Janina Antonina Lewandowska - juzistka, szybowniczka, spadochroniarka

Opracowanie: dr hab. Agnieszka Cieślik

Lata młodości

Urodziła się 22 kwietnia 1908 roku w Charkowie, jako pierwsza córka i drugie z kolei dziecko generała Józefa Dowbora-Muśnickiego i jego żony, Agnieszki z domu Korsońskiej. Lata dziecinne spędziła w Rosji, w kolejnych miejscach służby wojskowej ojca. Prócz starszego brata Gedymina, miała młodsze rodzeństwo: brata Olgierda (urodzony w 1914) i siostrę Agnieszkę, która przyszła na świat w 1919 roku już w podpoznańskim Lusowie, po tym, jak generał Dowbor-Muśnicki osiadł z rodziną w Wielkopolsce.

W Polsce Janina uczęszczała do Gimnazjum imienia Generałowej Zamoyskiej w Poznaniu. W tym czasie mieszkała na stancji u państwa Hasiewiczów. Następnie podjęła naukę w poznańskim Państwowym Konserwatorium Muzycznym. Uczyła się w klasie fortepianu u Jadwigi Wierzbickiej i śpiewu u Marii Trąmpczyńskiej. Zamierzała zostać śpiewaczką, lecz nie dość mocny głos i prawdopodobnie sprzeciw ojca spowodowały, że później zajmowała się muzyką tylko amatorsko.

Podjęła pracę na poczcie w Poznaniu, dorywczo zatrudniała się także na Targach Poznańskich. Co najmniej do połowy lat 30. okazjonalnie występowała na koncertach i wieczorkach muzycznych. Akompaniowała na fortepianie w czasie występów tenora K. Kiełczewskiego i w Klubie Towarzyskim Młodych Przyjaciół w Poznaniu. Latem 1934 roku miała swój wieczór w Instytucie Krzewienia Sztuki w Poznaniu, gdzie wykonywała przeboje rewiowe. Jej występy cieszyły się popularnością. „Dziennik Poznański” w 1935 roku nazywał Janinę Dowbor-Muśnicką „znaną śpiewaczką estradową obdarzoną pięknym głosem”, pisał też, że „czarowała słuchaczy misternym wykonaniem pieśni”.

Janina udzielała się też społecznie, między innymi w Związku Rodziny Weteranów (później Rodzinie Powstańców Wielkopolskich), gdzie od 1935 roku była sekretarką zarządu.

W czasie od 4 lutego do 27 listopada 1936 roku Janina Dowbor-Muśnicka odbyła kurs juzistek w Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu (IX kurs). Dziesięciomiesięczny program obejmował obsługę aparatów telegraficznych Hughesa (nazywanych juzami), innych urządzeń łączności, regulaminy służby pocztowej oraz wojskowej telefonicznej i telegraficznej a także wyszkolenie strzeleckie. Uczestniczki kursu były skoszarowane i umundurowane, po kursie kierowano je do pracy w państwowych urzędach telegraficznych, a niektóre w placówkach wojskowych. Podlegały mobilizacji w razie wojny. Być może Janina otrzymała przydział do placówki telegraficznej na wschodzie kraju. W październiku 1937 roku, według informacji prasowych, pracowała we Lwowie. Później była asystentem pocztowym w Poznaniu.

Fascynacja lotnictwem

W latach trzydziestych Janina coraz bardziej interesowała się lotnictwem. Być może za sprawą lotniczej służby brata Olgierda, a może oboje dali się porwać fali fascynacji rozwojem lotnictwa pod wpływem osiągnięć sportowych lotników, mocno nagłaśnianych propagandowo przez Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP). Latem 1937 roku Janina Dowbor-Muśnicka, w ramach Pocztowego Przysposobienia Wojskowego, odbyła podstawowy kurs szybowcowy na szybowisku w Rzadkowie pod Chodzieżą i uzyskała kategorię pilota szybowcowego „A” i „B”. Uzyskanie warunków do kolejnych kategorii „C” i „D” wymagało wyjazdów na inne szybowiska, między innymi w Tęgoborzu i Goleszowie. Janina sportową pasję lotniczą łączyła z pracą na poczcie. Była aktywną członkinią Aeroklubu Poznańskiego, a w marcu 1939 roku została powołana w skład aeroklubowej komisji rewizyjnej.

W 1938 roku w Poznaniu uruchomiona została wieża spadochronowa. LOPP intensywnie rozwijał szkolenie spadochronowe młodzieży. Już w czerwcu tego roku Janina Dowbor-Muśnicka była wśród osób wykonujących pokazowe skoki z wieży. W maju 1939 roku uczestniczyła w zorganizowanym przez Poznański Okręg Wojewódzki LOPP kursie spadochronowym II stopnia. Na zakończenie kursu odbyły się skoki przeprowadzone z samolotu Bellanca, znanego z przelotu braci Adamowiczów przez Atlantyk. Janina Dowbor-Muśnicka była jedną z 21 osób biorących udział w pokazie spadochroniarzy. 18 czerwca 1939 roku brała udział w kolejnych pokazach lotniczych na poznańskim lotnisku Ławica, wykonując wraz z grupą ośmiu spadochroniarzy skok z samolotu pasażerskiego Fokker. W 1939 roku Janina przeszła także kurs pilotażu samolotowego w Aeroklubie Poznańskim.

Niektóre biografie Janiny Lewandowskiej podają, że była pierwszą kobietą w Europie, która wykonała skok na spadochronie z wysokości pięciu tysięcy metrów. Nie udało się potwierdzić tej informacji, być może miało to miejsce w ostatnich tygodniach przed wybuchem wojny.

Wojna i śmierć z rąk żołnierzy NKWD

W życiu prywatnym, Janinę już w wieku 12 lat dotknęła śmierć matki. W 1937 roku zmarł jej ojciec, generał Dowbor-Muśnicki, a w październiku 1938 roku dwudziestoczteroletni brat Olgierd, absolwent dęblińskiej Szkoły Orląt, od niedawna oficer 3. Pułku Lotniczego w Ławicy. Na krótko przed wybuchem wojny Janina poślubiła lotnika, instruktora szkoły szybowcowej w Tęgoborzu, Mieczysława Mariana Lewandowskiego. Ślub cywilny odbył się 10 czerwca 1939 roku w Poznaniu, ślub kościelny – tydzień później, w małym drewnianym kościółku w Tęgoborzu. Odtąd używała nazwiska Lewandowska.

Patriotyzm wyniesiony z rodzinnego domu i chęć służenia sprawie obronności kraju w obliczu wojny powodowały, że Janina, jak wielu polskich młodych lotników sportowych, pragnęła służyć w lotnictwie wojskowym. 

Nie ma jednoznacznych informacji, czy Janina Lewandowska została w chwili wybuchu wojny zmobilizowania jako absolwentka kursu juzistek w Zegrzu. Ze wspomnień jednej z juzistek wynika, że jeszcze 1 września 1939 roku, po południu widziała na Poczcie Głównej w Poznaniu Janinę Lewandowską, która zamierzała udać się na lotnisko na Ławicy. Być może miała przydział mobilizacyjny do jednostki lotniczej na wschodzie. Inne relacje sugerują, że Janina, wraz z trzema kolegami z Aeroklubu Poznańskiego, wyruszyła na wschód, by ochotniczo wstąpić do jakiejś jednostki lotniczej. Najprawdopodobniej w drodze, 3 września, dołączyła do zmierzającego na wschód rzutu kołowego poznańskiej Bazy Lotniczej nr 3, którym dowodził kapitan Józef Sidor, i wraz z częścią tego oddziału trafiła do niewoli sowieckiej w rejonie Husiatynia, 22 września 1939 roku. Początkowo przebywała w obozie jenieckim w Ostaszkowie, następnie w Kozielsku. Nie wiadomo też dokładnie, kiedy zaczęła nosić mundur lotniczy. W każdym razie, w zachowanych informacjach z okresu pobytu w obozie, występowała już w męskim mundurze lotniczym w stopniu podporucznika. Być może był to mundur brata Olgierda, można też założyć, że została mianowana podporucznikiem czasu wojny przez starszego oficera, dla zabezpieczenia jej praw jenieckich w obozie.

„Jest tu w obozie lotniczka, dzielna kobieta, już czwarty miesiąc znosi razem z nami wszelkie trudy i niewygody niewoli, a trzyma się wzorowo” – zapisał w swych notatkach z niewoli Kazimierz Szczekowski. Janina Lewandowska brała udział w życiu religijnym Polaków w obozie kozielskim, wyrabiając z chleba komunikanty do mszy świętych.

Prawdopodobnie próbowała ukryć swoją tożsamość, w dokumentach obozowych podając imię ojca Marian i zmieniając rok urodzenia na 1914. Z takimi danymi znalazła się na liście wywozowej nr 0401, poz. 53 (akta nr 1469 ujawnione w 1991). Transport wyruszył przypuszczalnie 20 kwietnia 1940 roku. Następnego dnia lub dwa dni później, w dzień swoich 32. urodzin, 22 kwietnia 1940 roku, została zamordowana w lesie katyńskim wraz z innymi polskimi oficerami przez funkcjonariuszy NKWD.  

Zwłoki Janiny Lewandowskiej zostały odkryte podczas niemieckiej ekshumacji dołów katyńskich w 1943 roku, jednak informacja o tym nie została ujawniona. W dokumencie ekshumacyjnym Amtliches Material zum Massenmord von Katyn (Berlin 1943) jej szczątki zapisano na pozycji 600. jako „Fliegeroffizier” (oficer lotnictwa).

Czaszka Janiny została włączona do zbioru szczątków ofiar, zabezpieczonego przez kierującego pracami ekshumacyjnymi doktora Gerharda Buhtza z Zakładu Medycyny Sądowej we Wrocławiu. Po wojnie profesor Bolesław Popielski ukrywał zachowaną część zbioru szczątków katyńskich, w tym siedem czaszek, ze względów politycznych nie ujawniając ich pochodzenia. Dopiero w 1997 roku przekazał współpracownikom tajny zbiór. Podjęto próbę identyfikacji ofiar. Jedną z czaszek rozpoznano jako kobiecą. W 2005 roku przeprowadzono badania metodą superprojekcji, nakładając zdjęcie na model twarzoczaszki. W ten sposób czaszka została zidentyfikowana w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej we Wrocławiu, jako należąca do Janiny Lewandowskiej. Pochowano ją z honorami wojskowymi w rodzinnym grobowcu Dowbor-Muśnickich w Lusowie 4 listopada 2005 roku. Decyzją Ministra Obrony Narodowej 439/MON z 5 października 2007 roku Janina Lewandowska została pośmiertnie awansowana do stopnia porucznika.

Na podstawie:

Bauer Piotr, Wojenne losy Janiny Lewandowskiej, „Skrzydlata Polska” 1989, nr 31 z 30 lipca, s. 7.

Córki Generała, Muzeum Powstańców Wielkopolskich Lusowo, http://muzeumlusowo.pl  [dostęp: 6.01.2022].

Gryźlak Piotr, Córka generała, „Dziennik Polski” 1991, nr 197 z 27 sierpnia, s. 5.

Jazdon Grzegorz, Janina Lewandowska, http://poznan.uw.gov.pl/panteon-wielkopolanki/janina-lewandowska [dostęp: 10.02.2022]

Kocot Jerzy Z., Juzistki, Warszawa 2004.

Pamiętniki znalezione w Katyniu, z przedmową Janusza Zawodnego, zapis Kazimierza Szczekowskiego  z 7–8 lutego. Paryż, Editions Spotkania 1989.

Zmyślony Wojciech, Janina Lewandowska, http://www.polishairforce.pl/lewandowska.html [dostęp: 6.01.2022].

Prasa poznańska: „Dziennik Poznański” 1935-1939, „Kurier Poznański” 1935–1939.

Mapa