Józef Struś - pionier kardiologii, lekarz królów, wybitny medyk renesansu

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Edukacja przyszłego medyka

Józef Struś to jeden z najsłynniejszych medyków doby renesansu, lekarz królów, profesor Uniwersytetu Padewskiego, twórca nauki o pulsie, prekursor współczesnej kardiologii i hipertensjologii – znany też jako Strusiek, Struthius, Struth, Struss. Na świat przyszedł w 1510 roku w rodzinie zamożnych mieszczan z Poznania, miasta, które stanowiło wówczas ważny ośrodek rozwoju idei renesansowych Rzeczypospolitej. Przyszły uczony edukację rozpoczął w szkole parafialnej przy kościele pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Poznaniu, a kontynuował w Akademii Lubrańskiego (1521–1525). W Akademii dbano o wysoki poziom nauczania, dzięki czemu Struś otrzymał bardzo dobre wykształcenie w zakresie nauki języków i literatury klasycznej, co wkrótce otworzyło mu szeroko drzwi do świata nauki. Po ukończeniu Akademii rozpoczął studia na wydziale sztuk wyzwolonych Uniwersytetu Krakowskiego 1525–1529. Tu zgłębiał wiedzę pod kierunkiem Sebastiana Steinhofera, Antoniego z Napachania, Jerzego Libana, Walentego Morawskiego oraz Cypriana z Łowicza. Struś jako pilny student, obdarzony ponadprzeciętnymi umiejętnościami i odznaczający się pracowitością, szybko zwrócił uwagę grona profesorskiego, w tym wspomnianego Cypriana z Łowicza. Ten rekomendował go Janowi Łaskiemu, bratankowi prymasa, a także innym znaczącym hierarchom Kościoła oraz możnym, których patronat umożliwił Strusiowi dalszą karierę naukową poza granicami Rzeczypospolitej. W tym okresie Struś przygotował edycję traktatu Arystotelesa De divinatione per somnum, a także wybranych fragmentów z dzieła Stagiryty De anima. W 1529 roku uzyskał stopień bakałarza. Nie bez znaczenia dla jego profilu naukowego pozostawał fakt kontaktu z wybitnym humanistą Christophem Hegendorferem (1500–1540), w którego publikacjach Struś wymieniany był jako jeden z uczniów tego niemieckiego myśliciela, pedagoga i reformatora. W 1531 roku uzyskał stopień magistra sztuk wyzwolonych. Z tego czasu pochodzą jego komentarze do Astrologii Lukiana z Samosaty, dzieła wydanego w łacińskim przekładzie Erazma z Rotterdamu. Prace Strusia charakteryzowały się erudycją oraz prostym, a zarazem wytwornym stylem. Dzięki pomocy materialnej swoich patronów, przede wszystkim biskupa poznańskiego Jana Latalskiego (1463–1540) oraz zaufanego urzędnika królewskiego i przyszłego biskupa krakowskiego Jana Chojeńskiego (1486–1538), Struś w 1532 roku mógł rozpocząć studia na Uniwersytecie w Padwie, cieszącym się wówczas sławą jednej z najlepszych uczelni medycznych w Europie. Podjął równocześnie studia z dziedziny nauk humanistycznych. Poza nauką teoretyczną Struś oddawał się krytycznej analizie dzieł starożytnych i średniowiecznych mistrzów, w tym lekarzy, jak Hipokratesa, Galena oraz Awicenny. Dokonany przez Strusia przekład rozprawy Galena Astrologia ad Aphrodisium z języka greckiego na łaciński, doczekał się wydania.

Pierwsze dowody uznania

Struś szybko zyskał sławę i uznanie środowiska uniwersyteckiego, a w dowód uznania w 1535 roku nadano mu godność wicerektora padewskiej uczelni. W tym samym roku i co warto odnotować – w 25 roku życia – uzyskał stopień doktora, ale i profesora nadzwyczajnego nauk medycznych w zakresie medycyny teoretycznej (explicator extraordinarius medicinae theoricae) Wydziału Filozoficzno-Medycznego w Padwie. Tu też pozostał wykładowcą medycyny teoretycznej oraz rozpoczął samodzielne badania nad tętnem. Jednocześnie prowadził praktykę lekarską w Padwie i Wenecji. Popularności uczonego sprzyjały cieszące się zainteresowaniem środowiska medycznego wyniki jego prac nad krytyczną analizą dzieł Galena, a także postępy w badaniach nad układem krążenia i chorobami zakaźnymi, przede wszystkim kiłą. Dzięki praktyce dydaktycznej Struś wykształcił znakomitych lekarzy, takich jak fizjolog i profesor Uniwersytetu Padewskiego Hieronim Capivacci.

Na dworach królewskich

Struś na życzenie swojego patrona, a zarazem kanclerza Uniwersytetu Krakowskiego, biskupa Jana Chojeńskiego zdecydował się na powrót do kraju i podjęcie pracy w charakterze wykładowcy w swojej ojczystej alma mater. Z czasem jednak przeniósł się z Krakowa do rodzinnego Poznania, gdzie został lekarzem możnego Andrzeja Górki (1500–1551), który wywodził się z wpływowego wielkopolskiego rodu magnackiego i posiadał liczne koneksje na dworze królewskim. Górka polecił zaprzyjaźnionego medyka królowi Zygmuntowi I Staremu, gdy ten szukał pomocy dla swojej chorej córki Izabelli. Struś podjął się leczenia księżniczki i to z pozytywnym skutkiem, a jako osoba zaufana i sprawdzona, towarzyszył jej podczas podróży do narzeczonego, Jana Zapolyi, dzięki czemu jego umiejętności medyczne poznano również na dworze węgierskim. Tu prowadził praktykę lekarską, a także wykorzystywał czas na badania naukowe. Kontynuował tłumaczenie dzieła Galena, które z czasem wydane zostało w Wenecji, a także prace badawcze nad tętnem oraz diagnostyką układu krążenia. Został ponadto zarządcą jednej z węgierskich prowincji. Dzięki talentom, znajomościom oraz trafionym inwestycjom w nieruchomości zgromadził pokaźny majątek. Gdy w Poznaniu wybuchła epidemia dżumy, zbierając śmiertelne żniwo wśród mieszkańców, Struś spieszył z pomocą medyczną zarażonym, w tym udzielając jej bezinteresownie najuboższym, a w pobliskich Szamotułach opiekował się chorym biskupem kujawsko-pomorskim, Łukaszem Górką (1538–1542).

Warto również odnotować ważne wątki z życia prywatnego medyka. W okresie poznańskim ożenił się z mieszczanką Polikseną Apolonią Ungerówną, córką Stanisława Ungera, ławnika i rajcy poznańskiego. Kolejne lata naznaczyły jednak osobiste dramaty w życiu Strusia. W 1551 roku walkę z chorobą przegrał jego bliski przyjaciel i opiekun Andrzej Górka, a w następnym roku zmarła jego żona Poliksena. Żyjąc w cieniu śmierci najbliższych, pociechy szukał w pracy naukowej, zwłaszcza w badaniach nad zmiennością pulsu. W 1554 roku zdecydował się na powtórny ożenek. Za żonę wybrał mieszczankę Katarzynę ze Sztorchów, pochodzącą z poznańskiej rodziny patrycjuszowskiej. Wspomnieć należy, że zarówno z pierwszego, jak i drugiego małżeństwa nie doczekał się potomstwa.

Początki nauki o pulsie

W 1555 roku w Bazylei opublikował swoje opus magnum – Sphygmicae artis iam mille ducentos annos perditae et desideratae libri V, w którym zawarł wyniki 20-letnich badań nad tętnem. Uczony pochylił się nad etiologią i patogenezą zaburzeń krążenia. Publikacja spotkała się z żywym zainteresowaniem, zwłaszcza we Włoszech i Szwajcarii. Struś wyróżnił pięć podstawowych rodzajów tętna, wskazał ich znaczenie diagnostyczne oraz omówił problemy zmian tętna pod wpływem temperatury czy stanu emocjonalnego. Jako pierwszy w dziejach europejskiej medycyny zaproponował graficzne odwzorowanie pulsu. Celem ułatwienia nauki studentom medycyny, zastosował regułę mnemotechniczną. Na schemacie ręki, każdemu z pięciu palców przypisał określoną cechę tętna, nazwaną przez niego „tętnem prostym”. Następnie, w każdej z tych cech wyróżniał trzy stopnie nasilenia, typy „tętna prostego”, które miały być oznaczone przez trzy paliczki każdego z palców dłoni: kciuk = amplituda tętna (duże/umiarkowane/małe), palec wskazujący = czas trwania fali tętna (szybkie/umiarkowane/powolne), palec środkowy = częstotliwość tętna (częste/umiarkowane/rzadkie), palec czwarty = tempo narastania fali tętna (gwałtowne/umiarkowane/słabe), mały palec = „twardość” tętna (miękkie/umiarkowane/twarde). Ponadto Struś odróżnił napięcie tętna od napięcia ściany naczyń tętniczych, co 200 lat później ujęto w tzw. prawie Laplace’a i stało się podstawą rozwoju współczesnej diagnostyki kardiologicznej oraz kardiologii inwazyjnej. Struś, choć do badań tętna przykładał dużą wagę, przestrzegał jednocześnie przed stawianiem diagnozy lekarskiej tylko na tej podstawie. Zalecał holistyczne podejście do pacjenta, w tym prowadzenie wywiadu i rozpoznanie stanu psychicznego. Doszedł do wniosku, że na podstawie badań pulsu można nawet wykrywać kłamstwa. Z jego rozpraw naukowych i wyników badań na temat funkcjonowania układu krążenia i tętna korzystał William Harvey (1578–1657), który wpisał się w dzieje medycyny jako ten, który przezwyciężył błędną fizjologię Galena. Jak przypuszczają historycy medycyny, z wydatną pomocą przyszła mu krytyka naukowa dzieł Galena, autorstwa Strusia.

Zaszczytne propozycje i wyrazy uznania

W 1556 roku Struś wezwany został do Stambułu, celem wyleczenia sułtana Sulejmana I Wspaniałego, jednak na intratną propozycję pozostania na stałe medykiem na dworze osmańskim, odpowiedział negatywnie. Jego rady zasięgał także król hiszpański Filip II, jeden z najpotężniejszych władców ówczesnej Europy. Monarcha zaprosił Strusia do Madrytu, obiecując mu posadę lekarza przybocznego z tytułem radcy królewskiego oraz wysoką pensję. Struś jednak przywiązany do stron rodzinnych, nie skorzystał z nadarzającej się okazji. W 1557 roku osiadł w rodzinnym Poznaniu, gdzie kontynuował praktykę lekarską oraz pracę naukową. Był człowiekiem o dużym autorytecie i znaczącym majątku, który przeznaczał między innymi na fundacje kościelne i dobroczynne, w tym finansowe wsparcie poznańskich szpitali. Wyrazem publicznego uznania i zaufania społeczności lokalnej do cenionego powszechnie medyka był wybór Strusia na burmistrza Poznania, którą to funkcję sprawował przez dwie kadencje, to jest w latach 1557–1559. W 1559 roku po złożeniu urzędu burmistrza został nadwornym lekarzem króla Zygmunta II Augusta. W ostatnich latach życia najwięcej czasu spędzał wśród najbliższych w Poznaniu, gdzie kontynuował prace badawcze i uzupełniał dzieła o pulsie. Zmarł na dżumę, którą zakaził się, niosąc pomoc ubogim. Pochowany został w grobowcu w nieistniejącym już kościele pod wezwaniem świętej Marii Magdaleny w Poznaniu.

W historię polskiej i europejskiej medycyny zapisał się jako badacz zależności między tętnem, pracą serca a przemianami metabolicznymi. Do dorobku naukowego Strusia zaliczyć należy także wykrycie zaraźliwości kiły, odróżnienie zapalenia opłucnej od zapalenia płuc, zauważenie zmienności tętna u chorych na żółtaczkę oraz u kobiet w ciąży.   

Zdaniem historyków medycyny Struś był jednym z najwybitniejszych lekarzy i uczonych okresu polskiego odrodzenia. Pamięć o dokonaniach Strusia – dziś dość zaniedbana – przetrwała jednak przez wieki. Dość wspomnieć, że jeszcze w XVIII wieku w katedrze poznańskiej zasługi polskiego medyka przypominała tablica nagrobna, na której widniał napis:

Josephus Struthius Posnaniensis

Philosophiae et Medicinae Doctor

Librorum Graecorum Latinus Interpres

Publicum olim stipendio Senatus Veneti

Artis Medicae Patavii Professor

Artis Sphygmicea per tot secula abolitae Restaurator

Postea Serenissimi Principis Sigismundi

Augusti Regis Poloniae Medicus

Obiit Anno Domini 1568.

Aetatis suae 58.

[Józef Struś, Poznańczyk, doktor filozofii i medycyny, tłumacz na język łaciński dzieł greckich, niegdyś profesor sztuki lekarskiej w Padwie, na żołdzie senatu weneckiego, Odnowiciel nauki o pulsie, zapomnianej przez tyle wieków, potem lekarz Najjaśniejszego Pana, Zygmunta Augusta, króla polskiego. Zmarł w roku Pańskim 1568, licząc lat 58].
Tablicę niestety usunięto. I tak od XIX wieku po dziś wybitna postać polskiego oraz europejskiego świata medycyny pozostaje zapomniana, zarówno w literaturze europejskiej, jak i rodzimej, a przede wszystkim w świadomości społecznej. Postać Strusia próbowano przypomnieć w 1968 roku, z okazji obchodów jubileuszowych 400. rocznicy jego śmierci. Wydano wówczas jego Nauki o tętnie w dwóch językach – łacińskim i polskim, w przekładzie poznańskich filologów klasycznych Jana Wikarjaka i Marii Wikarjakowej. W Poznaniu ufundowano dwie tablice pamiątkowe poświęcone pamięci uczonego – na Starym Rynku oraz na gmachu Szpitala im. Józefa Strusia na rogu ulic Szkolnej i Podgórnej. Ponadto portret Strusia uwieczniony został na medalu „Gloria Medicinae”, ustanowionym w 1990 roku przez Polskie Towarzystwo Lekarskie. Uczony medyk zauważony bardziej został również w związku z przypadającym w 2010 roku jubileuszem 500. rocznicy swoich urodzin.  

Bibliografia (wybór)

Byliński J., Struś Józef [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIIV/3, z. 182, red. A. Romanowski, Warszawa–Kraków 2006, s. 467–471.

Grzybowski A., Sak J., Józef Struś (1510–1568) jako prekursor współczesnej wiedzy o układzie krążenia w 500. rocznicę jego urodzin, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2011, nr 74, s. 37–46.

Hartleb K., Józef Struś: przyczynki do życia i charakterystyki lekarza humanisty, „Pamiętnik Literacki” 1912, nr 11/1/4, s. 415–429. 

Ochotny R., Pionier nauki o tętnie – Józef Struś, „Folia Cardiologica Excerpta” 2006, t. 1, nr 4, s. 227–228.

Supady J., Życie i działalność wybitnych polskich lekarzy okresu renesansu, „Tarnowskie Colloquia Naukowe” 2016, nr 1, s. 105–115.

Szpilczyński S., Józef Strusiek z Poznania, najwybitniejszy lekarz polskiego odrodzenia: o monografię twórcy nowej nauki o pulsie, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1968, 13/4, s. 759–773.

Wegn[e]r S., Józef Struś lekarz poznański: obrazek historyczny z XVI wieku, Poznań 1894.