Józef Morozewicz - nowoczesny mineralog, petrograf, geolog, organizator nauki

Opracowanie: prof. dr hab. Ireneusz Walaszczyk

Rodzina i edukacja

Józef Marian Morozewicz urodził się 27 marca 1865 roku we wsi Rzędziany nad Narwią (na północny wschód od Białegostoku) w Królestwie Polskim (Kongresowym) w zaborze rosyjskim. Rodzice, Augustyn Morozewicz i Weronika z Puchalskich, posiadali w Rzędzianach spory majątek ziemski. Rodzina była liczna; Józef miał trzech braci oraz dwie siostry. We wczesnej, przedszkolnej edukacji Józefa ważną rolę odegrał niejaki pan Wroczyński – prawdopodobnie zbieg z zesłania na Syberię, przygarnięty przez głowę domu – który zaszczepił w młodym Józefie zainteresowanie historią naturalną i literaturą polską.

W 1876 roku Morozewicz rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym w niedalekiej Łomży. Wybór gimnazjum mógł być podyktowany możliwością uzyskania matury, która dawała prawo wstępu na uniwersytet. W łomżyńskiej szkole atmosfera nie była sprzyjająca dla patriotycznie nastawionej młodzieży, do której zaliczał się Józef Morozewicz. Powodem były ataki rusyfikacyjne osławionego kuratora Aleksandra Apuchtina. Młodzież gimnazjalna walczyła skutecznie tajnym czytelnictwem polskim i studiami w zakresie historii i literatury ojczystej. Szkołę w Łomży Morozewicz ukończył w 1884 roku.

W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym w rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim. W czasach uniwersyteckich oddawał się z zamiłowaniem nauce mineralogii i petrografii. W 1889 roku uzyskał tytuł kandydata filozofii (i złoty medal) na podstawie rozprawy Opis mikroskopowo-petrograficzny niektórych skał wybuchowych wołyńskich i granitów tatrzańskich [W ówczesnym rosyjskim systemie stopni naukowych, obowiązujących na Uniwersytecie Warszawskim, kandydaturę mogli uzyskać studenci, którzy otrzymywali bardzo dobre wyniki w nauce oraz w ciągu 6 lub 12 miesięcy od ukończenia studiów przedstawili pisemną dysertację]. Pracę wykonał pod kierunkiem profesora Aleksandra Lagoria, Niemca bałtyckiego z Dorpatu (obecnie Tartu, drugie co do wielkości miasto w Estonii; stolica kulturalna i naukowa państwa). W 1888 roku odbył swoją pierwszą wyprawę naukową, podczas której badał skały krystaliczne Wołynia. Tej tematyce poświęcił swoje pierwsze publikacje. Za jedną z nich, K petrografii Wołyni, został nagrodzony złotym medalem Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1889–1894 prowadził prace badawcze na terenie Tatr. W 1891 roku rozpoczął prace doświadczalne nad syntezą skał magmowych w hucie szkła Kijewski, Scholtze i Ska na warszawskim Targówku. W ich efekcie uzyskał syntetyczne bazalty (nefelinowe, hajuinowe i melilitowe) oraz liparyt. Były to niewątpliwie pionierskie prace i pierwsze w dziejach nauk mineralogicznych syntezy tych skał. Wyniki tych prac przedstawił w rozprawie Doświadczenia nad tworzeniem się minerałów w magmie, na podstawie której uzyskał stopień magistra. Prace te przyniosły mu międzynarodowy rozgłos.

W 1894 roku jako przedstawiciel Uniwersytetu Warszawskiego, Morozewicz wziął udział w VI Międzynarodowym Kongresie Geologicznym (najwyższej rangi spotkania w świecie geologów) w Zurychu (Szwajcaria). W trakcie wycieczek geologicznych, towarzyszących kongresowi, został zauważony przez Fiedosieja Czernyszewa, wybitnego geologa i polarnika rosyjskiego, wicedyrektora petersburskiego Komitetu Geologicznego (Rosyjskiej Służby Geologicznej), który zaproponował Morozewiczowi udział w przygotowywanej na rok 1895 wyprawie na Nową Ziemię (wyspy na północ od pasma Uralu). W dniu 10 lipca 1895 roku wyprawa, z Morozewiczem na pokładzie, wyruszyła z Archangielska docierając niebawem do Wyspy Północnej Nowej Ziemi.  

Rozwój kariery

Po powrocie do Warszawy dostał propozycję objęcia stanowiska wykładowcy na Uniwersytecie Warszawskim. Jego kandydatura, z powodów politycznych, została jednak odrzucona. Wspomniany wyżej Aleksander Apuchtin nie wyraził zgody na jego zatrudnienie, sugerując mu jednocześnie wyjazd do Petersburga. Tak też się stało, Czernyszew zatrudnił Morozewicza w Komitecie Geologicznym w Petersburgu, gdzie pracował w latach 1897–1904. Już w 1897 roku odbył swoja pierwszą zawodową podróż z ramienia Komitetu, prowadząc badania wzdłuż drogi kolejowej Jekaterynburg–Czelabinsk, po syberyjskiej stronie Uralu. W latach następnych wracał wielokrotnie na Ural, ale prowadził też intensywne badania skał krystalicznych w rejonie Mariupola, w pobliżu Morza Azowskiego (monograficzne opracowanie materiałów z tych wyjazdów, zatytułowane Mariupolit i jego krewniaki, opublikował znacznie później, w 1929 roku, już po powrocie do Polski). W 1900 roku ponownie wyjechał na Ural, prowadzić badania geologiczne nad sławną Magnitną Górą, jednym z najbogatszych złóż rud żelaza w Rosji. Określił zasoby złoża oraz wykonał jego opracowanie chemiczne i mikroskopowe. Jego prace znalazły uznanie w Petersburgu; w 1901 roku został mianowany radcą stanu i odznaczony orderem świętej Anny, a rok później orderem świętego Stanisława. W 1901 roku odbył oficjalną podróż do okręgów przemysłowych Europy Zachodniej (Austrii, Niemiec, Szwecji i Norwegii).

Nie zapomniano o nim również w kraju; w 1901 roku został zgłoszony na członka korespondenta krakowskiej Akademii Umiejętności.

W 1903 roku, z ramienia Komitetu Geologicznego, Morozewicz prowadził geologiczne prace rozpoznawcze na Wyspach Komandorskich. Jego zadaniem było rozpoznanie złóż miedzi oraz warunków występowania złota. Badania, z zespołem, prowadził w całym sezonie letnim tego roku. Wykonano prace kartograficzne, pobrano próby na badania chemiczne i mineralogiczne. Szczegółowe opracowanie przywiezionych materiałów wykonał jednak dopiero po powrocie do Polski, a wyniki opublikował w 1925 roku, w monografii Komandory. Studium geograficzno-przyrodnicze. W czasie pobytu na Wyspach Komandorskich, jak też i później w trakcie pisania monografii o wyspach, Morozewicz często wracał do postaci Benedykta Dybowskiego, innego wielkiego polskiego badacza Syberii, który przebywał na Wyspach Komandorskich w latach 1879 i 1882, autora studium etnograficznego o miejscowej ludności aleuckiej. Dybowski, lekarz i filantrop, próbował pomóc Aleutom w poprawie warunków życia.  

W 1904 roku zwolniła się profesura na Uniwersytecie Jagiellońskim i Morozewicz powrócił do Krakowa. Zaraz po powrocie objął kierownictwo Zakładu Mineralogicznego. Pozostał na tym stanowisku do 1919 roku. Stworzył tu znaczący ośrodek badań mineralogiczno-petrograficznych i geologicznych. Podjął jednocześnie kroki w celu uzyskania niezbędnych środków finansowych na rozbudowę i odnowienie zakładu.

W „okresie krakowskim” Morozewicz zakupił działkę, którą nazwał Rzędziany, w okolicach Świątek, z przepięknym widokiem na Tatry. Wybudował na niej dom i zajął się pracami gospodarskimi, które mocno go pochłaniały.

Akademia Górnicza

W 1912 roku na Morozewicza spadło kolejne zadanie. Po długim okresie starań ze strony górników i polityków Galicji, wymuszono na rządzie w Wiedniu zgodę na powołanie uczelni górniczej z siedzibą w Krakowie. Do organizacji nowej uczelni powołano komitet, na czele którego stanął właśnie Józef Morozewicz. Zakres zadań komitetu był bardzo szeroki: opracowanie planu studiów, znalezienie kadry nauczającej, przygotowanie planów budowy gmachu nowej uczelni. Prace komitetu postępowały bardzo szybko i uczelnia mogła już ruszyć jesienią 1914 roku. Z powodu wojny otwarcie odsunęło się do 1919 roku; 20 października pracę uczelni inaugurował sam Józef Piłsudski, Naczelnik Państwa. Napływ, zwłaszcza z Rosji, wybitnych specjalistów przyczynił się do tego, że krakowska Akademia Górnicza stała się szybko jedną z najlepszych uczelni specjalistycznych w Europie.

Państwowy Instytut Geologiczny

Sukcesy Morozewicza przy organizacji Akademii Górniczej były pewnie powodem powierzenia mu misji zorganizowania Państwowego Instytutu Geologicznego, czego się podjął. Konieczność utworzenia takiej instytucji Morozewicz przedstawił w 1918 roku w referacie zaprezentowanym na forum Akademii Umiejętności, a w lipcu tego samego roku powstał już projekt statutu Instytutu. W związku z podjęciem się tego zadania w 1919 roku przeniósł się do Warszawy. Dnia 7 maja 1919 roku Państwowy Instytut Geologiczny został oficjalnie otwarty, z Morozewiczem pełniącym obowiązki dyrektora. Instytut zaczął działać w salach Pałacu imienia Stanisława Staszica w Warszawie. Od samego początku Morozewicz rozpoczął długoletnią batalię na rzecz budowy własnej siedziby Instytutu, na przyznanej mu działce przy ul. Rakowieckiej. Zawirowania polityczne i ekonomiczne kraju nie pomagały w szybkim ukończeniu prac budowlanych. Zakończenie budowy gmachu głównego nastąpiło dopiero w latach 1934–1935; gmach służy Instytutowi do dnia dzisiejszego (w 2013 roku Morozewicz został ogłoszony patronem gmachu).

Dokonania

Morozewicz kierował Instytutem przez niemal 18 lat, do 1937 roku, kiedy przeniesiono go na emeryturę. To były bardzo owocne lata; zorganizowano 188 posiedzeń naukowych, podczas których przedstawiono 865 prac i komunikatów; opublikowano 48 zeszytów Posiedzeń Naukowych PIG, 8 tomów Sprawozdań PIG, 3 tomy Prac PIG. Opracowano 80 arkuszy Ogólnej Mapy Geologicznej Polski w skalach 1:50 000 i 1:100 000, Mapę środkowej części Gór Świętokrzyskich w skali 1:100 000, Mapę przeglądową Polski w skali 1:750 000, Mapę bogactw kopalnych Polski w skali 1:750 000, Szczegółową Mapę Geologiczną Polskiego Zagłębia Węglowego – Arkusz Grodziec w skali 1:25 000. Instytut odnotował też szereg sukcesów na polu pozyskiwania surowców (złoża hematytu i pirytu w Rudkach; fosforytów koło Rachowa; złóż węgla Lubelskiego Zagłębia Węglowego). Pod kierunkiem Morozewicza PIG realizował również aktywną współpracę międzynarodową.

Pomimo pełnienia rozlicznych funkcji, w Warszawie, Krakowie czy w Petersburgu, Morozewicz był cały czas bardzo aktywny naukowo, publikując wiele rozpraw należących do klasycznych dziś dzieł nauki światowej. Łącznie, opublikował ponad 240 prac w kraju i za granicą.

Morozewicz ma też ogromne zasługi na polu popularyzacji nauk geologicznych. Przetłumaczył na język polski podręcznik Mineralogia Karla F. Petersa (1894), Podręcznik mineralogii Gustava Tschermaka (1900; z uzupełnieniami dotyczącymi mineralogii ziem polskich) oraz Zasady nauki o skałach Hermanna Rosenbuscha i A. Osanna (1937). W latach 1905–1912 pod jego redakcją opublikowano monumentalne dwutomowe dzieło Dzieje Ziemi Melchiora Neumayra.

Józef Morozewicz był też współinicjatorem ruchu ochrony przyrody; był pierwszym prezesem Ligi Ochrony Przyrody w Polsce.

Za swoje zasługi został odznaczony Krzyżem Komandorskim Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi. Był również uhonorowany doktoratami honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Politechniki Warszawskiej.

Po przejściu na emeryturę mieszkał w Warszawie. Nie utrzymywał szerszych kontaktów. Opiekowała się nim córka, Zofia Różycka. Zmarł 12 czerwca 1941 roku. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, żegnany przez wąskie grono znajomych.

Bibliografia

Graniczny M., Wołkowicz S., Wołkowicz K., Urban H., Józef Morozewicz. Pierwszy Dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego, „Wokół Geologii”, – Warszawa 2015.

Małkowski S., Józef Morozewicz – w dziesięciolecie zgonu 1941–1951. „Wiadomości Muzeum Ziemi” 1952, 6, 1–56.

Morozewicz J., Życie Polaka w zaborach i odzyskanej Ojczyźnie (1865–1937), Warszawa 1938.

Wójcik Z., Józef Morozewicz (1865-1941) badacz geologii Rosji, „Studia Łomżyńskie” 2003, 14, 113–127.

Wójcik Z., Józef Morozewicz, uczony i współorganizator Akademii Górniczej w Krakowie, Kraków 2004.