Ignacy Domeyko - geolog, mineralog, przyrodnik

Opracowanie: dr hab. Henryk Marszałek, we współpracy z dr. Wojciechem Drzewickim

Lata młodości

Ignacy Domeyko urodził się 31 lipca 1802 roku w Niedźwiadce nad Uszą w guberni grodzieńskiej, w powiecie nowogródzkim (obecnie Białoruś) w zamożnej rodzinie ziemiańskiej herbu Dangiel. Był drugim dzieckiem Antoniego Hipolita (zmarłego w  1809 roku) i Karoliny z Ancutów (zmarłej w 1832 roku). Miał czworo rodzeństwa: Adama, Kazimierza, Marię i Antoninę. W latach 1812–1816 uczęszczał do Kolegium Księży Pijarów w Szczuczynie, a po jego ukończeniu w 1816 roku podjął studia na wydziale matematyczno-przyrodniczym (Oddział Nauk Fizycznych i Matematycznych) Uniwersytetu Wileńskiego, stając się jednym z najmłodszych studentów. Studia ukończył formalnie w 1820 roku, ale tytuł magistra filozofii uzyskał dwa lata później, po obronionej rozprawie dotyczącej rachunku różniczkowego. Jego nauczycielami byli między innymi Jędrzej i Jan Śniadeccy oraz Joachim Lelewel. W okresie studiów, w 1819 roku Domeyko wstąpił do Towarzystwa Filomatów, będącego polskim tajnym stowarzyszeniem studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego. Za działalność w stowarzyszeniu, na przełomie roku 1823 i 1824 razem z Adamem Mickiewiczem (poeta przedstawił go potem jako Żegotę w III części Dziadów) i innymi Filomatami został uwięziony w klasztorze Bazylianów. Zwolniony z więzienia po interwencji stryja Ignacego w 1824 roku, rozpoczął przymusowy pobyt w jego majątku wiejskim w Zapolu na Zyburtowszczyźnie, gdzie pod nadzorem policji przebywał do jesieni 1829 roku. W sierpniu 1830 roku uzyskał paszport i pozwolenie na wyjazd do Królestwa Polskiego. Po krótkim pobycie w Warszawie i okolicach, na początku października wrócił do Zapola. Uczestniczył w powstaniu listopadowym 1830–1831 na Litwie, jako adiutant generała Macewicza w oddziale generała Dezyderego Adama Chłapowskiego. Służbę wojskową ukończył w stopniu porucznika. Po złożeniu broni, Ignacy Domeyko został internowany w obozie oficerów polskich w Ascheken koło Kłajpedy. Po dwóch nieudanych próbach ucieczki do Francji i Anglii emigrował do Drezna, gdzie dotarł 21 mara 1832 roku. Po krótkim, trzymiesięcznym pobycie w Dreźnie, gdzie spotykał się między innymi z Mickiewiczem i Odyńcem, w lipcu opuścił miasto i udał się do Paryża.

Pobyt we Francji

Do stolicy Francji przybył 1 sierpnia 1832 roku. Od razu włączył się tam w nurt życia towarzyskiego i kulturalnego emigracji. Już 6 sierpnia został, wraz z Adamem Mickiewiczem i Bohdanem Zalewskim, członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu, a pod koniec listopada 1832 roku – członkiem Towarzystwa Naukowej Pomocy i Towarzystwa Literackiego.

W 1833 roku uczestniczył jako słuchacz w bezpłatnych wykładach, prowadzonych przez wybitnych profesorów z chemii, fizyki i mineralogii między innymi na Sorbonie i w Collège de France. Z polecenia profesora Léonce’a Élie de Beaumonta, prowadzącego wykłady z geologii, w sierpniu 1835 roku został przyjęty na studia do paryskiej Szkoły Górniczej (École nationale supérieure des mines de Paris). W trakcie studiów odbył kilka wycieczek geologicznych na terenie Francji. Studia w Szkole Górniczej ukończył w 1837 roku. W trakcie pobytu we Francji, aktywnie działał w Towarzystwie Naukowej Pomocy i w kierowanym przez Lelewela Komitecie Centralnym Emigracji. Przepisywał również rękopis Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Po ukończeniu Szkoły Górniczej zajął się porządkowaniem zbiorów mineralogicznych margrabiego de Dres. Kończył również prace nad opracowaniem roboczej wersji atlasu ziem polskich, zawierającego mapy geologiczne i hydrograficzne (wodną, ziemną, leśną i polityczną). Od lipca do jesieni 1837 roku pracował przy poszukiwaniu rud żelaza w obszarze pogranicza Dolnej Alzacji. Wtedy też otrzymał od Mickiewicza list z wiadomością o pracy na stanowisku profesora chemii w Coquimbo w Chile. Zaproponowana przez profesora Pierre’a Armanda Dufrénoy’a propozycja tej posady została przyjęta przez Domeykę i w grudniu 1837 roku podpisał w Paryżu umowę z Charlesem Lambertem – pełnomocnikiem rządu chilijskiego.

Chile

W styczniu 1838 roku Domeyko otrzymał paszport francuski na wyjazd z Paryża do Coquimbo. Podróż Domeyki do Chile wiodła między innymi przez Dover. Na kilka dni zatrzymał się w Londynie. 9 lutego wypłynął z Europy w kierunku Brazylii na statku „Spey”. Jego podróż przerywana była przystankami na Maderze i Wyspach Kanaryjskich, gdzie szkicował przekroje geologiczne wulkanów. W czasie podróży intensywnie uczył się języka hiszpańskiego oraz pisał dziennik. 7 kwietnia statek z Domeyką na pokładzie dobił do Rio de Janeiro. Stamtąd, po kilkudniowym pobycie, 10 kwietnia wyruszył korwetą „Spider” w kierunku Argentyny. 26 kwietnia dotarł do Buenos Aires, kończąc morską część swojej podróży. Dalsza podróż biegła przez argentyńską pampę oraz masyw Andów. Po długiej podróży, osiągnął swój cel 3 czerwca 1838 roku, kiedy to dotarł do Coquimbo, gdzie miał objąć posadę nauczyciela. Trasę z Buenos Aires do Coquimbo (La Serena), liczącą 1800 kilometrów, pokonał konno w trzydzieści pięć dni. 17 czerwca 1838 roku, w lokalnej gazecie „El Minero de Coquimbo”, ukazała się pierwsza informacja o przybyciu Domeyki do Chile.

Ignacy Domeyko przybył do Chile, które niedawno uzyskało niepodległość. Dla słabego gospodarczo państwa podstawą rozwoju miało być unowocześnienie przemysłu górniczego, bazującego na własnych bogactwach naturalnych oraz rozwój nauk geologicznych, mineralogicznych i metalurgicznych. Te wyzwania stały również przed przybyszem z Europy. Krótko po przybyciu do Coquimbo, Domeyko rozpoczął nauczanie chemii i mineralogii w miejscowej szkole. Zajęcia wzbogacał licznymi eksperymentami wykonywanymi na przyrządach naukowych przywiezionych z Europy. Jego sukcesy edukacyjne sprawiły, że już w 1842 roku rząd chilijski wysłał trzech najzdolniejszych uczniów na studia do Francji. Domeyko włączył się  w szeroko zakrojoną reformę szkolnictwa oraz unowocześnienie górnictwa i metalurgii. W szkolnym laboratorium zorganizował wraz z uczniami pracownię probierczą, gdzie wykonywano analizy chemiczne rud. W licznych listach do ministerstwa oświaty postulował przeprowadzenie reformy szkolnictwa wzorowanej między innymi na doświadczeniach wileńskich. Prowadził bogatą korespondencję z przyjaciółmi  z Polski: Adamem Mickiewiczem, Władysławem Laskowiczem i Waleryanem Chechłowskim. Organizował geologiczne wyprawy badawcze w Andy, podczas których gromadził bogate kolekcje mineralogiczne. Część zbiorów wysyłał do Europy. Podczas wizyty w kopalni srebra w Arqueros odkrył nowy minerał zawierający ponad 86,61 procent srebra. Nadał mu nazwę arkeryt.

Pod koniec 1843 roku kończył się Domeyce termin kontraktu, jednak udało mu się przedłużyć pobyt w Chile. Jeszcze przed opuszczeniem Coquimbo, podjął  niebezpieczną wyprawę do plemienia Araucanów, owocem której jest dzieło: Araukania i jej mieszkańcy. W czasie tej ekspedycji odkrył złoża węgla w okolicy Valdivii, co miało fundamentalne znaczenie dla gospodarki chilijskiej. W drodze powrotnej do Coquimbo dowiedział się o pożarze jego laboratorium. Przy wsparciu lokalnej ludności udało mu się je odbudować oraz na nowo wyposażyć. W październiku 1846 roku ustąpił ze stanowiska profesora w szkole w Coquimbo. Z żalem żegnany przez uczniów i przyjaciół opuścił miasto z zamiarem powrotu do Polski, jednak dramatyczne informacje o przegranym powstaniu w Galicji skłoniły go do pozostania w Chile. Przyjechał do Santiago, gdzie jako członek Rady Uniwersyteckiej podjął się przeprowadzenia reformy szkolnictwa wyższego w Chile. Oprócz działalności administracyjnej prowadził również działalność naukową. Badał między innymi okoliczne źródła, z których zaopatrywano w wodę stolicę. W marcu 1847 roku został profesorem chemii w Instytucie Narodowym, fizyki w Muzeum Narodowym oraz objął funkcję Sekretarza Uniwersytetu w Santiago. W następnych miesiącach przyjmował kolejne zaszczytne funkcje: członka rady Uniwersyteckiej, profesora mineralogii i członka Komisji Inspekcyjnej w Instituto Nacional (maj 1847). Pobyt  w stolicy upłynął mu na organizacji reformy, wykładach oraz publikacji rozpraw naukowych.

Międzynarodowa sława

Sława polskiego badacza szybko rozeszła się po świecie. Wśród przesłanych do Paryża okazów paleontologicznych, uczeni odkryli nieznany do tej pory gatunek amonita, dokumentujący występowanie w Chile formacji jurajskich. Na cześć tego odkrycia, uczeni francuscy nadali nowemu gatunkowi nazwę Ammonites Domeykanus. Liczne zasługi, jakie wniósł do rozwoju młodej republiki, skutkowały uchwałą podpisaną przez prezydenta o nadaniu Domeyce obywatelstwa chilijskiego.

W 1849 roku poznaje młodą Enriquetę Sotomayor, z którą wziął ślub 7 lipca 1850 roku. Wraz z tym wydarzeniem, rozpoczął się okres ustabilizowanego życia Domeyki, wypełnionego działalnością pedagogiczną, naukową i społeczną. Powołany na sędziego, rozstrzygał spory pomiędzy właścicielami kopalni srebra w Chañarcillo. Sporo uwagi poświęcił starannemu przygotowaniu podręczników, w tym między innymi Metalurija de la amalmagacion americana (1849), Elementos de mineralojia (1860) i Mineralojia de Chile (1867). Cudem uniknął śmierci, uciekając z walącego się domu podczas silnego trzęsienia ziemi w  kwietniu 1851 roku. W 1852, na prośbę rządu, podjął się reorganizacji szkolnictwa wyższego w oparciu o  zaproponowane autorskie programy. W tym okresie otrzymał członkostwo Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz Towarzystwa Naukowego w Norymberdze.

W latach 1854–1863 rodzina Domeyków powiększyła się o czwórkę dzieci. 14 września 1854 roku urodziła się córka Anna Cruz, 29 listopada 1855 syn Henryk (Juan Enrique) a 13 lutego 1859 roku Hernan Esteban. Najmłodszy syn, Kazimierz (Juan Casimiro) urodził się 24 kwietnia 1863 roku.

We wrześniu 1867 roku wysunięto kandydaturę Domeyki na rektora uniwersytetu w Santiago. Od 1872 roku wybierany był na tę funkcję jeszcze na kolejne 3 kadencje, jednak ze względu na problemy zdrowotne, czwartą kadencję zdecydował się przyjąć tylko na okres zażegnania sporu między stronnictwami politycznymi. W 1870 roku zmarła żona Domeyki. Kolejne lata poświęcił więc na wychowanie małoletnich dzieci. 30 maja 1883 roku złożył dymisję z funkcji rektora. Na wniosek Rady Oświecenia Publicznego, Izba Ustawodawcza przyznała mu nagrodę narodową.

Powrót do Polski

Po przejściu na emeryturę, Domeyko zdecydował się na podróż do ojczyzny. 22 maja 1884 roku opuścił wraz z synami Chile. Ich podróż powrotna do kraju wiodła przez Francję, gdzie w Paryżu spotkali się z Władysławem Mickiewiczem i jego rodziną. Domeyko odwiedził także Szkołę Górniczą. Po przybyciu do Polski, Ignacy Domeyko był entuzjastycznie witany zarówno w Krakowie, jak i Warszawie. Ukoronowaniem podróży była rodzinna Niedźwiadka, do której powrócił po pięćdziesięciu latach nieobecności. We wrześniu 1885 roku wraz z synami wyruszył do Paryża, gdzie zwiedzili Sorbonę i Collège de France. Syn Kazimierz wstąpił do paryskiej Szkoły Górniczej, zaś syn Hernan do seminarium duchownego w Rzymie. W połowie października odwiedził Ziemię Świętą. W grudniu 1855 roku wrócił na rodzinną Zyburtowszczyznę, gdzie w domu córki Anny i jej męża Leona spędził zimę.

14 czerwca 1887 roku Uniwersytet Jagielloński przyznał Domeyce tytuł doktora medycyny honoris causa. W lipcu 1887 roku uczestniczył w święceniach kapłańskich syna Hernana. 24 maja 1888 roku, na posiedzeniu naukowym Akademii Umiejętności w Krakowie, wygłosił roku odczyt o metodach nauczania geografii oraz przekazał egzemplarz trzech autorskich map Polski wykonanych przed laty w Paryżu. Ciężko chory powrócił 12 listopada 1888 roku do Santiago. Zmarł 23 stycznia 1889 roku w swoim domu. W Chile ogłoszono żałobę narodową. W uroczystościach pogrzebowych Domeyki uczestniczyli przedstawiciele rządu, izb parlamentu, członkowie towarzystw naukowych oraz nieprzebrane tłumy mieszkańców. Jeszcze za życia uczonego, świat naukowy wyrażał w różnych formach swoją wdzięczność i uznanie. W 1885 roku, staraniem przyjaciół, został wybity złoty medal na cześć Domeyki. Opisany przez niego minerał będący arsenkiem miedzi nazwano Domeykitem a nowo odkryte skamieniałości amonitów i łodzika nazwano Ammonites Domeykanus oraz Nautilus Domeykus. Jedno z pasm Kordylierów do dziś nosi nazwę Cordillera de Domeyko. W 1903 roku wydane zostały w Chile Opera omnia – Dzieła wszystkie Domeyki.

Bibliografia:

Domeyko I., Moje podróże (pamiętniki wygnańca), 1831-1838 cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.

Domeyko I., Moje podróże (pamiętniki wygnańca), 1839-1845 cz. II, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.

Domeyko I., Moje podróże (pamiętniki wygnańca), 1846-1888 cz. III, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.

Domeyko P., A life in exile: Ignacy Domeyko 1802-1889, Australia 2005.

Ryn Z. J. (red.), Ignacy Domeyko, Kraków 2002.

Szwejcerowa A., Ignacy Domeyko, Warszawa 1975.

Wójcik Z., Ignacy Domeyko, Wrocław 1995.

Mapa