Karol Estreicher (starszy) - twórca „Bibliografii polskiej”

Opracowanie: prof. dr hab. Piotr Biliński

Młodość – nauka i kultura

Karol Józef Teofil Estreicher urodził się 22 listopada 1827 roku w Krakowie. Ochrzczony został w kolegiacie świętej Anny. Od wczesnych lat młodzieńczych zaczytywał się Żywotami sławnych mężów Plutarcha, poezjami Zygmunta Krasickiego, Adama Mickiewicza, Seweryna Goszczyńskiego, Tomasza Kajetana Węgierskiego i wyjątkami z oper Wojciecha Bogusławskiego. Po odebraniu pierwszych nauk w domu kształcił się w gimnazjum świętej Anny, a następnie na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie uzyskał wykształcenie prawnicze. Słuchał wykładów Wawrzyńca Soświńskiego z prawa karnego, Ferdynanda Kojsiewicza z prawa międzynarodowego razem ze statystyką, Feliksa Słotwińskiego w zakresie prawa cywilnego. Egzaminy ze wszystkich przedmiotów zdawał z wynikiem celującym. Pomimo ukończenia studiów prawniczych, zainteresowaniami skłaniał się ku historii literatury polskiej, pozostając pod wpływem profesorów Michała Wiszniewskiego i Józefa Muczkowskiego, pilnie uczęszczając na ich wykłady. Muczkowski wprowadził go w arkana bibliografii, zaś Wiszniewski ugruntował w nim zamiłowanie do badań historycznoliterackich. Równolegle uczęszczał na wykłady z literatury polskiej do Jana Kantego Trojanowskiego, z filozofii moralnej i psychologii Józefa Jankowskiego, z doktryny religijnej Feliksa Sosnowskiego, matematyki Karola Hubego i fizyki Stefana Kuczyńskiego. Do grona jego młodzieńczych przyjaciół należeli: bracia Albin i Julian Dunajewscy, Władysław Łuszczkiewicz, Maksymilian Grabowski i Józef Łepkowski.

Karol Estreicher pasjonował się teatrem, będąc częstym widzem krakowskich spektakli. Nie opuszczał żadnego przedstawienia, wpadając chociaż na jeden akt. Teatrowi pozostał wierny przez całe życie. Wypożyczał własne meble na przedstawienia, uzupełniając w ten sposób ubogą rekwizytornię teatralną. Na potrzeby sceny krakowskiej tłumaczył dzieła dramatyczne z języka francuskiego, włoskiego, niemieckiego i hiszpańskiego. Przyjaźnił się z wieloma aktorami, na przykład z Heleną Modrzejewską. Według Feliksa Konecznego: „można go było zastać tylko w trzech miejscach: w domu, w bibliotece lub w teatrze”. W 1905 roku Leon Wyczółkowski namalował jego portret, przedstawiając Karola Estreichera, jak siedzi z programem w ręku w swojej teatralnej loży podczas premiery Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Warto dodać, że był on jednym z nielicznych krytyków, którzy od razu poznali się na wartości dzieł Wyspiańskiego. We wspomnieniu pośmiertnym oddał mu wierszowany hołd.

Praca zawodowa – Kraków, Warszawa i powrót do Krakowa

Pomimo rozległych zainteresowań kulturalno-artystycznych, pracował zarobkowo jako prawnik, od 1 października 1848 roku będąc aplikantem Trybunału w Krakowie, równocześnie odbywał praktykę u adwokata i prokuratora skarbu. Od 15 lipca 1855 roku był asesorem sądowym we Lwowie, najważniejszym centrum kulturalnym Galicji. Po godzinach urzędowania przesiadywał w Bibliotece Ossolińskich i Baworowskich, gdzie gromadził materiały do swoich felietonów literackich. Rozpoczął współpracę z lwowskim „Dziennikiem Literackim”, na łamach którego opublikował cykl artykułów zawierających krytyczną bibliografię dramaturgii polskiej. Z kolei na łamach „Nowin Literackich” ogłosił szereg felietonów poświęconych sprawom teatralnym. Od 1858 roku był też krytykiem literackim w „Rozmaitościach”. Opublikował tu artykuły, między innymi o Franciszku Bohomolcu, Józefie Ignacym Kraszewskim, Adamie Jerzym Czartoryskim oraz starannie opracowany życiorys Adama Mickiewicza, który Jan Muszkowski zaliczył do „jednej z najpierwszych w ogóle w Polsce prac historycznoliterackich posiadających wartość naukową z dzisiejszego punktu widzenia”. Biografią Mickiewicza zwrócił Estreicher na siebie uwagę włodarzy Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, którzy zadecydowali o jego wyborze na członka tej zasłużonej dla nauki polskiej instytucji. Dziękując za wybór w liście do prezesa Józefa Majera (z 25 kwietnia 1862 roku), Estreicher zadeklarował chęć publikacji nakładem Towarzystwa Bibliografii polskiej. Niestety wypadki dziejowe sprawiły, że plany wydawnicze nie zostały wówczas zrealizowane i wrócono do nich dekadę później. W (przekształconej z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego) Akademii Umiejętności Estreicher pełnił najpierw funkcję sekretarza, a później przewodniczącego Wydziału Filologicznego. Od 1873 roku był przewodniczącym Komisji Bibliograficznej, a następnie członkiem Komisji Językowej i Literackiej.

W 1862 roku został mianowany notariuszem w Wojniczu (miejscem jego stałego zamieszkania miało być Brzesko), ale tego urzędu nie objął, gdyż jeszcze w tym samym roku wyjechał z rodziną do Warszawy, gdzie za wstawiennictwem Aleksandra Wielopolskiego objął funkcję bibliotekarza w nowopowstałej Szkole Głównej. Kandydaturę Estreichera podsunęli Wielopolskiemu krakowscy przyjaciele Franciszek Wężyk i rektor collegium pijarów ksiądz Adam Jakubowski.

W Warszawie powitał Karola (6 grudnia 1862 roku) rektor i rzeczywisty radca stanu Henryk Mianowski, który zrobił na nim bardzo dobre wrażenie, jako życzliwy i sympatyczny człowiek. Równocześnie z objęciem posady w bibliotece powierzono mu wykłady z bibliografii na Wydziale Filologicznym Szkoły Głównej. Decyzja o porzuceniu kariery prawniczej i przeniesieniu się na gorzej płatną posadę w Warszawie była związana z osobistymi zamiłowaniami Estreichera, który pisał, że „na zamianie posad nic nie zyskiwałem materialnie, lecz owszem traciłem, czego mi nie żal, bo nie zarobek, ale rodzaj zatrudnienia skłonił mnie do zmiany”.

Biblioteka Szkoły Głównej liczyła wtedy ponad 200 tysięcy książek, które trzeba było skatalogować. Dzięki dość licznemu personelowi i zaangażowaniu się Estreichera już po kilku latach pracy udało się zinwentaryzować większość księgozbioru. Najważniejsze prace wykonano w trakcie powstania styczniowego. Prężna działalność bibliotekarska uczonego spotykała się nie tylko z poparciem Wielopolskiego, ale także władz powstańczych, które zwalniały jego pracowników od „udawania się do lasu”.

Obok zajęć w bibliotece Estreicher znajdował czas na współpracę z encyklopedią wydawaną przez zasłużonego warszawskiego księgarza Samuela Orgelbranda, do której dostarczał hasła oraz pisał felietony do warszawskiej prasy, między innymi do „Kłosów”, „Niewiasty”, „Postępu”, „Kółka Rodzinnego”, „Tygodnika Ilustrowanego” i „Biblioteki Warszawskiej”. Sporządzona przez Ksawerego Świerkowskiego bibliografia prac Estreichera obejmuje 718 pozycji, co dowodzi ogromu jego publicystycznej działalności. Intensywna praca nadwyrężyła siły uczonego i spowodowała konieczność podjęcia leczenia w uzdrowiskowej Szczawnicy. Od tej pory pozostał wiernym entuzjastą tej górskiej miejscowości, którą obok Krynicy i Zakopanego często odwiedzał.

11 lipca 1867 roku uzyskał doktorat w zakresie filozofii na podstawie bogato udokumentowanej wielojęzyczną literaturą przedmiotu pracy o XV-wiecznych krakowskich drukarzach: Güntherze Zainerze i Świętopełku Fiolu. Po latach Anna Lewicka-Kamińska uznała, że poruszone w rozprawie doktorskiej „problemy dotyczące narodzin drukarstwa w Krakowie miały, a niektóre mają i dziś kapitalne znaczenie dla kierunku i rozwoju dalszych badań w tym zakresie”. Rok później, na skutek rusyfikacyjnych poczynań carskich władz, podał się do dymisji i powrócił do Krakowa, gdzie dzięki zabiegom życzliwego mu senatora Wiktora Kopffa oraz poparciu namiestnika Galicji hrabiego Agenora Gołuchowskiego, objął posadę kierownika Biblioteki Jagiellońskiej, po śmierci Adolfa Mułkowskiego. Na tym stanowisku wytrwał przez 37 lat (od 1868 do 1905 roku). Główne zadanie krakowskiej książnicy widział w stworzeniu najważniejszego publicznego księgozbioru w Polsce tzw. Bibliotheca Patria. Dzięki niemu zbiory biblioteczne zostały trzykrotnie powiększone, w tym o dużą liczbę starodruków. Jak wynika ze skrupulatnych badań Jadwigi Grzybowskiej, zbiory wzrosły o około 180 tysięcy tomów, 700 rękopisów, 1000 map, 6000 rycin. Rozwinęły się działy kartografii, grafiki, muzyki, czasopism i druków ulotnych. Nowe nabytki uzyskiwał drogą zakupów, a także przejmowaniem darów i legatów od ówczesnych luminarzy nauki i literatury. Pozyskał między innymi zbiory Józefa Ignacego Kraszewskiego, Franciszka Kasparka, Izydora Kopernickiego, Franciszka Karlińskiego, Władysława Dąbskiego, Leona Bromirskiego, Stanisława Kaczkowskiego, Romualda Hubego, Jana Schindlera i bohemica Edwarda Jelinka z Pragi. Jego najbliższymi współpracownikami byli wybitni bibliotekarze i historycy: Władysław Wisłocki, Ignacy Żegota Pauli, Rudolf Ottman i Tadeusz Wojciechowski, a w późniejszym okresie Adam Bełcikowski, Zbigniew Kniaziołucki, Feliks Koneczny, Edward Kuntze i Ludwik Kolankowski. Po odejściu Estreichera na emeryturę przejściowo kierownikiem biblioteki był Stanisław Korzeniowski, a następnie sprowadzony ze Lwowa historyk doby Jagiellonów Fryderyk Papée.

Okres, w którym przyszło Estreicherowi pracować w uniwersyteckiej bibliotece, należał do najszczęśliwszych w jego życiu. W Galicji nastąpiła polityczna odwilż, ustała germanizacja, język polski uzyskał prawa języka urzędowego, a Polacy mieli możliwość nieskrępowanego rozwoju narodowego i kulturalnego.

Bibliografia polska

Obok kierowania Biblioteką Jagiellońską Estreicher zajmował się sporządzeniem bibliografii polskiej. Czynił to już od wczesnej młodości (co najmniej od 1848 roku), nie wiedząc oczywiście, że poświęci temu zagadnieniu całe dojrzałe życie. Początkowo zamierzał tylko uzupełnić bibliografię zawartą w Historii literatury polskiej w spisie dzieł drukiem ogłoszonych Feliksa Bentkowskiego. Dopiero z czasem przekonał się do podjęcia wysiłku na wielką skalę. W czasach pobytu we Lwowie podjął decyzję o opracowaniu całości bibliografii polskiej XIX wieku. Przeniósłszy się do Warszawy, zaczął rozszerzać swój plan na całą bibliografię polską. Dążył do całościowego ujęcia, co miało uświadomić Polakom ogrom stworzonego w ich ojczyźnie dzieła naukowo-kulturalnego. W latach 1870–1882 wydał siedem tomów rejestrujących wydawnictwa polskie w XIX wieku. Następnie w latach 1883–1890 opublikował kolejne cztery tomy, obejmujące spisy chronologiczne książek wydawanych od 1455 do 1889 roku. Od 1891 roku rozpoczął wydawanie najważniejszej trzeciej serii, obejmującej w układzie alfabetycznym bibliografię druków polskich od XV do XVIII wieku. Łącznie udało mu się wydać dwadzieścia dwa tomy, dochodząc do litery M. Dalszą część alfabetu opracował już jego syn Stanisław, który do wybuchu II wojny światowej doszedł do litery Z. Do dziś bibliografia Estreicherów jest kopalnią wiedzy o wydanych w Polsce książkach, której mogą nam pozazdrościć inne narody.

Ciekawą charakterystykę pracowitości uczonego przekazał nam jego syn Stanisław, który zapisał, że „był to jeden z najpracowitszych ludzi na świecie, którego odpoczynek liczył się na minuty, a praca na godziny. Jedynym dłuższym wypoczynkiem ojca była właśnie codzienna bytność w teatrze, do którego bodaj na chwilę, ale co dzień zajrzeć musiał w późnej godzinie wieczornej. Pracę nad bibliografią prowadził przez cały dzień, od 8-mej rano do 8-mej wieczór bez przerwy, poza zajęciami bibliotecznymi. Gdy się czuł znużony, przerywał ją na chwilę, wybiegając na krótki spacer lub odwiedzając, ale tylko w błyskawicznym tempie, rodzinę czy znajomych”.

Karol Estreicher zmarł 30 września 1908 roku w Krakowie. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim. W małżeństwie zawartym 1 maja 1858 roku ze Stefanią Grabowską, córką znanego historyka–amatora i księgarza Ambrożego Grabowskiego miał dziewięcioro dzieci, w tym siedem córek i dwóch synów: Tadeusza (w przyszłości profesora chemii na Uniwersytecie Jagiellońskim) i Stanisława – wybitnego historyka prawa i kontynuatora Bibliografii polskiej życiowego dzieła swego ojca.

Bibliografia

Barycz H., Stanisław Estreicher i rozwój jego działalności naukowej, „Pamiętnik Literacki” 1946, R. 36, z. 1–2, s. 124–150.

Baumgart J., Karol Estreicher jako dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, „Roczniki Biblioteczne” 1959, R. 3, z. 1–4, s. 13–37.

Biernacka M., Wykłady Karola Estreichera w Szkole Głównej w Warszawie 1865–1868. Studium bibliologiczne, Warszawa 1989.

Birkenmajer A., Estreicher Karol [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, 1948, s. 309–312.

Birkenmajer A., Karol Estreicher i jego znaczenie, „Roczniki Biblioteczne” 1959, R. 3, nr 1–4, s. 1–11.

Bochnak A., Estreicher Dominik [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, 1948, s. 307–309.

Chwalba A., Collegium Maius, Kraków 2009.

Citkowska-Kimla A., Stanisław Estreicher (1869–1939) [w:] Jubileuszowa Księga Nauk Politycznych. Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. A. Zięba, Kraków 2015, s. 94–101.

Dybiec J., Karol Estreicher (1827–1908) [w:] Złota księga Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. J. Dybca, Kraków 2000, s. 40–49.

168. Estreicher, Kołłątaj i kamienica Estreicherów, „Rocznik Krakowski” 1977, t. 48, s. 164–168.

Estreicher K., Kronika Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1811 roku, oprac. J. Brzeski, Kraków 2012.

Estreicher S., Jak mój ojciec pracował nad bibliografią, „Silva Rerum” 1927, R. 3, z. 10, s. 15.

Estreicherówna M., Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848–1863, Kraków 1968.

Gruca A., Próchnicka M., Karol Estreicher (1827–1908) – życie i dzieło [w:] Karol Estreicher (1827–1908) bibliograf, bibliotekarz, historyk teatru. Sesja jubileuszowa w 100. rocznicę śmierci Karola Estreichera, red. J. Tarasiewicz, Warszawa 2009, s. 7–34.

Grzybowska J., Karol Estreicher (1827–1908). Studium biograficzne [w:] Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera (1827–1908). Studia i rozprawy, red. R. Hennel, Kraków 1964, s. 7–28.

Grzybowska K., Estreicherowie. Kronika rodzinna, Kraków 1999.

Korpała J., Karol Estreicher (st.) twórca «Bibliografii polskiej», Wrocław 1980.

Kot S., Stanisław Estreicher na tle życia kulturalnego Krakowa [w:] Straty kultury polskiej 1939–1944, red. A. Ordęga, T. Terlecki, t. 2, Glasgow 1945, s. 61–110.

Kot S., Estreicher Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, 1948, s. 312–315.

Lewicka-Kamińska A., Początki drukarstwa w Krakowie. Śladami Karola Estreichera [w:] Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera (1827–1908). Studia i rozprawy, red. R. Hennel, Kraków 1964, s. 233–257.

«Mimo, że jestem chory i jak ocet kwaśny, ale chwytam za pióro». Korespondencja między Józefem Ignacym Kraszewskim a Karolem Estreicherem z lat 1867–1886, wstęp i oprac. B. Kurek, Kraków 2022.

Patkaniowski M., Stanisław Estreicher (1869–1939), „Kwartalnik Historyczny” 1946, R. 53, nr 3–4, s. 485–497.

Perkowska U., Starania Karola Estreichera seniora o unowocześnienie organizacji Biblioteki Jagiellońskiej, „Rocznik Krakowski” 2010, R. 76, s. 153–160.

Piskorz A., Karol Estreicher (1906–1984) [w:] Złota księga Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. J. Dybca, Kraków 2000, s. 474–483.

Szafer W., Estreicher Alojzy, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, 1948, s. 306–307.

Świerkowski K., Karol Estreicher. Bibliografia prac jego i literatury o nim, Warszawa 1928.

Żukowski P.M., Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2, 1780–2012, pod red. E. Malec, Kraków 2014, s. 96–98.