Karol Brzozowski - jeden z wybitnych pionierów tworzących sieć telegraficzną w Imperium Osmańskim

Opracowanie: Adam Balcer

Karol Brzozowski był niewątpliwie – obok Franciszka Sokulskiego (1811–1896) – najwybitniejszym z polskich pionierów, którzy stworzyli zręby sieci telegraficznej w Imperium Osmańskim. Zbudował na jego terytorium w Azji i Europie 40 000 kilometrów linii telegraficznych. Jak napisał w jednym z listów „odrutowałem wielką część Turcji jak rozbity garnek”. W innym liście stwierdził, że trasując je, przemierzył pieszo odległość odpowiadającą długości równika ziemskiego. Równocześnie był leśnikiem i kartografem, poetą romantycznym, działaczem niepodległościowym, podróżnikiem, który jako pierwszy Europejczyk odwiedził niektóre górskie regiony Kurdystanu.

Czarny Łowca i powstaniec

Karol Brzozowski urodził się 29 września 1821 roku w Warszawie w rodzinie drobnego szlachcica Wincentego, leśniczego, oficera napoleońskiego i następnie powstańca listopadowego. Nieznane jest imię jego matki. Według części źródeł była ona Francuzką. Kształcił się najpierw u pijarów we Włocławku, a od 1835 roku w Sejnach. Wakacje spędzane na Suwalszczyźnie uczyniły z niego znakomitego myśliwego i niestrudzonego piechura. W przyszłości publiczne popisy strzeleckie będą przysparzały mu popularności w Turcji, ułatwiając karierę nad Bosforem. W Imperium Osmańskim ze względu na czarną brodę i „czuprynę” był znany pod imieniem Kara Avcı (czytaj awdży, czyli Czarny Łowca), które stało się także jego pseudonimem literackim. Brzozowski często polował w okolicach Adampola (Polonezköy), polskiej wioski położonej koło Stambułu. Założył nawet w Turcji przedsiębiorstwo łowieckie. Z publikowanych wspomnień wynika, że nawet po 50. roku życia pokonywanie pieszo 50 kilometrów dziennie stanowiło dla niego rzecz powszednią. W latach 1840–1842 Brzozowski studiował w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie (wówczas nieleżącego w granicach Warszawy). Następnie młody Brzozowski udał się nielegalnie do zaboru pruskiego, by działać w patriotycznej konspiracji w Wielkopolsce, co zaowocowało udziałem w powstaniu 1848 roku. Po upadku powstania znalazł schronienie w Dreźnie, stolicy Saksonii. Po pięciu latach przeniósł się do Paryża, jednak, wybuch wojny krymskiej (1853–1856) spowodował, że bardzo szybko został wysłany przez polskie władze emigracyjne z misją polityczną do Stambułu. Spędził w Imperium Osmańskim niemal 30 lat swojego życia, angażując się regularnie w działalność niepodległościową. Latem 1863 roku Brzozowski uczestniczył w wyprawie Legionu Polskiego pod dowództwem Zygmunta Miłkowskiego vel Tomasza Teodora Jeża (1824–1915), działacza niepodległościowego i jednego z najpłodniejszych pisarzy w historii literatury polskiej, który z Turcji przez Rumunię próbował dołączyć do powstania styczniowego. Brzozowski dowodził wówczas kompanią i 15 lipca 1863 roku został ciężko ranny w bitwie pod Konstangalią (dzisiejsza południowa Mołdawia) z oddziałami armii rumuńskiej. Zakończyła się ona pyrrusowym zwycięstwem Polaków. Legion przekroczył Prut, ale dowództwo uznało, że dalsza walka ze zbliżającymi się głównymi siłami rumuńskimi pozbawiona jest sensu, więc 17 lipca Polacy złożyli broń. Rumuni zatrzymali broń Legionu, ale umożliwili ochotnikom dalszą, indywidualną wędrówkę w stronę walczącej Polski lub powrót, jak rannemu Brzozowskiemu, do Stambułu. Podczas wojny turecko-rosyjskiej 1877–1878 Brzozowski odwiedził Lwów, Wielkopolskę, Drezno i Wiedeń, uczestnicząc między innymi w organizowaniu konspiracyjnego Rządu Narodowego i przeciwstawiając się brytyjskiej inicjatywie wywołania powstania w Polsce, które słusznie uznał za pozbawione szans na sukces.

Wkład w modernizację Imperium Osmańskiego

Wiosną 1855 roku Brzozowski został zaangażowany przez Franciszka Sokulskiego do budowy pierwszej w Turcji linii telegraficznej łączącej Stambuł z położoną blisko linii frontu bałkańskiego Szumlą (obecnie Szumen w Bułgarii). Ukończono ją w październiku tego roku. Następnie do 1857 roku Brzozowski brał udział w budowie strategicznej linii telegraficznej łączącej Stambuł – przez Edirne (inaczej Adrianopol), Filibe (dzisiaj Płowdiw w Bułgarii), Sofię i Nisz w Serbii – z europejską siecią telegraficzną. W 1858 roku kierował budową linii Edirne–Tulcza (obecnie w Rumunii). W 1859 roku prowadził podobne budowy w Syrii (w okolicach Damaszku). Natomiast w 1860 roku w dzisiejszej Albanii i Czarnogórze, zaś w latach 1864–1865 w rejonie Ankary.

W latach 1865–1868 Brzozowski kierował rządową misją leśną na terenie dzisiejszej Bułgarii. Przemierzył wówczas pasma górskie Stara Płanina i Rodopy, zapoznając się z warunkami terenowymi i stanem lasów. Sporządził szczegółowe mapy tych obszarów i przedstawił władzom tureckim projekt zagospodarowania lasów bułgarskich. Został on zaakceptowany w Stambule, ale nigdy nie został zrealizowany. Następnie przez półtora roku pełnił funkcję inspektora lasów państwowych i kierownika służby leśnej w wilajecie naddunajskim, czyli na terenie Bułgarii północnej. Zaprzyjaźnił się wówczas z zarządzającym tą prowincją Midhatem Paszą (1822–1883), jednym z najwybitniejszych reformatorów w historii Imperium. Kiedy w 1869 roku Midhata przeniesiono do Bagdadu, gdzie został gubernatorem, zabrał on ze sobą Brzozowskiego, podobnie jak niektórych Polaków z brygady inżynierskiej. Przy jego poparciu Brzozowski stworzył w pobliżu Bagdadu, w miejscowości Feradżat nad Tygrysem, wzorowe nowoczesne gospodarstwo rolne. Zaprowadził urządzenia irygacyjne i zaznajomił miejscową ludność z europejskimi metodami uprawy roli. W 1870 roku Brzozowski odwiedził Galicję, by sprowadzić stamtąd żelazne pługi i brony. Przy okazji przywiózł kilku chłopów spod Lwowa, których zatrudnił jako instruktorów. Brzozowski prowadził w wilajecie bagdadzkim dorywczo działalność inżynierską – zajmował się budową dróg i mostów, studiował też zagadnienie uspławnienia Eufratu. W 1869 roku przeprowadził badania topograficzne i pomiary gór Kurdystanu na granicy turecko-perskiej, które posłużyły mu do opracowania szczegółowych map tych obszarów. Zostały one wykorzystane do korygowania oficjalnych tureckich map tych słabo jeszcze znanych obszarów. Relację z badań Kurdystanu opublikował we francuskim czasopiśmie „Bulletin de la Societć de geographie” w 1893 roku. Spotkała się ona z bardzo pozytywną oceną znawców Bliskiego Wschodu. Jej polskie wersje ukazały się w „Gazecie Lwowskiej” (1899) i warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” (1907). W sprawozdaniu Brzozowski zasygnalizował istnienie w tym rejonie dużych złóż ropy naftowej, których eksploatację rozpoczęto dopiero w 1927 roku. Natomiast w pobliżu miasteczka Batas Brzozowski odkrył asyryjską starożytną płaskorzeźbę skalną, prawdopodobnie powstałą w XV lub XIV wieku przed naszą erą.  

W 1872 roku Brzozowski odszedł ze służby państwowej i osiadł w syryjskiej Latakii na wybrzeżu Morza Śródziemnego, gdzie przez kilka lat pełnił obowiązki wicekonsula hiszpańskiego. Ożenił się wówczas z córką konsula Francji, która była pół-Francuzką, pół-Arabką. Zajmował się w tym czasie dorywczo pracami inżynierskimi, między innymi zbudował most i linię tramwaju konnego w Trypolisie w Libanie. W 1881 roku poważnie rozważał możliwość wyjazdu do Peru, gdzie ogromną rolę odgrywali wówczas Polacy, i objęcie tam posady inżyniera w służbie państwowej.

Od Riły przez Kurdystan do Tatr

Wielką pasją Brzozowskiego była wspinaczka górska. Stanowiła ona dla niego ważną inspirację artystyczną, pisał: „jaki spokój wewnętrzny zwykle opanowuje ludzi, gdy się wydobędą na znaczniejsze wyniosłości ziemi. Polot uczuć jest wtedy wynioślejszym, a trzeźwy umysł zagłębia się zuchwale w przestrzenie […]”. Podczas pobytu w Bułgarii Brzozowski poznał gruntownie pasma Rylskie (Rila płanina) i Rodopy. Był w rejonach górskich źródeł różnych rzek. Naniósł wiele poprawek na dotychczasowych mapach, wszedł na szczyty dochodzące do 2800 metrów nad poziomem morza. Tak samo po przeniesieniu na Bliski Wschód zdobył ważne szczyty górskie Kurdystanu. W wielu miejscach był pierwszym Europejczykiem. Często jedynym jego towarzyszem był Hassan, miejscowy Kurd, który razem z nim dokonywał pomiarów. Brzozowski podziwiał Kurdów jako dumnych górali „dzikich, rozbójniczych, zazdrośnie strzegących swej wolności”. Najważniejszym sukcesem Brzozowskiego było zdobycie szczytu Pir Omar Gudrun, mierzącego prawie 2600 metrów nad poziomem morza. Wspinaczka zrobiła na Brzozowskim wielkie wrażenie. W swoich wspomnieniach napisał:

chociaż tyle już wspaniałych widoków natury nieraz roztoczyło się przed moim okiem, nie mogłem powstrzymać się od poproszenia beja, aby pozwolił zatrzymać się orszakowi, bo chcę patrzeć i podziwiać cuda piękności, który Allah tak choinie na kraj jego wysypał. Pochlebiło to bejowi i jego Kurdom, bo ziemię swoją uważają za najpiękniejszą na świecie, kochają ją i od niej oderwani tęsknią i wzdychają za nią.

Brzozowski podczas zdobywania szczytu niemal stracił życie. W połowie wysokości szczytu Brzozowski, Hassan i ich lokalny przewodnik dotarli do grobowca legendarnego szejka Gudruna, który dał nazwę szczytowi. Był to cel pielgrzymów, którzy piekli przy nim baranka ofiarnego „przy bożym ogniu”. Gdy minęli grobowiec szejka, Brzozowski stanął na kamień, który usunął mu się spod nóg. Stracił równowagę i zawisł nad przepaścią, chwytając się pęku krzewów. Hassan pospieszył z pomocą, łapiąc go za ubranie, ale pociągnięty, sam znalazł się w niebezpieczeństwie. Dopiero stary przewodnik wyciągnął obydwu. Po przeprowadzce do Galicji w 1884 roku, będąc już w zaawansowanym wieku, przemierzył Tatry.

Poeta romantyczny w czasach pozytywizmu

Brzozowski był także jednym z ważniejszych literatów polskich drugiej połowy XIX wieku. Zaprzyjaźnił się z najwybitniejszymi twórcami polskimi: Adamem Mickiewiczem (1798–1855) i Cyprianem Kamilem Norwidem (1821–1883). Mickiewicz, przebywając w Stambule, spędził z Brzozowskim ostatnie miesiące życia.

Brzozowski uprawiał rozmaite typy poezji, od romantyczno-lirycznej po satyryczno-polityczną. Pisał też utwory prozatorskie i sztuki teatralne. Współcześni najbardziej cenili Brzozowskiego za poemat Noc strzelców w Anatolii (1856). Wspomnienia z Turcji zamieszczał w czasopismach krajowych. W jego spuściźnie piśmienniczej zgromadzonej we wrocławskim Ossolineum zachował się nawet wiersz zapisany na mankietach, kiedy nie był w stanie „zapanować” nad natchnieniem. Kornel Ujejski (1823–1897), jeden z najwybitniejszych polskich poetów Galicji Wschodniej, napisał o Brzozowskim „złote serce i czystość ducha, i prawdziwy poeta”. W 1899 roku we Lwowie zorganizowano mu uroczysty jubileusz 60-lecia twórczości literackiej. Z twórczości Brzozowskiego największym powodzeniem w stolicy Galicji cieszył się obraz dramatyczno-historyczny Oblężenie Lwowa (1891). Była to opowieść o ataku na miasto sił kozacko-tatarskich w 1648 roku. Pod wpływem entuzjazmu publiczności rada miejska zadecydowała, że sztuka będzie wystawiana każdego roku w rocznicę oblężenia.

Karol Brzozowski miał także znaczący wkład do literatury polskiej jako tłumacz. Przetłumaczone przez niego wiersze arabskie znalazły się w antologii poezji orientalnej Dywan Wschodni – opracowanej i wydanej w 1921 roku przez Antoniego Lange (1861–1929), poetę i filozofa-mistyka. Ta antologia bardzo przyczyniła się do upowszechnienia tradycji literackich z Bliskiego Wschodu i Indii w Polsce. Brzozowski dokonał pierwszego przekładu na język polski XVII-wiecznego eposu Osman autorstwa Iwana Gundulicia, wielkiego dzieła chorwackiej literatury opowiadającego o bitwie pod Chocimiem w 1621 roku stoczonej między osmańskimi Turkami i I Rzecząpospolitą. Twórczość literacką kontynuowali z powodzeniem w rodzinie Brzozowskich jego synowie urodzeni w syryjskiej Latakii: Stanisław Korab-Brzozowski (1876–1901) i Wincenty Korab-Brzozowski (1877–1941), który napisał cykl sonetów na cześć swojego ojca.

Powrót do ojczyzny

Brzozowski, pragnąc kształcić dzieci w polskich szkołach, powrócił w 1884 roku do kraju i osiedlił się w Galicji. Przez jakiś czas kierował sierocińcem w Drohowyżu koło Lwowa. Brzozowski zmarł 5 listopada 1904 roku we Lwowie. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Skromny napis na nagrobku głosi: żołnierz i poeta.

Bibliografia:

Brzozowska T., Strzelba, turban i pióro, Warszawa 1966.

Orłowski B., Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992.

Orłowski B., Polacy – budowniczowie pierwszych telegrafów na Bliskim Wschodzie, „Młody Technik” 1974, nr 11.

Paradowska M., Karol Brzozowski — podróżnik i badacz Bliskiego Wschodu, „Etnografia Polska” 1967, nr 11, s. 208–223.

Reychman J., Podróżnicy Polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., Warszawa 1972.