Juliusz Wilski - urbanista i utalentowany kabareciarz

Opracowanie: dr Kinga Nettmann-Multanowska

„Piękna, mądra, kolorowa—twórcza praca zawodowa” – to słowa Juliusza Wilskiego. Kreślił plany urbanistyczne i rymował. Był urbanistą i utalentowanym kabareciarzem (a właściwie KUAbareciarzem, bo scena powstała przy Komitecie Urbanistyki i Architektury, KUA). Główny architekt województwa bydgoskiego (lata 50.); główny projektant planów perspektywicznych i regionalnych rozwoju Warszawy i WZM (lata 60. i 70.); współtwórca planu przestrzennego Skopje, stolicy Macedonii Północnej (1964-1966); projektant miast satelitarnych Damaszku i osiedli mieszkaniowych w Aleppo (lata 70. i 80.); ale i autor skeczy, piosenek i rymowanek. Żył prawie 100 lat. O polskiej powojennej urbanistyce wiedział wszystko. Gdy odchodził na emeryturę (1987) swoim współpracownikom radził przewrotnie: „Na wsi trzeba budować miasta, tam jest świeże powietrze, cisza, spokój i zieleń wyrasta” (Wilski, Fraszki…, s. 15). Kończąc 95 lat, pisał: „Byłem w życiu tkaczem, tancerzem, żołnierzem, sanitariuszem, architektem, a marzyłem, aby zostać malarzem, i nadal marzę…”.

Dzieciństwo i pokój, młodość i wojna

Juliusz Wilski urodził się 22 listopada 1923 roku w Kole (zmarł 25 maja 2022 roku), gdzie jego ojciec, Feliks, po zakończeniu I wojny światowej objął posadę starosty. W 1928 roku rodzina przeniosła się do Milanówka. Bliskość stołecznej Warszawy dawała ojcu Juliusza nadzieję na znalezienie dobrze płatnej pracy, bo na utrzymaniu miał pięcioro dzieci i niepracującą żonę, Jadwigę z Hildebrandów. Przed II wojną światową letnisko Milanówek tętniło życiem. „Z tej zabawy przeszliśmy bezpośrednio do walki konspiracyjnej” – notował we wspomnieniach (Wilski, archiwum). Jako żołnierz Armii Krajowej, pseudonim „Oskar”, po wybuchu powstania warszawskiego, lekko ranny, został skierowany do pracy jako sanitariusz na sali operacyjnej szpitala chirurgicznego w pensjonacie Perełka w Milanówku. Po upadku powstania pracował jako tkacz w miejscowej fabryce jedwabiu. To miało chronić go przed wywiezieniem na roboty do Rzeszy.

Biuro Odbudowy Stolicy (BOS) i projektowanie Warszawy

Na urbanistę namaścił go jego profesor w konspiracyjnej budowlance, architekt, Bogdan Lachert, u którego bronił pracę dyplomową (maj 1944). W marcu 1945 roku rozpoczął pracę w BOS. Kilka miesięcy później zdał egzamin na Politechnikę Warszawską (PW) i jak wszyscy studenci PW, w ramach obowiązkowych prac społecznych, odgruzowywał Warszawę. Praca w BOS (w jego przypadku: inwentaryzacja budynków, określenie stanu zniszczenia i możliwości odbudowy) dawała poczucie stabilizacji, niewielką pensję i dobrze zorganizowaną stołówkę). A w tym czasie założył już rodzinę (1947). Po likwidacji BOS-u, pracował w Biurze Urbanistycznym Warszawy (BUW); po ukończeniu studiów (1951) w „Miastoprojekcie”. W 1955 roku przeniósł się do Bydgoszczy, gdzie pełnił funkcję Głównego Architekta Województwa (do roku 1958). W roku 1959 dołączył do Pracowni Urbanistycznej Warszawy jako zastępcą kierownika, Kazimierza Marczewskiego. Naczelnym architektem był w tym czasie Adolf Ciborowski. To czas tworzenia Ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego Warszawy, zatwierdzonego w 1961 roku. Wilski był jednym z jego głównych projektantów.

Planowanie miast i regionów w jugosłowiańskim słońcu

Lata 60. to okres, gdy polska urbanistyka zyskiwała renomę na forum międzynarodowym, gdyż bazowała na wielobranżowym i etapowym planowaniu rozwoju miast i regionów – ery przemysłowej. Państwowe biura projektowe otrzymywały pierwsze zagraniczne zlecenia w krajach postkolonialnych. Mówiło się, że polscy specjaliści potrafią lepiej niż ich zachodni koledzy „wsłuchiwać się w potrzeby” lokalnych mieszkańców; ci, bowiem, forsując nowoczesną urbanistykę, narzucali tradycyjnym społecznościom nowe zasady funkcjonowania w przestrzeni, trudne dla nich do zaakceptowania. Osiągnięcia rodzimej urbanistyki reklamowały wystawy. Współautorem wielu z nich był Wilski – dla przykładu „Warszawa wczoraj, dziś i jutro”, której scenariusz stworzył wraz ze Stanisławem Jankowskim, była prezentowana na Kongresie Kultury Polskiej w Nottingham (1960); a „Warszawa – praca, mieszkanie, wypoczynek”, opracowana wspólnie ze Stanisławem Zamecznikiem, w Sao Paulo (1961).

W 1964 roku polski rząd ofiarował Jugosławii koncepcyjny projekt planu urbanistycznego odbudowy Skopje, stolicy Socjalistycznej Republiki Macedonii, zniszczonej rok wcześniej przez trzęsienie ziemi. Ponad trzydziestoosobowy zespół, opracowujący Skopje. Study of Master Plan, pracował pod kierunkiem Wilskiego. (Wilski, archiwum). Była to alternatywa do planu kreślonego przez zespół grecko-jugosłowiański, pracownię Constantinosa Doxiadisa, i skopijski Instytut Urbanistyki i Architektury. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) zaangażowała się w na niespotykaną wcześniej skalę, widząc w tym przedsięwzięciu szansę na pojednanie podzielonego zimną wojną świata, a jednocześnie na zaprezentowanie swoich możliwości. W odbudowie Skopje uczestniczyło z górą 80 państw, bo Jugosławia, „kraj trzeciej drogi”, dawała, jak się wydawało, idealne warunki do współpracy. Polakom, a w szczególności Ciborowskiemu, zależało na tym, aby wejść do ONZ-owskiego projektu, co ostatecznie się udało (Nettmann-Multanowska, 2022).

Postulaty z projektu warszawiaków stały się bazą do stworzenia skopijskiego Master Planu (planu ogólnego). Na czym polegała przewaga warszawskiej propozycji dla Skopje? Na etapowaniu, twardym rachunku ekonomicznym i zmianie układu miasta (m.in. z nowo zarysowanym śródmieściem – włączającym w jego obręb starą, otomańską dzielnicę bazarową Čaršiję). To warszawiacy obronili ją przed wyburzeniem, a ich zasługi, w tym Wilskiego, są tu nie do przecenienia (Lozanovska, 2017, s. 129-130). Pracę w Skopje Urban Planning Project polski zespół rozpoczął dokładnie 1 grudnia 1964 roku. Dyrektorem Projektu (ang. Manager of the United Nations Special Fund Skopje Urban Planning Project) był Ciborowski. Warszawskiemu zespołowi współtworzącemu plan ogólny szefował Stanisław Jankowski, Wilski był jego zastępcą. Prace trwały nieprzerwanie do listopada 1965 roku, gdy plan został zatwierdzony przez władze miasta. Równoległe do pracy nad Master Planem, polscy planiści byli konsultantami Planu regionalnego, a w kolejnym etapie, do września 1966 roku, współtwórcami, wraz z macedońskimi kolegami, Planu strefy podmiejskiej i Szczegółowego planu wschodniej dzielnicy przemysłowej. Pracami kierował Wilski.

Po sukcesie Skopje, Wilski wyjechał do jugosłowiańskiego Dubrownika, bo ONZ zaprosił Polaków do prac przy kreśleniu Planu regionalnego wybrzeży południowego Adriatyku (projektowi szefował Ciborowski). Pracował w zespole polsko-włoskim nad planem od lipca do listopada 1967, a potem od marca do października 1968 (Wilski, archiwum). W tym czasie zespoły angielskie, greckie, francuskie i skandynawskie opracowywały plany ogólne miast regionu. „Praca w tym międzynarodowym towarzystwie i piekielnym upale była bardzo pouczająca i ciekawa, ale i stresująca. A za oknem pracowni kłębiły się tłumy półnagich turystów…” (Wilski, archiwum). W założeniach planu chodziło o to, by w sposób długoterminowy (do roku 1990) opracować koncepcję rozwoju wybrzeża, stymulując ewolucję obszarów słabo rozwiniętych.

Wielka emigracja, czyli siedem lat w Syrii

Początek lat 70. to praca w Biurze Planowania Rozwoju Warszawy w charakterze generalnego projektanta i kierownika pracowni planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego (WZM). W 1973 roku Wilski obronił doktorat pt. „Rozwój aglomeracji miejskiej Warszawy w układzie satelitarnym”.

W roku 1974, a potem 1975, czasach PRL-u, którego władze, poszukując twardej waluty i intratnych kontraktów, z eksportu „polskich mózgów” uczyniły biznes, otrzymał propozycję „Polservice’u” (państwowa agencja obsługująca zlecenia zagraniczne) wyjazdu do Libii, rządzonej przez antyzachodniego, lewicującego Mu’ammara al-Kaddafiego, modernizującego kraj w zawrotnym tempie. Zadanie: opracowanie założeń nowego planu regionalnego Tripolisu (Regional Development Plan 1981-2000). Spędził tam łącznie kilka miesięcy. „12.10 [1975] niedziela (…) studia nad master planem. Upał nieprzytomny 38C w cieniu, na głodnego do 4-tej, potem znów w pracy. (…); 15.10.[1975] środa. Potrzebna jest piekielna cierpliwość, co dzień otrzymuję nowe elementy, które burzą moją pracę” (Wilski, archiwum). Gdzieindziej czytamy o pomyśle Libijczyków na zmianę kierunku rozwoju miasta, „co zupełnie kładzie pracę geodetów”. (Wilski, archiwum). Warunki pracy w Libii były trudne, wyczerpujące fizycznie, ale i psychiczne. Niemniej jednak, w latach 70. i 80. pracowały tam dziesiątki tysięcy polskich specjalistów różnych dziedzin (Winiecki, 2007).

Kolejny rok przyniósł nową propozycję. Tym razem była to Syria pod rządami narodowo-lewicowej partii Baas. Syria, mająca w pamięci lata brytyjskiej i francuskiej dominacji, od końca lat 60. zacieśniała współpracę z ZSRR i państwami bloku wschodniego. W targanym konfliktami wewnętrznymi, jak i sąsiedzkimi, przedtem i potem kraju, lata 60. i 70., to czas względnej stabilności. Wilski kontrakt otrzymał wiosną 1976 roku. Okazało się jednak, że czteroosobowy, wielobranżowy zespół wyjeżdzający do budowy nowych osiedli (pod jego kierownictwem) został de facto zaangażowany do budowy nowego miasta satelity – Dummar – „sypialni” dla 35 tys. mieszkańców, stworzonej poza oazą Gutha, by chronić ją przed zniszczeniem, które powodował dynamiczny rozwój Damaszku (835 tys. w 1974 roku; dane wg. World Bank, 1974). Kontrakt został dwukrotnie przedłużony, co dało w sumie trzyipółletni pobyt w Damaszku (1976-1979). Wilski opracowywał nie tylko plan ogólny miasta, ale też projekty wybranych dzielnic. Miasto położone na zboczu wymuszało na projektantach pewne rozwiązania. Opracowana przez Wilskiego tarasowa zabudowa jednej z dzielnic Dummaru, wchłoniętego z czasem przez Damaszek, utożsamiana była z prestiżem i wygodą (Klimowicz, 2019, s. 58).  Po zakończeniu projektu (1979), na zalecenie uniwersytetu w Latakii, Wilski opracował projekt studenckiego ośrodka wypoczynkowego w Ras el Basit nad Morzem Śródziemnym. Przez cały pobyt prowadził zapiski: „Cały ten świat długo opierał się zachodniej kulturze i cywilizacji, kultywując tradycyjne stroje, obyczaje, muzykę i sztukę, a także swoistą filozofię. Ale już właśnie pęka pod naporem plastiku, magnetofonów i komputerów. Ale jeszcze spikerka na lotnisku zapowiada: «Samolot Air France z Paryża do Damaszku wyląduje o godz. 15.30 Inszallah», czyli jak Bóg pozwoli”. (Wilski, archiwum).

Lata 1982-1983 to znów okres spędzony w Syrii i plan miasta satelity – „nowej” Adry, tworzonej w sąsiedztwie starego miasta Adra, biblijnego „Hadrach”; oraz projekt dzielnic mieszkaniowych w miastach Aleppo i Tartus, a także Qudsaya w Damaszku, poza tym plan ogólny miasta Jableh (Gable); wszystkie przygotowane w General Company for Engineering and Construction, nowo powstałym miejscowym biurze (jednym z dwóch operujących wówczas w tym kraju; drugim był wojskowy Militaryhouse, także zatrudniający Polaków). „Nowa” Adra, podobnie jak „nowy” Dummar, miała odciążyć Damaszek. Projektowano ją dla ok. 90 tys. mieszkańców. Inaczej niż Dummar, Adra miała być samowystarczalna, gdyż leżała nieco dalej od stolicy, dobrze skomunikowana; funkcjonalna. „Wewnętrzny podział terenów w centrum oparty został na oktagonalnych kwartałach współgrających ze sobą oraz tworzących wspólne przestrzenie”. (Klimowicz, 2019, s. 73). Spory teren zajmowały obszary zielone, które w uciążliwym, pustynnym klimacie zapewniają względny komfort. Projekt nowego miasta nawiązywał do miejscowych tradycji poprzez układ zabudowy, ciągi piesze, tereny zielone, czy wskazanie miejsc pod budowę meczetów. Tworzenie wytycznych urbanistycznych dla starożytnego Jableh, których autorem był Wilski, to przykład, typowej dla polskiego podejścia do planowania przestrzennego atencji dla zastanej, starej struktury miasta. Miała ona pozostać nietknięta (a jedynie uregulowana), natomiast proponowane rozwiązania planistyczne miały „wplatać się w istniejącą zabudowę” (Klimowicz, 2019, s. 100). Nowo powstałe dzielnice, podlegały, jak w innych miejscach, zasadzie modernistycznego strefowania.

I wreszcie pobyt w Syrii po raz trzeci, w latach 1985-1986, w czasie nasilającego się kryzysu na Bliskim Wschodzie. Wilski przyjechał z zamiarem tworzenia projektów dla Damaszku, ale niestabilna sytuacja polityczna pokrzyżowała te plany. W zamian, tworzył plany dla wybrzeża w Tartus i projekty planów ogólnych miast, m.in. Darayya i Sahnaya, w pobliżu stolicy.

W roku 1987 Juliusz Wilski przeszedł na emeryturę, nadal jednak aktywnie uczestniczył w życiu środowiska urbanistów. Syrię, jak mawiał „swoją drugą ojczyznę” (Nettmann-Multanowska, 2022, s. 88), wspominał serdecznie. Niestety, konflikt zbrojny trwający od 2011 roku zniszczył większość tego, co zaprojektowali Polacy. Unicestwił też, co wiemy, bezcenne zabytki światowego dziedzictwa.

Bibliografia:

Archiwum prywatne Juliusza Wilskiego, niepublikowane zapiski.

Gzell Sławomir, Międzynarodowe osiągnięcia polskiej urbanistyki, „Kwartalnik architektury i urbanistyki”, 2011, tom LVI, zeszyt 3, s. 3-14.

Klimowicz Joanna, Polscy architekci i urbaniści w Syrii. Wybrane projekty, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2019.

Lozanovska Mirjana, The exceptional story of Mimoza Nestorova-Tomić, w: Ideological Equals. Women Architects in Socialist Europe 1945–1989, red. M. Pepchinski, M. Simon, Routledge, London 2017.

Nettmann-Multanowska Kinga, Warszawa rysuje Skopje, Fundacja Centrum Architektury, Warszawa 2022.

Physical Development Plan for the South Adriatic Region of Yugoslavia. Final Report, United National Development Programme, Dubrovnik, September 1968 – February 1969.

Regional Development Plan 1981-2000. Preliminary Report. Tripoli Region, 1980, Polservice Consulting Office, Bureau of Municipal Projects Wadeco, Warsaw, Poland

Skopje Urban Plan F.S.R. Yugoslavia: Report on Master Plan, Institute of Town Planning and Architecture, Warsaw–Skopje 1964.

Stanek Łukasz, Architecture in Global Socialism: Eastern Europe, West Africa, and the Middle East in the Cold War, Princeton University Press, 2020.

Wilski Juliusz, Fraszki i żarty, nakładem autora, Warszawa 2018.

Winiecki Jędrzej, Polska i Libia kiedyś przyjaciele, „Polityka” 3 marca 2007; wydanie internetowe; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1513316,1,polska-i-libia—kiedys-przyjaciele.read [dostęp 14 lipca 2023]

World Bank Group Archives, Travel Briefings: Syria, 1974, Folder ID 1772712, www.world.bank.org [dostęp 10 lipca 2023]

Ważniejsze odznaczenia:

Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi (1958, 1970); Złota Odznaka Odbudowy Warszawy (1961); Złota Odznaka Honorowa „Za zasługi dla Warszawy” (1988); Srebrna i Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Urbanistów Polskich (TUP)  (1989, 1996); Srebrna i Złota Odznaka Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP) (1966, 1997); Złota Odznaka „Zasłużony dla Gospodarki Przestrzennej” (1996); Krzyż Armii Krajowej (1995)

Wybrane publikacje i opracowania autorstwa Juliusza Wilskiego:

Plan Generalny Warszawy 1964, wspólnie z Adolfem Ciborowskim

Plany urbanistyczne Warszawy, 1990, TUP

Warszawa – rozwój przestrzenny, 1993, Wydawnictwo Urzędu Miasta

Warszawa wczoraj, dziś i jutro”, 1997, katalog wystawy

artykuły do miesięcznika „Miasto”, tygodnika „Stolica” i w prasie codziennej.