Józef Obrębski - wybitny badacz kultur typu ludowego Polski, Macedonii i Białorusi

Opracowanie: dr hab. Joanna Rękas, prof. ucz.

W cieniu wielkich swoich czasów

„Zdolny, sympatyczny, inteligentny – jest on ogólnie lubiany i popularny u wszystkich, którzy go znają. Jedyne ale to zdrowie jego. Jeżeli to nie zawiedzie, to uważam przyszłość Obr[ębskiego] za nadzwyczajnie obiecującą.” (list Bronisława Malinowskiego do Kazimierza Nitscha, 10 czerwca 1931; Kalendarium życia i twórczości Józefa Obrębskiego).

Józef Obrębski to postać – w skali światowej – absolutnie wyjątkowa. Na tę ekstraordynaryjność złożyły się przede wszystkim niezwykły talent obserwacyjny, wrażliwość społeczna, dociekliwość, skrupulatność terenowa, pracowitość oraz niepohamowane dążenie do zdobywania wiedzy. Cechy te zaowocowały wszechstronnym wykształceniem i doprowadziły badacza na dalekie Bałkany, gdzie „znaleźć miał” Wyspy Trobriandzkie swojego promotora pracy doktorskiej – Bronisława Malinowskiego. Nie udało mu się za życia wyjść z cienia ani autora Ogrodów koralowych i ich magii, ani autora monumentalnej Kultury ludowej Słowian, czyli Kazimierza Moszyńskiego. Większość prac i notatek terenowych pozostawił w rękopisach. W Polsce znany i doceniany przede wszystkim w środowisku etnologicznym. Na Bałkanach, a zwłaszcza w Macedonii, Bułgarii, Serbii, Chorwacji, Czarnogórze oraz Bośni i Hercegowinie wymieniany obok najważniejszych socjologów, etnologów, folklorystów, slawistów i badaczy kultur typu tradycyjnego. Sposób, w jaki prowadził badania w macedońskim Poreczu oraz sporządzane przez niego notatki są wciąż podawane jako wzorcowe, po prawie 100 latach od ich prowadzenia. Jego obserwacje uczestniczące i wywiady to przykłady współtworzenia wiedzy, a nie deskrypcji. Poszukując wyjaśnienia wpływu obrzędowości i magii na organizację życia rodzinnego, nie badał wiosek, regionów, miejsc w przestrzeni, lecz prowadził badania w wiosce. Mieszkał, obserwował, pytał, zapisywał – zgodnie z zasadami metody funkcjonalnej w Poreczu, ale nie opisywał Porecza. Dziś, w Polsce, powoli wychodzi z cienia. Na Bałkanach nigdy w nim się nie znalazł.

Wszechstronnie wykształcony „zwykły” człowiek

Urodził się 18 lutego 1905 roku w Tepliku na Podolu. Wcześnie osierocony przez ojca przeprowadził się wraz z dwoma siostrami i matką najpierw w jej strony rodzinne, czyli do powiatu berdyczowskiego, a następnie do Kijowa i Łodzi, by wreszcie około roku 1911 osiąść w Warszawie. Tutaj skończył gimnazjum i rozpoczął studia na Wydziale Prawa. Po trzech semestrach przerwał jednak naukę i przeniósł się do Studium Słowiańskiego na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie 26 marca 1930 roku uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie filologii słowiańskiej na podstawie opublikowanych w „Ludzie Słowiańskim” dwóch pierwszych części opracowania Rolnictwo ludowe wschodniej części półwyspu Bałkańskiego. W Krakowie studia z zakresu etnografii Słowian, filologii słowiańskiej, dialektologii, językoznawstwa ogólnego, gramatyki polskiej, literatury polskiej, języków ukraińskiego i rosyjskiego, archeologii oraz historii sztuki i filozofii łączył z pracą zastępcy asystenta, a następnie młodszego asystenta studium, a także z badaniami terenowymi w podkrakowskich wsiach, na Podhalu oraz na Kurpiach. Na Uniwersytecie Jagiellońskim słuchał wykładów oraz zaczął współpracować z Kazimierzem Moszyńskim i Kazimierzem Nitschem.

Brał także udział w wyprawach naukowych na Bałkany. W 1927 roku prowadził badania terenowe w Dobrudży i Bułgarii, a w 1928 roku podróżował od Besarabii, przez deltę Dunaju, Dobrudżę, Bułgarię, góry Strandża, Turcję europejską, wschodnie Rodopy, Płowdiw, Sofię, do Macedonii i gór Pirin. Jak podkreśla najbardziej znana polska badaczka spuścizny Obrębskiego Anna Engelking: „Część zebranych przez [niego] materiałów wyzyskuje Moszyński w I tomie monografii Kultura ludowa Słowian (Kraków 1929). Dla niego samego ta dokumentacja etnograficzna z Bałkanów będzie podstawą magisterium” (Engelking A., Kalendarium życia i twórczości Józefa Obrębskiego). W tym czasie zdecydował się także na zastosowanie w dalszych pracach terenowych metod badawczych Bronisława Malinowskiego. Pozostawi to trwały ślad na jego wyborach dotyczących rozwoju naukowego, miejsc eksploracji oraz inicjalnego sposobu ich przeprowadzania. W 1930 roku wyjechał, dzięki otrzymaniu stypendium Fundacji Rockefellera, na studia doktoranckie do London School of Economics and Political Science, gdzie był uczestnikiem seminarium Bronisława Malinowskiego.

Dzięki doświadczeniom z zakresu antropologii społecznej oraz zafascynowaniu metodą funkcjonalną podjął się szukania na Bałkanach własnego etnograficznego laboratorium terenowego, które udało mu się finalnie znaleźć w kraju „położonym dalej niż na peryferiach cywilizacji” (Obrębski J., Macedonia 1., s. 20), czyli w macedońskim Poreczu. W miejscu naukowo nierozpoznanym. Ze względu na ukształtowanie terenu praktycznie zupełnie odosobnionym i bardzo trudno dostępnym. Takim, w którym mógł obserwować dążenia małej społeczności do reprodukcji wzorców ułatwiających jej istnienie i patrzeć na społeczno-religijną organizację tej grupy z perspektywy długiego trwania. Tutaj dzięki swemu wszechstronnemu wykształceniu, niezwykłej wrażliwości społecznej oraz wyczuleniu na słowo mówione udało mu się przeprowadzić prekursorskie badania w zakresie antropologii medycznej i studiów genderowych oraz stworzyć ekstraordynaryjną społeczno-etnograficzno-folklorystyczną analizę religijnych zachowań małej społeczności. Więzi religijne są w niej formą praktykowania więzi wspólnotowych, a to, co typowe (prawosławie oraz jego ludowy wymiar) współistnieje z tym, co swoiste. Etnosocjolog krakowski starał się maksymalnie ograniczyć wpływ badacza na badaną kulturę. Nie wybierał, lecz skupiał się na wszystkich sferach życia społeczności, w której przebywał. Antropologia codzienności była dla niego równie ważna jak rytualne celebracje cyklu dorocznego oraz życiowego jednostki. Sposób zbierania żywicy, budowa krosna, sposób działania młyna wodnego – poprzez opisy dochodził do korzeni wykorzystania tych przedmiotów w praktykach magicznych.

W położonych wysoko w górach, odizolowanych od cywilizacji wsiach spędził prawie rok – od sierpnia 1932 do marca 1933 roku – mieszkając, jedząc, pijąc, świętując i będąc w codzienności z ludźmi, których traktował jak równych sobie, za nic mając różnicę w wykształceniu, pochodzeniu, wyznawanej religii, zasobności portfela. Szukał korzeni, to jest przyczyn każdego stanu rzeczy, w organizacji społecznej, w historii, perturbacjach politycznych, w uwarunkowaniach terenu, w klimacie i innych, nie oceniając człowieka. Potomkowie tych, którzy go znali osobiście, przytaczają słowa swoich rodziców i dziadków o mężczyźnie spokojnym, uśmiechniętym, serdecznym, pracowitym, „zwykłym”, „naszym”, który „zrobił dla narodu macedońskiego więcej niż wszyscy politycy razem wzięci” (Rękas J., notatki terenowe, wyprawa z profesorem Tanasem Vražinovskim, Volče, odwiedziny w domu, w którym mieszkał Obrębski).

Daleko od domu

Po uzyskaniu stopnia doktora filozofii w zakresie antropologii społecznej (24.01.1934) na podstawie rozprawy Family Organization Among Slavs as Reflected in the Custom of Couvade Józef Obrębski wrócił z Uniwersytetu Londyńskiego do Polski i rozpoczął współpracę, między innymi z Florianem Znanieckim. Jego socjologia humanistyczna wywrze ogromny wpływ na badacza macedońskiego Porecza, który od kolejnej ekspedycji, tym razem na Polesie (województwo poleskie i wołyńskie), sam zaczął się określać mianem etnosocjologa. Rozpoczął także współpracę z Instytutem Badań Spraw Narodowościowych w Warszawie. W czasie ekspedycji poleskiej dokonał kolejnych prekursorskich osiągnięć, przede wszystkim w zakresie nieesencjonalistycznej teorii grup etnicznych oraz dynamicznego ujęcia procesów narodotwórczych. Do wybuchu II wojny światowej sprawował funkcje wicedyrektora Państwowego Instytutu Kultury Wsi, wykładowcy w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie oraz kierownika Katedry Socjologii Szczegółowej na Wydziale Prawa i Nauk Ekonomiczno-Społecznych Wolnej Wszechnicy Polskiej, wykładowcy w Studium Pedagogiczno-Społecznym Instytutu Pedagogicznego ZNP w Warszawie oraz kierownika Sekcji Prac Naukowych Polskiego Instytutu Socjologicznego (PIS) i redaktora naczelnego wydawanej przez PIS serii „Biblioteka Socjologiczna”. Rozpoczął także tłumaczenie prac Bronisława Malinowskiego.

Po wojnie, w czasie której wykładał socjologię na tajnych kompletach Sekcji Społeczno-Oświatowej Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej i etnologię na tajnym poznańskim Uniwersytecie Ziem Zachodnich, objął katedrę etnologii w Instytucie Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W dniu 5 lutego 1946 roku habilitował się na podstawie monografii Polesie archaiczne i został docentem etnologii Uniwersytetu Warszawskiego. W tym samym okresie rozpoczął też swoją kolejną zagraniczną przygodę, z której nie udało mu się już wrócić „na stałe” do domu, ani do Polski – Warszawy, ani do badań terenowych.

Pracował w Oxfordzie, Londynie, Warsop i Bull Savannah na Jamajce oraz Nowym Jorku (we wrześniu 1948 roku był zatrudniony w Departamencie Powierniczym Organizacji Narodów Zjednoczonych). Od 1959 roku pracował także jako wykładowca na uczelniach nowojorskich, między innymi jako pierwszy profesor antropologii społecznej na Wydziale Nauk Społecznych w C. W. Post College of Long Island University. W tym czasie nie ustawały jego kontakty z Polską i pomoc, którą oferował polskim uczonym przyjeżdżającym do Stanów Zjednoczonych. Anna Engelking konstatuje jednoznacznie: „Przez nowojorski dom Obrębskich, zawsze otwarty, przewijają się dziesiątki osób. Bywa tu Valetta Malinowska i Eileen Znaniecka, Teodor Abel, Robert Bierstedt, Sula Benet, Alicja Iwańska, Feliks Gross, Aleksander Hertz, Józef Chałasiński, Jan Szczepański, Stefan Nowakowski, Wiktor Weintraub, Władysław Kuraszkiewicz, Zdzisław Stieber i wiele innych osób związanych z polskim i amerykańskim środowiskiem naukowym”.

Józef Obrębski zmarł 28 grudnia 1967 roku w Holis w stanie Nowy Jork, pozostawiając po sobie ogromny niedosyt czytelniczy – rękopisy, niedokończone prace, błyskotliwe i prekursorskie idee w dużej części zatrzymane, przez czas, okoliczności, innych ludzi. Zarówno w Polsce, jak i w Macedonii, powoli udaje się je opracowywać, publikować, opatrywać komentarzem krytycznym. Czy zgodnie z intencją autora? Tego się nigdy pewnie nie dowiemy. Warto jednak sięgnąć do jego archiwum fotograficznego, które stanowi samo o sobie. Jest odrębnym, wobec zapisów, bytem. Na wykonanych przez niego zdjęciach „jest” Obrębski, który widzi i czuje wstyd fotografowanych ludzi, wyraźnie dotykają go ich zaciśnięte usta, ostre spojrzenia spod ściągniętych brwi. Na tych zdjęciach nie jest uczniem/doktorantem Malinowskiego, lecz człowiekiem, który współżyje z badanymi ludźmi i którego obowiązek pracy miesza się z uczuciem skrępowania i niestosowności. Tych ludzi nikt dziś nie pyta, czy zgodziliby się na publikację swoich wizerunków. Podobnie imion, danych dotyczących ślubów, dzieci, żalu za zmarłymi z ich rodzin, dokonywanych aktów magicznych, kultywowanych zabobonów. Ci ludzie mówili w konkretny sposób, co badacz oddawał różnym – niemożliwym do ujednolicenia – zapisem. Jego terenem było żywe słowo, zmienne, zarówno to, które słyszał, jak i to, które finalnie notował. Na tym też polega fenomen jego notatek.

Józef Obrębski jest w Macedonii i na Bałkanach tak znany i szanowany, między innymi dlatego właśnie, że cechował go ogromny szacunek wobec drugiego człowieka i jego wytworów. Także wówczas, gdy to mówili inni, czy sposób. w jaki to robili, nie zgadzało się z jego wyobrażeniami i zakładanymi wzorcami.  

Bibliografia:

Engelking A., Józef Obrębski – etnolog i socjolog warszawski, „Sprawy Narodowościowe” 2006 (29), s. 91–106.

Engelking A., Między terenem rzeczywistym a metaforycznym: Osobiste refleksje o antropologicznym doświadczeniu terenowym [w:] Teren w antropologii: Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej, red. T. Buliński, M. Kairski, Poznań 2011, s. 169–180.

Engelking A., Wokół pierwszej polskiej systematyki zamówień: O zapomnianej propozycji Józefa Obrębskiego, „Poznańskie Studia Slawistyczne” 2012 (3), 61–74. https://doi.org/10.14746/pss.2012.3.3

Obrembski J., Makedonski etnosociološki studii II, przekł. i red. T. Vražinovski, Skopje 2001.

Obrembski J., Folklorni i etnografski materijali od Poreče I, red. T. Vražinovski, oprac. S. Јovanovska, V. Karadžoski, Skopje 2001.

Obrembski, J., Makedonski etnosociološki studii III, przekł. i red. T. Vražinovski, L. Guševska, Skopje 2001.

Obrembski J Poreče 1932–1933, red. T. Vražinovski, A. Engelking,  J.M. Halpern, Skopje 2003.

Obrębski J., Czarna magja w Macedonji, „Kurier Literacko-Naukowy”[dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”] 1934, nr 17, VI–VIII.

Obrębski J., Czarownictwo Porecza Macedońskiego [w:] Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, red. A. Engelking, Warszawa 2005, s. 25–52.

Obrębski J., Etnologia, „Sprawy Narodowościowe” 2006, nr 29, 209–217.

Obrębski J., Obrzędowa i społeczna struktura wsi macedońskiej, przeł. W. Kowalski, „Etnografia Polska” 1972, nr 16 (1), 201–213.

Obrębski J., Recenzja monografii Bronisława Malinowskiego „Coral gardens and their magic”, „Przegląd Socjologiczny” 1936, nr 4, 224–229.

Obrębski J., Ritual and social structure in a Macedonian village, red. B. Kerewsky, J.M. Halpern, Massachusetts 1977.

Obrębski J., Rolnictwo ludowe wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego: Cz. 1, Lud Słowiański, 1(1), B10–B54, 1929.

Obrębski J., Rolnictwo ludowe wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego: Cz. 2, Lud Słowiański, 1(2), B147–B187, 1930.

Obrębski J., Rolnictwo ludowe wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego: Cz. 3, Lud Słowiański, 2(1), B9–B27, 1931.

Obrębski J., Rolnictwo ludowe wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego: Cz. 4, Lud Słowiański, 2(2), B133–B148, 1931.

Obrębski J., Social structure and ritual in a Macedonian village, „Sprawy Narodowościowe” 2006, nr 29, 286–295.

Obrębski J., Struktura społeczna i rytuał we wsi macedońskiej, przeł. A. Engelking [w:] Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, red. A. Engelking, s. 71–88.

Obrębski J. System religijny ludu macedońskiego: Cz. 1, „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 24, XIII–XIV.

Obrębski J., System religijny ludu macedońskiego: Cz. 2, „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 26, XI–XII.

Obrębski J., System religijny ludu macedońskiego: Cz. 3, „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 28, XI–XIII.

Obrębski J., System religijny ludu macedońskiego: Cz. 4, „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 29, XI–XII.

Obrębski J., System religijny ludu macedońskiego: Cz. 5, „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 30, XIII.

Warszawa 2005.

Obrębski J., System religijny ludu macedońskiego, „Sprawy Narodowościowe” 2006, nr 29, 152–167.

Obrębski J., Teoria ekonomiczna i metoda socjologiczna w badaniu społeczeństw pierwotnych, „Sprawy Narodowościowe” 2006, nr 29, 238–252.

Obrębski J., Macedonia 1. Giaurowie Macedonii. Opis magii i religii pasterzy z Porecza na tle zbiorowego życia ich wsi, red. A. Engelking, J. Rękas, I. Upalevski, Warszawa 2022.

Obrębski J., Macedonia 2. Czarownictwo Porecza Macedońskiego. Mit i rzeczywistość u Słowian Południowych [Rozproszone teksty epickie i liryczne. Zapisy terenowe]. Struktura społeczna i rytuał we wsi macedońskiej, red. A. Engelking, J. Rękas, I. Upalevski, Warszawa 2022.

Rękas J., The hybridal status of Vodici – a study of continuity [w:] Anthropology of continuity and change. Macedonian Poreče 80 years after Józef Obrębski’s research, red. K. Bielenin-Lenczowska, Warszawa 2015.

Rękas J., Pamięć o granicach. Demarkacyjna produktywność Wodzic w mijackich wsiach Bituše i Ehloec, „Slavia Meridionalis” 2016, 16, 565–591. https://doi.org/10.11649/sm.2016.27

Rękas J., Między słowami. Projektowanie folklorystyki konwersacyjnej na materiale celebracji Wodzic w Macedonii, Poznań 2018.

Rękas J., Wokół Józefa Obrębskiego narracji o religii i religijności. Na podstawie materiałów z macedońskiego Porecza, „Slavia Meridionalis” 2020, nr 20, DOI: 10.11649/sm.2333

Rękas J., Lučeska E., Wodzicka narracja Józefa Obrębskiego i zarys projektu jej współczesnej aktualizacji [w:] Bałkański folklor jako kod interkulturowy, t. 2, red. V. Petreska, J. Rękas, Skopje–Poznań 2015, s. 25–41.

70 gidini od istražuvanja na Jozef Obrembski vo Poreče, red. T. Vražinovski, Prilep 2002.

Vražinovski T., Józef Obrębski i macedońska etnografia, „Sprawy Narodowościowe” 2006, nr 29, 53–62.

Vražinovski T., Karadžoski V., Jovanoska-Rizovska S., Jozef Obrembski – značaen istražuvač na narodnata kultura na makedoncite. Skopje 2006.

Źródła internetowe (dostęp: 15.12.2022)

Audio i wideo, Poreche 80 years later, Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk, https://ispan.waw.pl/obrebski/audio-i-wideo/

Kalendarium życia i twórczości Józefa Obrębskiego, Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk https://ispan.waw.pl/obrebski/kalendarium-zycia-i-tworczosci-jozefa-obrebskiego/

Materiały terenowe, Józef Obrębski Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk, https://ispan.waw.pl/obrebski/materialy-terenowe/

Publikacje Józefa Obrębskiego, Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk, https://ispan.waw.pl/obrebski/pisma/publikacje-jozefa-obrebskiego/

Józef Obrębski, Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk, https://ispan.waw.pl/obrebski/

Józef Obrębski (1905–1967). Bibliografia podmiotowa, Instytut Slawistyki Państwowej Akademii Nauk  https://ispan.waw.pl/obrebski/pisma/jozef-obrebski-1905-1967-bibliografia-podmiotowa/