Karol Bohdanowicz - światowej sławy badacz Azji i organizator nauki

Opracowanie: prof. dr hab. Ireneusz Walaszczyk

Profesor Karol Bohdanowicz, doctor honoris causa Akademii Górniczej w Krakowie, nauczyciel akademicki, geolog, inżynier górniczy i organizator nauki ma na swoim koncie ogromny dorobek badawczy, naukowy, organizacyjny i dydaktyczny. Był światowej sławy znawcą geologii Azji; organizatorem życia naukowego, najpierw w Rosji, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – w kraju; szefem wiodących instytucji naukowych obu krajów; wychowawcą licznego grona następców; był cenionym ekspertem w świecie przemysłu i gospodarki.

Studia i pierwsze wyprawy

Karol Bohdanowicz urodził się 10 grudnia 1864 roku w Lucynie (Ludza, na obszarze dzisiejszej Łotwy). W 1881 roku ukończył gimnazjum wojskowe w Niżnym Nowogrodzie i w tym samym roku rozpoczął studia w słynnym Petersburskim Państwowym Instytucie Górniczym. Będąc jeszcze studentem, wykonał pierwszą pracę naukową poświęconą rudom żelaza okręgu Złatousta (Ural). W 1886 roku, po ukończeniu studiów, jako młody inżynier górniczy rozpoczął pracę w Departamencie Górniczym w Petersburgu, a jednocześnie rozpoczął współpracę z Komitetem Geologicznym (rosyjska Służba Geologiczna).

W 1885 roku, jako student, wziął udział w wyprawie naukowej na Ural, pod kierunkiem Fiedosieja Czernyszewa. W kolejnym roku uczestniczył w wyprawie naukowej na południe Kraju Zakaspijskiego (dzisiejsza Turkmenia). Zadaniem wyprawy było rozpoznanie warunków geologicznych i hydrogeologicznych na trasie planowanej Zakaspijskiej Kolei Żelaznej. Bohdanowicz rozszerzył prace na obszar pasm Kopet-dag, Elburs oraz Góry Chorasańskie (południowo-wschodnia część Kopet-dagu). Opublikowane wyniki wyprawy zostały nagrodzone srebrnym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W kolejnym roku Bohdanowicz wyruszył z ekspedycją Michaiła W. Piewcowa w rejon tzw. Azji Tybetańskiej. Celem wyprawy było rozpoznanie struktury geologicznej Gór Kunlun oraz północnego skraju Wyżyny Tybetu. Bohdanowicz sporządził mapy orograficzne oraz schematyczne mapy geologiczne Kunlun i wschodniego Tienszanu. Ważnym osiągnięciem wyprawy było opisanie złóż nefrytu i złota. Podobnie jak wyniki wyprawy do Kraju Zakaspijskiego, rezultaty ekspedycji zostały bardzo wysoko ocenione, a Bohdanowicz otrzymał srebrny medal imienia Przewalskiego.

Ważne odkrycia

W 1892 roku Bohdanowicz prowadził geologiczne prace rozpoznawcze dla budowanej Kolei Transsyberyjskiej; w pierwszym etapie na odcinku między Irtyszem a Iszymem, a następnie między Ałatau Kuźnieckim a Jenisejem. Grupa Bohdanowicza odkryła i udokumentowała wystąpienia złota. W kolejnym roku pracował na północnym skraju Sajanu Wschodniego aż po Jezioro Bajkał. Zasługą Bohdanowicza było, między innymi, odkrycie złóż węgla, nefrytów oraz rud żelaza.

W latach 1895–1898 Bohdanowicz pracował nad Morzem Ochockim, na obszarze na północ od dolnego biegu Amuru aż po Kamczatkę. Ponownie zajmował się zagadnieniami złożowymi (złoża złota), a na Kamczatce procesami wulkanicznymi, lodowcowymi oraz problematyką wiecznej zmarzliny. Zespół wyprawy sporządził mapy topograficzne wybranych odcinków. Pomimo, iż wyprawa prowadzona była w bardzo trudnych warunkach klimatycznych, niemal wszystkie postawione cele zostały zrealizowane. Również w latach następnych prowadził prace w rejonie daleko-wschodniej Syberii: w 1898 roku poszukiwał złota w południowej Mandżurii, w okolicach Port Artur (właśnie w tym roku rząd w Pekinie wydzierżawił Rosji miasto i półwysep Liaotuński na okres 25 lat). W 1900 roku przebywał na Półwyspie Czukockim. Poza rozpoznaniem geologicznym prowadził tam obserwacje meteorologiczne, klimatologiczne oraz etnograficzne. Prace wyprawy obejmowały również obszar Cieśniny Beringa i przylegających fragmentów Oceanu Arktycznego. Dwukrotnie przebywał też na Alasce, badając tereny złotonośne. W trakcie pobytu na Kamczatce, Bohdanowicz stanął na czele wyprawy amerykańsko-rosyjskiej, ale ekspedycja nie należała do najbardziej udanych; Amerykanie odmówili współpracy i niebawem rekonesans został zakończony.

Z końcem 1900 roku Bohdanowicz powrócił do Petersburga, rozpoczynając okres bardziej stacjonarnej pracy w Instytucie Górniczym; w 1903 roku awansował na stanowisko profesora nadzwyczajnego, a w 1911 roku – profesora zwyczajnego. W 1901 roku został również wybrany do Komitetu Geologicznego, w którym w 1913 roku powołano go na stanowisko wicedyrektora, a rok później, po śmierci dyrektora Czernyszewa, na stanowisko dyrektora tej jakże zasłużonej dla geologii Rosji instytucji. Chociaż już mniej intensywnie, nadal realizował różnorodne projekty terenowe: poszukiwania ropy naftowej oraz zagadnienia geologiczne i hydrogeologiczne Kaukazu; badanie skutków trzęsień ziemi w Mesynie i Tienszanie; triasowe złoża cynku i ołowiu w Zagłębiu Dąbrowskim. Wybuch rewolucji w 1917 roku nie pozostał bez wpływu na pracę komitetu; doszło do „oddolnych” wyborów nowego dyrektora. Chociaż pracownicy ponownie zagłosowali za jego kandydaturą, Bohdanowicz podał się do dymisji i powrócił do pracy w Instytucie Górniczym. Bardzo szybko podjął decyzję o powrocie do Polski. Do Wilna dotarł w lipcu 1919 roku, a na początku sierpnia przyjechał do Warszawy. Przywiózł ze sobą ogromną wiedzę merytoryczną i organizacyjną.

Powrót do Polski

Po powrocie do kraju nie mógł narzekać na brak zajęć. Zatrudniony był w firmie naftowej braci Nobel (Towarzystwo Przemysłu Naftowego Bracia Nobel w Polsce), prowadził projekty dla Biura Prac Kongresowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych, prowadził badania geologiczne we Francji, a na początku 1921 roku opracowywał sprawy gospodarki węglowej w kraju na polecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wreszcie 1 lipca 1921 roku został powołany na stanowisko profesora zwyczajnego geologii stosowanej, w powstałej w 1919 roku Akademii Górniczej w Krakowie. Wydaje się, że Bohdanowicz myślał o równoległym zatrudnieniu na stanowisku dyrektora powstającego właśnie Państwowego Instytutu Geologicznego, instytucji o analogicznych zadaniach do rosyjskiego Komitetu Geologicznego, w którym spędził wiele lat i którym zarządzał przez ostatnie kilka lat przed powrotem do kraju. Dyrektorem Instytutu został mianowany jednak profesor Józef Morozewicz, którego zasługi dla powstania tej instytucji były ogromne, a jak pokazała historia, posiadał również wystarczające kompetencje do kierowania instytutem w tym jakże trudnym okresie. Kłopoty Instytutu przyszły z czasem i trudno wskazać ich jednoznaczną przyczynę.

Praca na rzecz Akademii Górniczej

Bohdanowicz bardzo aktywnie włączył się w formowanie Akademii Górniczej. Rozwijał nowoczesne kierunki kształcenia, oddając się pracy dydaktycznej. Był kierownikiem Zakładu Geologii Stosowanej Wydziału Górniczego. Zakład unowocześnił się bardzo na początku lat 30.; wprowadzono nowe specjalności wykładowe oraz wzbogacono ofertę ćwiczeń. Swoich najzdolniejszych asystentów Bohdanowicz starał się kształcić w najlepszych ośrodkach za granicą. Rozrastały się i wzbogacały zbiory geologiczne oraz biblioteka. Bardzo szybko zakład stał się jednym z najaktywniejszych w strukturze wydziału. W całym okresie pracy w akademii Bohdanowicz intensywnie pracował naukowo (wydając liczne artykuły naukowe i opracowania podręcznikowe). Odbywał też dziesiątki podróży naukowych i eksperckich za granicę (Europa, Afryka, Ameryka Północna) i setki podobnych w kraju. Brał czynny udział w zjazdach naukowych Polskiego Towarzystwa Geologicznego, a także stowarzyszeń naftowych, górniczych i hutniczych. W 1935 roku, w ramach obchodów 50-lecia pracy naukowej został wyróżniony tytułem doktora honoris causa oraz tytułem honorowego profesora. Rok później przeszedł na emeryturę.

Praca w Państwowym Instytucie Geologicznym

Jak się szybko okazało, przejście na emeryturę w Akademii Górniczej w Krakowie nie zakończyło jego zawodowej kariery. W kwietniu 1938 roku, pomimo ukończenia 74 lat, otrzymał nominację na dyrektora Państwowego Instytutu Geologicznego (PIG). Nominację przyjął i niewątpliwie sprawdził się; w bardzo krótkim czasie Instytut mógł pochwalić się sukcesami na polu badań geologicznych i odkryciami ważnych surowców naturalnych o znaczeniu strategicznym dla państwa. W tym czasie Bohdanowicz został niewątpliwie najważniejszą osobą w polskiej geologii: poza stanowiskiem dyrektora w PIG, objął również funkcję dyrektora państwowej służby geologicznej oraz szefa Tymczasowej Państwowej Rady Geologicznej, drugiej instytucji wchodzącej w skład służby geologicznej. Bohdanowicz potrafił zgromadzić wokół siebie wielu doskonałych geologów i uruchomić ogromne pokłady energii w środowisku geologicznym kraju. Po wybuchu wojny i po powrocie z ewakuacji z pierwszych dni września, Bohdanowicz „uwolnił” swoich pracowników udzielając im urlopu, co pozwoliło wielu z nim przetrwać trudne lata wojny, zatrudniając się w nowo powstałym niemieckim Instytucie Geologicznym. Sam nigdy nie podjął żadnej współpracy z okupacyjnym Instytutem; oddał się pracy naukowej, pisząc swoje dzieło życia Surowce Mineralne Świata. Koniec wojny zastał go w Krakowie. Do Warszawy powrócił w 1946 roku i przystąpił do odbudowy Państwowego Instytutu Geologicznego.

Wiosną 1947 roku stan zdrowia profesora nagle się pogorszył, zmarł 5 czerwca tego samego roku. Został pochowany w kwaterze zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Profesor Karol Bohdanowicz był niewątpliwie człowiekiem niezwykłym. Spektrum zainteresowań, poziom osiągnięć oraz zakres podejmowanych i zrealizowanych działań wzbudzają podziw i szacunek. Należał do grona światowej sławy badaczy Azji; w ciągu 15 lat rozpoznał budowę geologiczną i złoża wybranych regionów kontynentu rozciągających się od Kaukazu po Półwysep Czukocki. Były to prace na obszarach bardzo słabo wówczas poznanych albo wręcz dziewiczych. Zarówno w okresie rosyjskim, jak i po powrocie do Polski, był wziętym organizatorem i reformatorem wiodących instytucji naukowych w obu krajach. Od początku swojej kariery naukowej był cenionym wykładowcą, nauczycielem uniwersyteckim i autorem podręczników akademickich; wychował liczne grono geologów i inżynierów. Wreszcie, w trakcie całego swojego życia naukowego bardzo aktywnie publikował, zapisując na swoim koncie ponad 250 prac naukowych, z których wiele to monografie, cenione do dzisiaj obszerne opracowania. A w tym gąszczu zajęć stricte naukowych cały czas kooperował też intensywnie z przemysłem, stając się prekursorem owocnej współpracy nauki i gospodarki. Został odznaczony wieloma medalami i honorowym członkostwem najważniejszych stowarzyszeń geologicznych w Polsce i za granicą; w 1936 roku otrzymał krzyż komandorski orderu Odrodzenia Polski.

Bibliografia

Graniczny M., Urban H., Wołkowicz S., Wołkowicz K., Karol Bohdanowicz (1864-1947) – dyrektor dwóch służb geologicznych: rosyjskiej i polskiej (w 150. Rocznicę urodzin), „Przegląd Geologiczny” 2014, 62(3), 130–134.

Jaskólski S., Karol Bohdanowicz (1864–1947), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego” 1947, 17, 301–314. 

Jaskólski S., Karol Bohdanowicz (1864–1947) – pionier geologii stosowanej, „Biuletyn Instytutu Geologicznego” 1969, 232, 38–42.

Krajewski S., Słowo wstępne i Spis prac naukowych śp. Prof. Karola Bohdanowicza [w:] Księga Pamiątkowa ku czci prof. Karola Bohdanowicza, Warszawa 1951.

Wójcik Z., Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji, Warszawa–Wrocław 1997.