Józef Warszewicz - ogrodnik i zbieracz roślin, wybitny eksplorator z połowy XIX wieku

Opracowanie: prof. dr hab. Piotr Köhler

Józef Warszewicz – ogrodnik i zbieracz roślin – urodził się w 1812 roku na Litwie (być może w Wilnie), a zmarł 29 grudnia 1866 roku w Krakowie.

Pochodzenie i czasy młodości Warszewicza

Pochodził ze zubożałej szlachty (brak informacji o imionach rodziców). Ojciec był wachmistrzem w litewskiej kawalerii (prawdopodobnie była to II Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego). Józef miał czworo rodzeństwa – trzech braci i siostrę. Jeden z braci, Dominik studiował na Uniwersytecie Wileńskim, potem pracował jako lekarz w Łucku. Po jego śmierci w 1858 roku, jego dziećmi – Antonim i Anną – opiekował się Józef w Krakowie. Drugi z braci, Michał, studiował na Uniwersytecie Wileńskim. Niestety brak w źródłach informacji o jego dalszych losach. Piotr był lekarzem weterynarii w Archangielsku w Rosji. Jedyna siostra Józefa, Agata, wyszła za mąż za doktora Szymkiewicza, mieszkała w Wilnie i zmarła przed Józefem. Józef Warszewicz nie ożenił się.

Dzieciństwo spędził w Wilnie. Już od mniej więcej 1825 roku, czyli od około 13. roku życia, praktykował w Ogrodzie Botanicznym Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego pod kierunkiem Józefa Jundziłła (1794-1877). Sam Jundziłł w latach 1825-1829 kierował tym ogrodem, najpierw jako adiunkt, a od 1827 roku jako profesor. Tam nauczył się rzemiosła ogrodniczego. Informacje o studiach uniwersyteckich Józefa Warszewicza podawane w niektórych publikacjach są błędne.

Wiadomo, że wziął udział w powstaniu listopadowym na Litwie w 1831 roku. Miał, mimo młodego wieku, awansować na oficera. Po upadku powstania, 5 października 1831 roku przekroczył wraz ze swym oddziałem granicę pruską. Był internowany, przebywał w Brodnicy. Tam poznał późniejszego poetę i geografa Wincentego Pola (1807-1872). Była to znajomość na całe życie. Po zwolnieniu z internowania pracował początkowo w ogrodzie w Insterburgu (obecnie Czerniachowsk w Obwodzie Kaliningradzkim), następnie od 1836 roku w królewskich ogrodach w Poczdamie, zaś od 1837 roku w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Schönebergu pod Berliniem. Miał wtedy okazję zapoznać się z roślinami pochodzącymi z Nowego Świata. Tam też, w 1837 roku spotkał Ignacego Rafała Czerwiakowskiego (1808-1882), późniejszego profesora botaniki i kierownika Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Podróżnik

Gdy Europę ogarnęło „szaleństwo” na punkcie egzotycznych roślin, głównie storczyków, Belgijskie Towarzystwo Ogrodnicze, dzięki poparciu Aleksandra Humboldta (1769-1859), sławnego przyrodnika i współtwórcy geografii roślin, wysłało go w grudniu 1844 roku do Ameryki Środkowej w celu zbierania roślin. W lutym 1845 roku dotarł do Gwatemali. Od razu przebył żółtą febrę. Jego pierwszy pobyt w Ameryce Środkowej trwał do 1850 roku. Publikowane wersje szlaków jego eksploracji (autorstwa Ignacego Rafała Czerwiakowskiego i Feliksa Berdaua) są często ze sobą sprzeczne, dlatego bez wchodzenia w szczegóły można stwierdzić, że rośliny zbierał na terenie Gwatemali, Hondurasu, Nikaragui, Kostaryki i Panamy. Być może dotarł drogą morską do Ekwadoru. Początkowo, głównym jego sponsorem i odbiorcą roślin był Louis van Houtte (1810-1876), właściciel szkółek niedaleko Gandawy (Belgia). Rośliny i ich nasiona wysyłał też do wielu ogrodów botanicznych uniwersyteckich i prywatnych, głównie w Berlinie, Hamburgu, Londynie i Zurychu. W ten sposób uzyskiwał środki finansowe na kontynuowanie ekspedycji. W 1850 roku atak żółtej febry oraz szybko postępująca utrata słuchu zmusiły go do zakończenia podróży i powrotu na kilka miesięcy do Europy. Pracował wówczas m.in. w Berlinie jako prywatny asystent badacza storczyków Heinricha Gustava Reichenbacha (1823-1889). Podczas tego pobytu Warszewicza w Europie, I.R. Czerwiakowski starał się o zatrudnienie go w Ogrodzie Botanicznym UJ. Warszewicz nawet przyjechał do Krakowa. Niestety, odpowiedź rządu austriackiego nie nadchodziła, więc Warszewicz przyjął propozycję Londyńskiego Towarzystwa Ogrodniczego i udał się w swą drugą podróż do Ameryki. W listopadzie 1850 roku przypłynął do Kartageny w Kolumbii. Stamtąd pojechał do Guayaquil (obecnie: Santiago de Guayaquil w Ekwadorze), a następnie do Limy, stolicy Peru. Eksplorował okoliczne partie Kordylierów, wybrzeża w okolicy Limy, północną część Peru, badał Marañón (jedną ze źródłowych rzek Amazonki) i dżunglę Boliwii. Na rzece Magdalena (główna rzeka Kolumbii) utracił, na skutek zatonięcia statku, którym płynął, część cennych zbiorów. Następnie przeszedł tereny górskie położone na terenie Kolumbii, Wenezueli, Gujany Brytyjskiej, Brazylii. Miał też dotrzeć do Chile. Zbiory botaniczne, w tym nasiona i żywe rośliny oraz zielniki, a także zoologiczne (w tym płazy, gady i ptaki) przesyłał do Europy, głównie do Niemiec, Anglii, Belgii i Szwajcarii.

Powrót do Europy

W 1852 roku stan jego zdrowia zaczął się pogarszać, co zmusiło go w listopadzie 1853 roku do powrotu do Europy. Tu czekała na niego posada: blisko czteroletnia batalia I.R. Czerwiakowskiego w końcu powiodła się – władze austriackie w maju 1853 roku wyraziły zgodę na zatrudnienie Warszewicza (ówcześnie poddanego pruskiego) w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do Krakowa przyjechał na początku grudnia 1853 roku. 1 marca 1854 roku rozpoczął oficjalnie pracę obejmując specjalnie dla niego utworzone stanowisko inspektora, czyli głównego ogrodnika. Od razu rozpoczął prace nad podniesieniem stanu Ogrodu. W 1855 roku wybudował nową szklarnię i wyremontował kanały otaczające Ogród. W 1857 roku przebudował znajdujący się w centrum Ogrodu staw, nadając mu obecny kształt, na środku wzniósł istniejącą do dziś wyspę. W 1859 roku przystosował jedną ze szklarni na potrzeby swych roślin. Dwa lata później zaaranżował dział poświęcony roślinom iglastym, a w 1863 roku przebudował największą szklarnię. Dzięki tym zabiegom stworzył kompleks nowoczesnych drewnianych szklarni.

Warszewicz przywiózł do Krakowa ogromną kolekcję tropikalnych roślin. W następnych latach była ona jeszcze dodatkowo powiększana podczas jego zagranicznych podróży, systematycznie odbywanych do różnych miast zachodniej Europy. Dzięki roślinom, które przywiózł, a także jego wiedzy ogrodniczej oraz kontaktom zagranicznym, Ogród Botaniczny UJ stał się w tamtym czasie jednym z bogatszych w Europie. Z okazji 500-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego I.R. Czerwiakowski razem z Warszewiczem wydali w 1864 roku katalog obejmujący 9470 gatunków roślin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym UJ. Przywiezione do Krakowa przez Warszewicza rośliny, po jego śmierci stopniowo ginęły, do czego przyczyniły się m.in. pożary drewnianych szklarni przed I wojną światową czy zamrożenie cieplarni podczas II wojny światowej. Obecnie w szklarniach Ogrodu Botanicznego UJ rośnie jedyny storczyk z kolekcji Warszewicza – Cyrtopodium andersonii oraz sagowiec Ceratozamia robusta.

Razem z żywymi roślinami Warszewicz przywiózł do Krakowa swój zielnik, który następnie przechowywany był w Gabinecie Historii Naturalnej UJ. Obecnie znajduje się w Zielniku UJ. Oprócz roślin przywiózł także kolekcję tropikalnych zwierząt. Podczas swych wypraw zbierał bowiem też okazy owadów, ptaków (w tym kolibrów), płazów, małp i muszle mięczaków. Kilka lat po ich przywiezieniu do Krakowa, okazy zoologiczne zostały opracowane i okazało się, że jest wśród nich 17 nowych dla nauki gatunków i jeden rodzaj. Niewielka część z tych okazów zachowała się do dziś i znajduje się w Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ.

Warszewicz był bardzo szanowaną postacią ówczesnego Krakowa. Wprawdzie nie udzielał się towarzysko, ale był odwiedzany przez przyrodników. W 1862 roku złożył mu wizytę polski botanik Stanisław Batys Górski (1802-1864) mieszkający koło Święcian, a w maju 1858 roku odwiedził go kompozytor Stanisław Moniuszko (1819-1872), o czym wspomina w swych listach. Zgodnie z tradycją, Czerwiakowski, będący w roku akademickim 1862/1863 rektorem UJ, wraz z J. Warszewiczem pomagali potajemnie młodzieży idącej do powstania styczniowego.

Józef Warszewicz był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a od 1865 roku – Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. W 1866 roku zaczął coraz poważniej chorować. Zmarł w swoim służbowym mieszkaniu na piętrze zachodniego pawilonu (kordegardy) Ogrodu Botanicznego UJ. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Pozostałe po nim ozdobne rośliny (głównie storczyki) sprzedano na licytacji, a uzyskane w ten sposób kwoty przeznaczono na dzieci brata, którymi się opiekował.

Dzięki dwóm wyprawom doskonale poznał tereny Ameryki Środkowej i Południowej, przez które podróżował, ich przyrodę, w tym szatę roślinną i faunę. Umiejętności wtedy zdobyte wraz z pozyskanym doświadczeniem i wiedzą oraz ogromem przesłanych okazów, stawiają go w rzędzie najwybitniejszych na świecie eksploratorów terenów tropikalnych i subtropikalnych połowy XIX wieku. Botaniczny plon jego obu wypraw był imponujący: obejmował kilkanaście (lub może nawet kilkadziesiąt) tysięcy okazów roślin. W materiale tym stwierdzono kilkaset nowych taksonów, zwłaszcza storczyków (ok. 300), ale także sagowców, pacioreczników i innych roślin. Sam nie prowadził badań naukowych, a nowe gatunki opisywali wybitni europejscy systematycy, m.in. dyrektor Królewskiego Zielnika w Berlinie Johann Friedrich Klotzsch (1805-1860), profesor botaniki z University College w Londynie John Lindley (1799-1865), czy wspomniany powyżej Heinrich Gustav Reichenbach. Ponieważ Józef Warszewicz czasem proponował własne nazwy dla nowych, nieznanych wcześniej roślin, a także przekazywał informacje o ich budowie i życiu w naturalnym środowisku, niektórzy systematycy dodawali przy nazwach nowo opisanych gatunków skrót nazwiska Warszewicza. Dzięki temu przy ok. 180 łacińskich naukowych nazwach gatunków jako autor lub współautor pierwszego opisu figuruje Warszewicz. Uważa się, że Warszewicz wprowadził do ogrodów i rozpowszechnił pacioreczniki (rodzaj Canna), a Canna Warszewiczi skrzyżowana z innymi, dała znane obecnie mieszańce ogrodowe.

Na jego cześć nazwano ponad 30 gatunków oraz trzy nowe rodzaje roślin: Warszewiczia (z rodziny marzanowatych Rubiaceae) oraz Warczewiczella [sic!] i Warscea (oba z rodziny storczykowatych Orchidaceae). W 1869 roku odsłonięto w Ogrodzie Botanicznym UJ pomnik z popiersiem Warszewicza wyrzeźbionym ok. 1862 roku przez Franciszka Wyspiańskiego (1837-1901) i z umieszczoną na cokole tablicą z wierszem Wincentego Pola „Litwo, święta Matko Warszewicza…”. Imieniem Warszewicza nazwano m.in. ulice w Krakowie i Nowym Sączu, a także Zespół Szkół w Prószkowie oraz Polskie Towarzystwo Storczykowe. Z okazji 200-lecia śmierci J. Warszewicza Poczta Polska wydała okolicznościowy, spersonalizowany znaczek pocztowy.

Źródła publikowane:

[anonim; może: Ludwik Jenike], Pomnik Józefa Warszewicza w ogrodzie botanicznym w Krakowie, „Tygodnik Illustrowany”, 1873. ser. II, t. 11, nr 272 (3/15 III 1873), s. 136.

[anonim], Rocznica Warszewicza, „Wszechświat”, 1913, t. 32, nr 36, s. 575-576.

[anonim], Z roku rocznic. (Józef Warszewicz 1812-1866), „Tygodnik Illustrowany”, 1913, R. 54, nr 38 (og. zbioru 2811) (27 IX 1913), s. 767.

AZ [A. Zemanek], Warszewicz Józef (8 IX 1812, Wilno? – 29 XII 1866, Kraków), [w:] Bolesław Orłowski (red. nauk.), Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych w Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki. Tom IV S-Ż, Warszawa 2015, s. 353-355.

Czerwiakowski I.R., Rys historyczno-statystyczny Ogrodu Botanicznego krakowskiego, od jego zawiązku aż do r. 1864, [w:] Zakłady uniwersyteckie w Krakowie, Kraków 1864, s. 144–233.

Czerwiakowski I.R., Warszewicz J., Catalogus plantarum, quae in C. R. Horto Botanico Cracoviensi anno 1864 – ab erecta C. R. Universitate Studiorum Jagellonica quingentesimo, a fundato vero horto octogesimo educantur; secundum systema Endlicherianum ab Ignatio Raphaële Czerwiakowski Med. Dre, Botanices Professore p. o. ac Directore ejusdem Horti et Josepho Warszewicz Inspectore editus, Cracoviae 1864.

Daszkiewicz P., Wileński miłośnik storczyków, „Kultura”, 1996, t.. 12, s. 134-137.

F. Be. [F. Berdau], Warszewicz, (Józef), [w:] Encyklopedyja Powszechna, t. 26, Warszawa 1867, s. 548–552.

Gołębski W., Obchód ku czci śp. Józefa Warszewicza, „Przegląd Ogrodniczy”, 1927, t. 10, nr 2, s. 56-57.

Jagiełło M., Polskie Towarzystwo Storczykowe im. J. Warszewicza, „Wiadomości Botaniczne”, 1989, t. 34, nr 2, s. 37.

K. G. [K. Güntherowa], Warszewicz Józef (1812-1866), [w:] S. Feliksiak (red.), Słownik biologów polskich, Warszawa 1987, s. 565-566.

Köhler P., Inspektor Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego na znaczku pocztowym, „Alma Mater – miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 2013, numer specjalny 158/2013, s. 36.

Köhler P., Józef Warszewicz (1812-1866) na polskim znaczku pocztowym. „Wiadomości Botaniczne”, 2013, t. 57, nr 3/4, s. 76-78.

Köhler P., Obchody dwusetnej rocznicy urodzin Józefa Warszewicza (1812-1866), „Wiadomości Botaniczne”, 2012, t. 56, nr 3/4, s. 58-62.

Köhler P., The life of Józef Warszewicz (1812-1866): the Kraków period, „Acta Baltica Historiae et Philosophiae Scientiarum”, 2014, t. 2, nr 1, s. 18-36.

Köhler P., Mirek Z., Nineteenth-century Polish researchers of the South American flora, [w:] Z. Mirek, A. Flakus, A. Krzanowski, A. Paulo, J. Wojtusiak (red.), The nature and culture of Latin America. Review of Polish Studies. Naturaleza y cultura de América Latina. Reseña de los estudios Polacos, Kraków 2010, s. 173–179.

Mathieu C., Raymond C., Cattleya warscewiczii Rchb.f., „L’Orchidophile”, 2012, nr 193, s. 33-140.

Micherdziński W., W Ameryce o Warszewiczu, „Wszechświat”, 1971, nr 12 (2098), s. 319-321.

Piekiełko A., Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ser.: Varia – Uniwersytet Jagielloński t. 164, Kraków – Warszawa 1983..

[redakcja], Józef Warszewicz, „Ogrodnictwo”, 1927, t. 23, s. 3-9.

Regel E., J. v. Warscewicz […] [sic!], „Gartenflora”, 1867, Sechszehnter Jahrgang, s. 95-96.

Rostafiński J., Józef Warszewicz jako podróżnik (1812-1866), „Ogrodnictwo”, 1928, t. 24, nr 11-12, s. 321-329.

Rouppert K., Nieznany portret J. Warszewicza, pędzla Artura Grottgera, „Ogrodnictwo”, 1927, t. 23, s. 1-2.

Savage J.M., On the trail of the golden frog: with Warszewicz and Gabb in Central America, „Proceedings of the California Academy of Sciences”, Fourth Series, 1970, Festschrift for George Sprague Myers, t. 38, nr 14, s. 273–288.

Schmidt O.,. Deliciae herpetologicae Musei Zoologii Cracoviensis. Beschreibung der im k. k. Museum zu Krakau befindlichen, von J. v. Warszewicz in Neu-Granada und Bolivia gesammelten ungeschwänzten Batrachier, „Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”, [1857]1858, t. 14, zweite Abtheilung, s. 237–258 + 3 tabl.

Schmidt O., Diagnosen neuer Frosche des zoologischen Cabinets zu Krakau, „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Mathematisch-Naturwissenschaftliche Klasse”, 1857, t. 24, nr 1, s. 10–15.

[Warszewicz J.], Kilka listów J. Warszewicza, „Ogrodnictwo”,  1927, t. 23, s. 26-30.

Wróbel-Stermińska W., W setną rocznicę śmierci Józefa Warszewicza, „Hasło Ogrodniczo-Rolnicze”, 1966, t. 23, s. 335-336.

Wróbel-Stermińska W., W setną rocznicę śmierci Józefa Warszewicza, „Wszechświat”, 1966, nr 9 (1979), s. 215-217.

Zemanek A., Łowca roślin. Józef Warszewicz (1812-1866) – w 200-lecie urodzin, „Alma Mater – miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 2012, grudzień-styczeń 2012/2013, nr 152-153, s. 43-46.

Zemanek A., Köhler P., Warszewicz Józef, [w:] Piotr Köhler (red.), Słownik biograficznych polskich botaników. Polska Akademia Umiejętności [w druku].

Zemanek A., Zemanek B., Głuszak T., Nobis M., Józef Warszewicz (1812–1866) and taxonomical history of Warszewiczia coccinea (Vahl) Klotzsch, „Studia Historiae Scientiarum”, 2021, t. 20, s. 601-625.

Zieliński S., Warszewicz Józef. [w:] Mały Słownik Pionierów Polskich Kolonjalnych i Morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy i emigranci-pamiętnikarze, działacze i pisarze emigracyjni, Warszawa 1932, s. 579-581.

Ziobrowski S., Pisownia nazwiska J. Warszewicza, „Ogrodnictwo”, 1927, t. 23, s. 9.

Ziobrowski S., Rośliny nazwiskiem J. Warszewicza oznaczone, „Ogrodnictwo”, 1927, t. 23, s. 14-25.

Źródła internetowe:

The World Flora Online, http://www.worldfloraonline.org [dostęp: 31 VII 2022].

Mapa