837–1896). Przyrodnik i badacz Ameryki Południowej, Kraków 2011, s. 256.

Tarkowski R., Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Studia Historiae Scientiarum” 2021, nr 20, s. 569–599.