Jan Baudouin de Courtenay - koryfeusz lingwistyki europejskiej

Opracowanie: dr Mateusz Kowalski

Narodziny lingwistyki

Lingwistyka ukształtowała się jako samodzielna dyscyplina naukowa (autonomiczna względem filologii, filozofii i logiki) w pierwszej połowie XIX wieku. Wtedy to za sprawą Franza Boppa (1791–1867), Rasmusa Raska (1787-1832) i Jacoba Grimma (1785–1863) narodził się kierunek komparatystyczny w nauce o języku. Rozpoczęto metodyczne badania nad wzajemnymi stosunkami języków indoeuropejskich – sanskrytem, greką, łaciną, gockim i innymi. Zainteresowanie językoznawstwem porównawczym połączyło się – za sprawą odkryć Karola Darwina – z naturalistycznym i ewolucjonistycznym spojrzeniem na język. W ślad za Augustem Schleicherem, (1821–1868) i Johannesem Shmidtem (1843–1901), a następnie przedstawicielami szkoły lipskiej badania lingwistyczne prowadzono na wzór nauk przyrodniczych. Wyrazem tego stało się poszukiwanie ogólnych i bezwyjątkowych praw rozwoju językowego. Stąd lingwistyka drugiej połowy XIX wieku rozwijała się (choć nie bez wyjątków) pod znakiem metodologicznego historyzmu, ewolucjonizmu i naturalizmu.

Wybitni przodkowie

Ten stan rzeczy uległ zmianie między innymi dzięki działalności naukowej Jana Niecisława Ignacego Baudouina de Courtenay. Urodzony w Radzyminie 1 marca 1845 roku uczony wywodził się z arystokratycznego rodu francuskiego, którego protoplastą był najmłodszy syn króla Ludwika VI Grubego. Jego przodkowie pojawili się w Polsce w czasach saskich. Piotr Baudouin został poddanym Augusta II Mocnego i dowodził nadworną gwardią cudzoziemską. Innym z przodków Jana Niecisława był duchowny warszawski Gabriel Baudouin (1689–1768), założyciel tak zwanego Domu Podrzutków, najstarszego w Polsce domu dziecka. Na kartach historii zapisał się także pradziad uczonego – również Jan (1742–1822) – komediopisarz, tłumacz i słynny mesmerysta. Jego wnukiem, a ojcem Jana Niecisława, był geodeta Aleksander Baudouin de Courtenay. W młodości walczył on zbrojnie przeciw carskiemu zaborcy. W 1831 roku został ranny w bitwie pod Ostrołęką. Przed 1845 r. poślubił Jadwigę z Dobrzyńskich, z którą miał 14 dzieci. Jednak tylko czworo z nich dożyło wieku dorosłego (pozostałe zmarły przed piątym rokiem życia). Najstarszym z rodzeństwa był Jan, jego rok młodsza siostra, z którą łączyły go szczególnie silne więzi aż do jej śmierci w 1919 roku, miała na imię Bronisława. Dwaj bracia – Aleksander (1860–1926) i Józef (ur. po 1860 r.) – odebrali wykształcenie na uniwersytetach w Rosji. Pierwszy z nich zrobił karierę naukową jako matematyk, drugi przez wiele lat pracował w Petersburgu jako architekt.

Wykształcenie

Choć w czasach szkolnych Jan wykazywał szczególne zdolności matematyczne, w 1862 roku postanowił zapisać się na Wydział Filologiczno-Historyczny Szkoły Głównej w Warszawie. Z czasów studiów w Szkole Głównej pochodzi najstarsza z zachowanych prac przyszłego uczonego. Jest to pisana zimą 1864 roku rozprawka, przygotowana w ramach kursu logiki, prowadzonego przez dra Henryka Struvego. Widać w niej głębokie oczytanie studenta zarówno w literaturze filozoficznej, jak i lingwistycznej. Baudouin de Courtenay pozostawał wtedy pod wpływem dwóch metodologicznie sprzecznych nurtów naukowych: historyzmu i ewolucjonizmu lingwistycznego (Boppa, Raska, Schleichera, Schmidta) oraz lingwistyki kulturowej Wilhelma von Humboldta i Heymanna Steinthala. Pierwszy nurt zdecydowanie dominował w myśleniu młodego Baudouina. Stąd – zgodnie z duchem tamtych czasów – pojmował on język jako byt naturalny, fizyczny, którego rozwojem (analogicznie do świata natury) rządziły stałe i obiektywne prawa językowe.

Niezaprzeczalnie na początku lat 70. XIX wieku rozpoczął się psychologistyczny zwrot w myśli Jana Baudouina de Courtenay. Na szczególną uwagę zasługuje tu redefinicja pojęcia prawa językowego, które odtąd było rozumiane jako zdolność umysłu człowieka do uogólniania i ujmowania w reguły zachodzących w mowie zjawisk i faktów. Zarówno fakty, jak i opisujące je prawa naukowe nie przynależą jednak do świata zewnętrznego, fizycznego, lecz są wynikiem podmiotowej interpretacji rzeczywistości, jednym z mechanizmów jej rozumienia i objaśniania.

Kazańska szkoła lingwistyczna

Rezygnacja z teoriopoznawczego i ontologicznego obiektywizmu była zapowiedzią dalszej radykalizacji psychologistycznego stanowiska Baudouina, którego apogeum przypada na przełom lat 80. i 90. XIX wieku. Wcześniej jednak, bo w roku 1875, kiedy objął stanowisko profesora Uniwersytetu Kazańskiego, rozpoczął się najważniejszy, jak podkreślają historycy językoznawstwa, okres jego działalności naukowej, której owoce wywarły nieoceniony wpływ na rozwój lingwistyki światowej. Wtedy to skontaktował się z Baudouinem absolwent Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego – Mikołaj Kruszewski (1851–1887). Pragnął on pod okiem polskiego wykładowcy uzupełnić studia lingwistyczne. Trzy lata później Kruszewski dołączył do grona kazańskich uczniów Baudouina, a od 1880 roku stał się jego współpracownikiem. Obaj uczeni wywierali wzajemny wpływ na swoje poglądy metodologiczne i teoretyczne, kładąc tym samym – jak pokazał czas – fundamenty pod lingwistykę XX wieku. Warto więc przybliżyć kilka głównych osiągnięć teoretycznych tak zwanej kazańskiej szkoły lingwistycznej, które stały się wręcz aksjomatami dla późniejszych pokoleń badaczy, w tym dla słynnego Ferdinanda de Saussure’a, Lwa Szczerby, przedstawicieli szkoły praskiej (Mikołaja Trubieckiego, Romana Jakobsona, Siergieja Karcewskiego, Viléma Mathesiusa), fonologicznej szkoły moskiewskiej, a także europejskiego strukturalizmu drugiej połowy XX stulecia.

Do najważniejszych założeń kazańskiej szkoły lingwistycznej należy bez wątpienia postulat o obligatoryjnym rozróżnieniu dynamicznej i statycznej strony języka. Pierwsza dotyczy jego oglądu historycznego, druga – na którą położono szczególny nacisk – stanu języka w określonym wycinku czasu (na przykład polszczyzny ogólnej początku XXI wieku). Baudouin i Kruszewski zerwali w ten sposób z dominującym wówczas przekonaniem, że badanie języka w oderwaniu od historycznego, ewolucyjnego oglądu jest nienaukowe. Polscy uczeni doszli do wniosku, że zrozumienie historycznego rozwoju języka musi być poprzedzone nie tylko oglądem zmian dokonujących się w obrębie konkretnych form językowych (słów czy dźwięków), lecz ogólniejszym, systemowym spojrzeniem na relacje zachodzące między elementami języka – słowami, morfemami (czyli cząstkami tworzącymi słowa), wyobrażeniami dźwiękowymi – w konkretnych odcinkach czasu. Stąd wniosek, że dynamika i statyka muszą być komplementarne.

Postulowane przez Baudouina i Kruszewskiego myślenie systemowe pociągało za sobą konieczność wyodrębnienia w językowej działalności człowieka jej stałej podstawy (są nią, mówiąc językiem Baudouina, zakotwiczone w ludzkiej psychice trwałe wyobrażenia dźwiękowe, morfologiczne i semiotyczne), od dokonujących się dzięki jej aktualizacji konkretnych aktów mowy (artykulacji i odbioru akustycznego wyrazów, łączonych w zdania i teksty). System językowy stał się tym samym relacją inwariantów, natomiast akty mowy ich wariantywną realizacją.

Wpływ teorii Baudouina i Kruszewskiego na lingwistykę XX wieku

Omówione wyżej założenia metodologiczne kazańskiej szkoły lingwistycznej odbiły się szerokim echem w europejskim środowisku językoznawczym schyłku XIX wieku. Stało się to głównie za sprawą Ferdinanda de Saussure’a (1857–1913), uznawanego powszechnie za ojca współczesnej lingwistyki. W 1881 roku Jan Baudouin de Courtenay uczestniczył w odbywającym się w Paryżu posiedzeniu Towarzystwa Językoznawczego. Wygłosił on wówczas referat swojego autorstwa, a następnie odczytał tekst przygotowany przez nieobecnego na zjeździe Kruszewskiego. Sekretarzem Towarzystwa był w tym czasie Ferdinand de Saussure, a paryski zjazd pozwolił mu nie tylko zapoznać się z koncepcjami polskich uczonych, lecz także – jak sam podkreślał – zainspirować się nimi. Wiadomo też, że w późniejszych latach Baudouin utrzymywał korespondencję ze szwajcarskim uczonym. Tak też znane z dzieł de Saussure’a i ugruntowane dzięki niemu w lingwistyce XX wieku pojęcia langue (system językowy) i parole (mowa jako aktualizacja systemu), synchronia (ogląd statyczny) i diachronia (ogląd dynamiczny), paradygmatyka (systemotwórcze relacje podobieństwa) i syntagmatyka (systemotwórcze relacje styczności) powstały pod wyraźnym wpływem teorii Baudouina i Kruszewskiego.

W roku 1883 współpraca między polskimi uczonymi zaczęła się rozluźniać. Baudouin opuścił Kazań i objął stanowisko profesora w Dorpacie. Kruszewski natomiast coraz bardziej podupadał na zdrowiu. W 1885 roku objął co prawda stanowisko profesora zwyczajnego kazańskiej uczelni, jednak szybko postępująca choroba psychiczna zmusiła go do złożenia dymisji i udania się na hospitalizację. Niestety, młody i wybitny uczony, utraciwszy niemal całkowicie kontakt z rzeczywistością, zmarł jesienią 1887 roku.

Ku lingwistycznemu psychologizmowi

Tak nastał zmierzch kazańskiej szkoły lingwistycznej, a nowa droga Baudouina zaczęła zmierzać w stronę radykalnego psychologizmu, zapowiadanego już w początku lat 70. Jednym z przejawów tego sposobu myślenia jest definiowanie języka jako zjawiska indywidualnego, bytującego w umyśle konkretnego człowieka. Mówienie o języku ogólnym, społecznym, o języku narodu, zbiorowości jest – zdaniem uczonego – tylko uogólnieniem, nazwą, niemającą odniesienia do żadnego realnie istniejącego zjawiska. W rozumieniu Baudouina język stał się ponadto pryzmatem, za którego pośrednictwem dokonujemy oglądu rzeczywistości. Ogląd ten – choć nosi na sobie wyraźne piętno społecznego ukształtowania – jest jednak zawsze zsubiektywizowany.

Lingwistycznemu psychologizmowi towarzyszyły badania prowadzone przez Baudouina na gruncie antropofoniki i psychofonetyki. Obie dziedziny, z których pierwsza odpowiada współczesnej fonetyce, a druga fonologii, wykształciły się na gruncie myślenia o języku jako systemie inwariantów. Antropofonika koncentrowała się na badaniach cech artykulacyjnych dźwięków mowy ludzkiej (głosek), natomiast psychofonetyka poszukiwała ich psychicznych ekwiwalentów (fonemów).

Lingwistyczny psychologizm Jana Baudouina de Courtenay wywarł bardzo znaczący wpływ na polskie środowisko językoznawcze. Między 1893 a 1900 rokiem Baudouin przebywał w Krakowie jako profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym czasie kształcili się pod jego okiem najwybitniejsi językoznawcy przełomu XIX i XX wieku – Henryk Ułaszyn, Kazimierz Nitsch, Jan Michał Rozwadowski. Nieformalnie do grona jego uczniów należał też Karol Appel. Pośredni wpływ Baudouin wywarł na Stanisława Szobera, Tytusa Benniego i Mikołaja Rudnickiego.

Kłopoty naukowca z zaborcą

Baudouin de Courtenay słynął nie tylko z talentu naukowego, lecz także publicystycznego. O ile ten pierwszy uczynił z niego lingwistę w skali światowej, o tyle drugi wpędzał go w nieustanne kłopoty z władzami państw zaborczych. Tak też się stało podczas pobytu Baudouina w galicyjskim Krakowie. Bezkompromisowość jego opinii przyczyniła się do utraty stanowiska na Uniwersytecie Jagiellońskim i konieczności wyjazdu do Petersburga. W stolicy carskiej Rosji, w której spędził kolejne 18 lat, był naocznym świadkiem rewolucji 1905 roku, rewolucji lutowej i październikowej. Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej został skazany na dwa miesiące więzienia za opublikowanie „nieprawomyślnej” broszury Национальный и территориальный признак в автономии.

Schyłek życia w niepodległej Polsce

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Jan Baudouin de Courtenay powrócił do kraju. Mimo sędziwego wieku angażował się w rozwój środowiska naukowego w II Rzeczpospolitej. Jako profesor honorowy (z niewielką – niestety – pensją) wykładał na Uniwersytecie Warszawskim. Współtworzył katedry językoznawcze na nowoutworzonym Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Był też aktywnym członkiem wielu towarzystw naukowych. Słynny z liberalnych poglądów został w 1922 r. kandydatem na urząd prezydenta Polski z ramienia mniejszości narodowych.

Na podstawie zachowanej korespondencji polskich językoznawców można jednoznacznie stwierdzić, że Jan Baudouin de Courtenay był postrzegany jako autorytet i pionier lingwistyki europejskiej. Działalność naukową prowadził do ostatnich dni swojego życia. Zmarł w rodzinnym domu 3 listopada 1929 roku.

Bibliografia:

Baudouin de Courtenay J., Autobiogram [w:] Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa. II: Jan Baudouin de Courtenay. Teksty mniej znane, oprac. M. Skarżyński, „Biblioteka «LingVariów»” 2016, t. 21.

Czelakowska A., Skarżyński M., Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa. Listy Jana Baudouina de Courtenay, Jana Łosia, Kazimierza Nitscha, Jana Michała Rozwadowskiego, Henryka Ułaszyna, „Biblioteka «LingVariów»” 2011, t. 8.

Kowalski M., Jan Baudouin de Courtenay, „Czy historia i filologia mogą umiejętnie rozwiązać swoje zadanie bez ścisłego związku z filozofią, a mianowicie z filozofią historii i filozofią języka” cz. I, „LingVaria” 2021, nr. 2(32), s. 259–282.

Kowalski M., Jan Baudouin de Courtenay w carskim więzieniu, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2021, nr 2, s. 121–134.

Kowalski M., Język i czas. Studium myśli naukowej Jana Baudouina de Courtenay i Ferdinanda de Saussure’a, Warszawa 2016.

Skarżyński M., Smoczyńska M., Listy Jana Baudouina de Courtenay do Henryka Ułaszyna z lat 1898–1929, „Biblioteka «LingVariów»” 2007, t. 1.

Galeria:

Zdjęcie 1 z 1: Jan Baudouin de Courtenay