Jan Dybowski - agronom i podróżnik

Opracowanie: dr hab. Piotr Daszkiewicz, prof. PAN

Jan Tadeusz (Jean Thadée) Dybowski urodził się 18 kwietnia 1856 roku w Charonne (obecnie 20. dzielnica Paryża). Był trzecim, z szóstki, dzieckiem polskiego emigranta, oficera powstania listopadowego, Józefa Dybowskiego i bratankiem Aleksandra Dybowskiego, również powstańczego oficera, a we Francji profesora angielskiego i niemieckiego, najpierw w Poitiers, a później w Paryżu. Anna Dybowska, siostra Jana, była przez długie lata nauczycielką w Szkole Polskiej w Batignolles. Benedykt Dybowski, jeden z najwybitniejszych polskich zoologów dziewiętnastego wieku, był kuzynem Jana.

Po ukończeniu liceum Charlemagne (Karola Wielkiego) w Paryżu, w 1877 roku Jan Dybowski ukończył prestiżową École Nationale d’Agriculture (Państwową Szkołę Rolniczą)  w Grignon i, aby pogłębić wiedzę w dziedzinie botaniki, odbył staż w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. W 1879 roku rozpoczął pracę w swojej Alma Mater w Grignon. Jego nazwisko szybko stało się znane wśród specjalistów z dziedziny agronomii. W 1883 roku został sekretarzem Société Nationale d’Horticulture (Narodowego Towarzystwa Ogrodnictwa). W 1889 roku opublikował książkę Guide de jardinage oraz został sędzią na Wystawie Powszechnej.

Fascynacje podróżnicze

Zafascynowany podróżami, stał się jednym z najważniejszych francuskich badaczy Afryki i jednym z najwybitniejszych twórców agronomii tropikalnej na świecie. Kolejne misje badawcze, w 1889 roku w południowej Algierii, w 1890 eksploracja Sahary, w 1895 roku w Gwinei Francuskiej, przyniosły sławę młodemu podróżnikowi, odznaczonemu, w uznaniu prac badawczych w Afryce, Orderem Legii Honorowej. Już jego pierwsza wyprawa do Algierii obnażyła podróżnicze zdolności Dybowskiego. Podróżował jedynie z tłumaczem i kilkoma beduinami. Pokazał swoje umiejętności w tak różnorodnych dziedzinach jak geologia i mineralogia, hydrologia, paleontologia, botanika i zoologia, etnografia, agronomia. Wykazał się także sprawnością w samodzielnym radzeniu sobie w najtrudniejszych sytuacjach.

Największy rozgłos uzyskała jego wyprawa do Konga w 1891 roku. Miała ona na celu wzmocnienie ekspedycji Paula Crampela, któremu w 1890 roku Komitet Afryki Francuskiej powierzył misję dotarcia do Jeziora Czad, łączącego Kongo z Saharą. Cel był nie tylko poznawczy, w nieznanej części Afryki, ale i kolonialno-polityczny. Chodziło o potwierdzenie obecności i „praw” Francji  wobec niemieckich i angielskich roszczeń do terenów w Czadzie i Kongu. Dybowski dotarł do Brazzaville, gdzie czekała na niego wiadomość o masakrze uczestników ekspedycji Crampela i śmierci ich dowódcy. W stolicy Konga podjął decyzję o kontynuowaniu wyprawy w celu odszukania śladów i ewentualnego ratowania pozostałych przy życiu podróżników, a także ukarania winnych śmierci członków wyprawy Crampela. Po trzymiesięcznym przedzieraniu się przez dżunglę, odszukaniu śladów tragedii i wycieńczonego lekarza, jedynego uczestnika ekspedycji Crampela, który przeżył, starciach z tubylcami, Dybowski dotarł do rzeki Kemo i stamtąd powrócił do Francji.

Wyprawa zakończyła się dla niego wielomiesię­czną chorobą ale i dużym sukcesem. Wśród roślin przywiezionych przez Dybowskiego, znajdowały się nowe gatunki drzewa kawowego, dzikiej palmy daktylowej oraz palmy oleistej, nazwanej na jego cześć Elaeis dybowskii. W trakcie ekspedycji udało się pozyskać także wiele okazów przyrodniczych i etnograficznych, instrumentów muzycznych, broni, ubrań, opisów obyczajów miejscowej ludności, praktyk rolniczych. Jedna tylko wysyłka do paryskiego muzeum zawierała ponad 200 skór, czaszek, szkieletów gadów, ptaków i ssaków, ryby w alkoholu lub suszone, skorupiaki, owady, zielnik, kolekcję grzybów i liczne obiekty etnograficzne. Na ich podstawie opisano dziesiątki nowych dla nauki gatunków roślin i zwierząt. Kolejne paczki były z entuzjazmem przyjmowane i opracowywane przez tak wybitnych zoologów jak Alphonse Milne-Edwards i Jean-Frédéric Émile Oustalet. Dybowski położył szczególnie duże zasługi dla poznania fauny ptaków Afryki Północnej i Równikowej. Dwa nowe gatunki ptaków zostały mu zadedykowane przez Oustaleta: Francolinus dybowskii i Lagonosticta dybowskii.

Podróż Dybowskiego odniosła również duży sukces mediatyczny. Przywiezione okazy pokazano na specjalnej wystawie w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Były to niewątpliwie najważniejsze zbiory przyrodnicze, które dotarły do Francji z Afryki Równikowej. Opisy ekspedycji, wraz z mapami i ilustracjami, publikowała prasa m.in.. „Le Tour du Monde”, „Le Naturaliste”, „Revue coloniale”, „Le Petit Français Illustré. Journal des écoliers et des écolières”, a także  polska prasa emigracyjna m.in. „Bulletin Polonais Littéraire, Scientifique et Artistique”. Rysunki z portretami Dybowskiego i scenami z życia ekspedycji ozdabiały opakowania czekolady. Powodzeniem cieszyła się nawet Nyanga, samica koczkodana przywieziona z Afryki Centralnej do Paryża.

Międzynarodowe sukcesy

Po powrocie do Francji, Dybowski został powołany na stanowisko profesora w Katedrze Upraw Kolonialnych w Institut National Agronomique. Z instytucją tą był związany przez następne 34 lata. W 1896 roku został dyrektorem rolnictwa i handlu w Tunezji. W Tunisie założył szkołę rolniczą École coloniale d’agriculture de Tunis (Szkołę Rolnictwa Kolonialnego), pierwszą tego typu placówkę w Afryce. Pracował nad wprowadzeniem do rolnictwa północnoafrykańskiego nowych upraw i jednocześnie studiował przydatność wytworów gospodarki kolonialnej dla przemysłu francuskiego. Po powrocie do Francji, Dybowski ponownie nauczał w Institut National Agronomique.

Pod koniec dziewiętnastego wieku, coraz popularniejsza stawała się we Francji idea powoływania do życia ogrodów aklimatyzacyjnych dla lepszego poznania i wykorzystania możliwości rolniczych terytoriów zamorskich i kolonii. Dybowski był aktywnym realizatorem tej polityki, głównym organizatorem i pierwszym dyrektorem założonego 28 czerwca 1899 roku w Paryżu Jardin Colonial de Nogent (Ogrodu kolonialnego w Nogent, obecnie Ogrodu Agronomii Tropikalnej imienia René Dumonta). Założona przez Dybowskiego placówka, miała za zadanie badanie przydatności produktów kolonialnych dla przemysłu, możliwości różnorodnych upraw w koloniach, aklimatyzacji roślin w Europie, a także próby upraw w koloniach roś­lin obcego pochodzenia, np. upraw azjatyckich czy afrykańskich na Martynice i w Gwadelupie. W 1902 roku zorganizował także École nationale supérieure d’agriculture coloniale (Wyższą Szkołę Rolnictwa Kolonialnego) przygotowującą inżynierów agronomów do potrzeb pozaeuopejskiego rolnictwa. W tym samym roku opublikował pierwszy tom  Traité pratique de cultures tropicales. W 1907 roku zorganizował  w Nogent Exposition Internationale d’Agriculture Coloniale (Międzynarodową Wystawę Rolnictwa Kolonialnego).

Dybowski był także współpracownikiem Wielkiej Encyklopedii, autorem dziesiątków artykułów i książek. Najbardziej znane to podręczniki Guide de jardinage, Jardin d’Essais Coloniaux, wielokrotnie wydawane Traité de Culture Potagère, Traité Pratique de Cultures Tropicales jak i oparte na własnych badaniach i przeżyciach opisy podróżniczo-geograficzne La route du Tchad , Le Congo méconnu i L’Afrique Occidentale Française.

Przez całe życie Jan Dybowski, choć urodzony na emigracji i pełniący funkcję wysokiej rangi urzędnika Republiki Francuskiej, był silnie związany ze sprawą polską. Przechowywana w Bibliotece Polskiej w Paryżu korespondencja pokazuje, że był długoletnim abonentem „Bulletin Polonais Littéraire, Scientifique et Artistique”, który przesyłano mu nawet do Tunezji. Otrzymywał wyrazy uznania od Szkoły Polskiej i był członkiem Stowarzyszenia Absolwentów Szkoły Polskiej w Batignolles. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, został członkiem rady administracyjnej La Chambre de Commerce et d’Industrie Polonaise en France  (Polskiej Izby Handlowo-Przemysłowej we Francji). W 1923 roku, w uznaniu zasług, został członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.

Jan Dybowski był bardzo aktywnym uczestnikiem francuskiej polityki kolonialnej. Uważał, że kolonie zapewniają Francji niezależność gospodarczą poprzez zaopatrzenie w surowce dla przemysłu. W okresie I wojny światowej wielokrotnie podkreślał znaczenie kolonialnego rolnictwa dla potencjału wojskowego. Pragnął aby niepodległa Polska także stała się krajem kolonialnym i była samowystarczalna w produkcji takich surowców jak chociażby kauczuk czy bawełna. Postulował przekazanie Rzeczypospolitej poniemieckich kolonii afrykańskich m.in. Kamerunu. Zabiegał o przyznanie Polsce przez Ligę Narodów mandatu kolonialnego. Jego starania, ani memoriał przedłożony w 1919 roku Komitetowi Narodowemu Polskiemu ani późniejsza interpelacja do Ministra Rolnictwa, nie spotkały się ze zrozumieniem ze strony władz polskich.

W 1921 roku Dybowski po raz pierwszy przyjechał do Polski jako przedstawiciel rządu francuskiego. Był to bardzo trudny okres w jego życiu, albowiem epidemia hiszpanki zabrała mu dwójkę dzieci, syna i córkę. Celem tej pierwszej w Polsce misji było zbadanie stanu rolnictwa. W kwietniu 1925 roku przybył do Puław, aby objąć stanowisko kierownika Wydziału Ogrodniczego w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. Unowocześnił i rozbudował kierowany przez siebie wydział. Publikował w polskiej prasie specjalistycznej, wprowadzał nowe odmiany warzyw i roślin oraz nowe metody upraw. W Puławach zajmował się nawet instytutową stołówką, w której propagował jedzenie „chwastów” w formie sałatek. Swój czas dzielił pomiędzy Francją i Polską. Zmarł niespodziewanie 18 grudnia 1928 roku, na atak serca, w Mandres-les-Roses. Pochowano go w jakże bliskim jego sercu Nogent-sur-Marne, na cmentarzu położonym nieopodal założonego przez niego Ogrodu Kolonialngo.

Bibliografia

Arnera, A., Science et colonisation: la mission Dybowski (1891-1892), „Outre-mers” 89 (336-337), 2002, s. 321-332.

Ben Aissa, G., Regards sur l’Afrique centrale: Les collections de Jean Dybowski et Constant Tastevin au musée de quai Branly, „Mémoire d’étude”, 2014, s. 78.

Bergmans W., Rediscovery of Epomophorus pousarguesi Trouessart, 1904 in the Central African Empire (Mammalia, Megachiroptera), „Journal of Natural History” 12 (6), 1978, s. 681-687.

Daszkiewicz P., Ogród kolonialny Jana Dybowskiego, „Kultura” 12/555, 1993, s. 126-129.

Daszkiewicz, P., Afrykańskie wyprawy Jana Dybowskiego i badania fauny w świetle jego korespondencji z Alphonsem Milne–Edwardsem. „Przegląd Zoologiczny”, 46 (3/4), 2002, s. 217–222.

Daszkiewicz P., Afrykańskie badania i kolonialne wyprawy Jana Dybowskiego, „Konspekt”, 4, 2005, s. 99-101.

Friedmann, H., Jean Dybowski, Auk 48: 237, 1931.

Fürniss S., Les instruments de musique de Centrafrique au musée de l’Homme. Collections et collecteur, „Journal des africanistes”, 63 (2), 1993, s. 81-119.

Kamińska D. K., Jan Dybowski (1856-1928) i jego podróże po północnej Afryce, „Echa Przeszłości” XX/2, 2019, s. 219-231.

Oustalet, E., 1892. Notice sur quelques espèces nouvelles d’Oiseaux recueillies par M. Jean Dybowski dans le cours de son expédition à travers la région de l’Oubangui, „Naturaliste” 218, 1892, s. 231-232.

Papy L., Les missions d’explorations à la fin du XIXe siècle entre Oubangui et Chari, „Cahiers d’outre-mer” 147, 1984, s. 287-291.

Prudhomme, E., Jean Dybowski (1856-1928), „Annales de l’Institut National Agronomique” 22, 1929, s. 27-31.

Salomon P., Entre Oubangi et Chari vers 1890, „Revue belge de philologie et d’histoire” 64 (2), 1986, s 373-375.

Sanson A., Photographie d’un taureau de Guinée, „Bulletin de la Société d’anthropologie de Paris” 6, 1895, s. 699-702.

Simon B., Jean Dybowski (Professeur) (1856-1928). Aux origines de l’agronomie tropicale en France, „Hommes et Destins. Afrique Noire. Publications de l’Académie d’Outre-Mer”, 2011, s. 281-301.

Strzemski M., Nasze Puławy, Lublin 1986, s. 386.

Sypniewski J., Profesor Jan Dybowski słowo pośmiertne, „Gazeta Rolnicza” 6, 1929, s. 190-192.

Mapa