Henryk Hryniewski - artysta, architekt, pedagog i wybitny współtwórca gruzińskiej kultury

Opracowanie: dr Piotr Rypson

Jak często zapominamy o tym, że dwudziestowieczny walec dziejów wyparł z naszej pamięci zbiorowej liczne zjawiska, postaci i fakty, które bezpośrednio dotyczą nas i naszej historii? Na amnezję, a nawet potraumatyczną afazję społeczną tego rodzaju wpłynęły nie tylko ogromne materialne zniszczenia, cywilizacyjne zacofania, wynik wojen i barbarzyńskich nacjonalizmów, lecz również polityczne, cenzorskie kneble, obejmujące całą strefę wpływów sowieckich. Dotknęły one ‒ co w tym przypadku ważne ‒ w podobnym stopniu zarówno Gruzję, jak i Polskę.

Trzeba o tym przypomnieć, gdy mowa o Henryku Hryniewskim ‒ artyście w kraju ojczystym właściwie całkiem nieznanym, będącym za to jedną z ważniejszych postaci nowoczesnej sztuki i kultury gruzińskiej. O jego twórczości oraz miejscu w kulturze Gruzji wiedziała dotychczas bardzo nieliczna grupa historyków sztuki, zwłaszcza ci, którzy badali działalność Polaków na Kaukazie czasów Imperium Rosyjskiego i później, a także garstka dyplomatów. Malarz został skazany na śmierć wyrokiem sądu kapturowego NKWD podczas czystek w Gruzji i zapewne też „akcji polskiej” w 1938 roku, toteż zarówno materialne dowody na istnienie jego osoby, jak i pamięć o nim były systematycznie niszczone lub spychane w niebyt. Wydaje się też, że część jego dorobku została przywłaszczona przez innych. Po tragicznej śmierci artysty całe wyposażenie pracowni zostało zniszczone, rozkradzione, a to, co ocalało, uległo rozproszeniu.

Wkład w sztukę gruzińską

Jak pisała gruzińska historyczka sztuki Eka Kiknadze, „ślady, jakie pozostawił [Hryniewski] w sztuce gruzińskiej […], żyją nadal i będą żyć tak długo, jak długo wszystko to będzie istniało”. O ile bowiem wykształcony we Włoszech i Niemczech Polak był przedstawicielem środowiska wiążącego Gruzję ze światem kultury Zachodu, o tyle w swej praktyce dokumentalisty i badacza praktykował odnowę zainteresowania sztuką długiego gruzińskiego średniowiecza, wspaniałą architekturą sakralną, której zabytki utrwalał na pięknych akwarelach, ornamentyką, średniowiecznymi iluminacjami. Przez lata gromadził gruzińskie motywy zdobnicze, wykorzystując je do dzieł, które na zawsze związały go z przybraną ojczyzną. Jak to ujęła historyczka sztuki Meri Kerbelaszwili, Hryniewski „uchodził […] za największego żyjącego mistrza akwareli i eksperta w dziedzinie gruzińskiej architektury” (cyt. za Henryk Hryniewski, red. K. Nettmann-Multanowska, Tbilisi 2007, s. 30). Nie dziwi tedy, że powierzano Hryniewskiemu ważne zadania, jak chociażby przygotowanie wzorów dla banknotów Demokratycznej Republiki Gruzji, proklamowanej w maju 1918 roku czy opracowanie graficzne Dzieł zebranych Ilii Czawczawadzego, pisarza i działacza politycznego, jednego z ojców niepodległej Republiki Gruzji.

Krótki rys biograficzny

W istocie bowiem o życiu Hryniewskiego wiemy niezbyt wiele; ogólny obraz jego życia zawodowego pochodzi z autobiograficznego zestawienia, które sporządził w 1934 roku, więc w czasach, gdy należało być wysoce ostrożnym w dozowaniu informacji. Henryk urodził się 22 października 1869 roku w gruzińskim Kutaisi, ważnym ośrodku przemysłowym i kulturalnym, w którym zamieszkiwali liczni Polacy. Jego ojciec, Teodor Wincenty pełnił ważne funkcje naczelnika powiatu kutaiskiego, a później również powiatu Leczchumi.

Czasy na Kaukazie nie były w owym okresie spokojne; po powrocie, na przełomie lipca i sierpnia 1876 roku ojciec Henryka zginął z ręki powstańców swaneckich w miejscowości Khulde. Po tej tragicznej śmierci, upamiętnionej zresztą w ludowej pieśni, wdowa Waleria wraz z dwoma synami, siedmioletnim Henrykiem i o dwa lata młodszym Teodorem, zdecydowała się wyjechać za granicę.  Kolejność ich wędrówek jest niepewna. Około 1890 roku rodzina osiadła w Karlsruhe, ważnym już w XIX wieku ośrodku naukowym, a młodzieńcy podjęli naukę w tamtejszej Technische Hochschule, najstarszej uczelni o profilu technicznym w Niemczech. Nie wiemy wiele o dalszych studiach Henryka Hryniewskiego; zgodnie z własnoręcznie spisanym życiorysem, po dwuletnich studiach na politechnice w Karlsruhe pojechał do Włoch, by ukończyć studia artystyczne. Do Gruzji powrócił w wieku 29 lat w 1898 roku.

Hryniewski otrzymał tedy wykształcenie wszechstronne, które musiało też niemało kosztować. Wdowa pobierała rentę carską; być może przyszła z pomocą rozległa familia Hryniewskich. Możemy przypuszczać, że wdowa i synowie korzystali z jakiejś pomocy rodzinnej; jest też prawdopodobne, że odwiedzali kraj ojczysty, może nawet nie jeden raz.

Kilka dokumentów odnalezionych w archiwum tbiliskiej Akademii Sztuk Pięknych potwierdza kontakty Hryniewskiego z Polską. Są to dwie skromne pocztówki wydane przez krakowskie Muzeum Narodowe oraz egzemplarz polskiego tłumaczenia książki Henriego Mayeux Pomysłowość zdobnicza, drukowany w Warszawie w 1896 roku. Wydaje się jednak rzeczą pewną, że w pracowni artysty i jego księgozbiorze musiało się znajdować więcej poloników.

Henryk Hryniewski powrócił do Gruzji w 1898 roku. Już w roku następnym prasa podała informację o planowanej wystawie jego prac. Artysta osiadł w stolicy gruzińskiej guberni Imperium Rosyjskiego, w Tyflisie, jak wówczas rusyfikowano jej nazwę, oddając się niezwykle intensywnej działalności kulturalnej, która wypełniła mu dwie pierwsze dekady XX wieku.  Stał się w tych latach ważnym członkiem gruzińskiej elity kulturalnej, dzieląc swe siły na czterech polach aktywności jednocześnie. Artysta malował obrazy olejne i znakomite akwarele, scenografie okolicznościowe i teatralne; jest autorem wizerunków świętych dla ikonostasu w świątyni Kaszweti świętego Jerzego, wzniesionej na miejscu jednego z pierwszych kościołów chrześcijańskich w Tbilisi w 1910 roku, przy dzisiejszej Alei Rustawelego. Mistrzowskie opanowanie akwareli i rysunku architektonicznego Hryniewski wykorzystywał podczas licznych wyjazdów studyjnych i ekspedycji dokumentujących średniowieczną architekturę chrześcijańskiej Gruzji – w niemal wszystkich regionach tego kraju. Należy podkreślić, że wyprawy kulturoznawcze stanowiły ważną cześć patriotycznej aktywności gruzińskich uczonych i artystów. Nabyta wiedza i liczne rysunki zebrane podczas tych podróży, posłużyły Hryniewskiemu przy kilku jego najważniejszych realizacjach twórczych. 

Społecznik, pedagog, ilustrator

Poza aktywnością ściśle artystyczną, Polak poświęcał się intensywnej działalności społecznej i organizatorskiej oraz pracy pedagogicznej. Wymieńmy jedynie jego pracę na rzecz Kaukaskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych, przewodzenie Zjednoczonym Tyfliskim Towarzystwom Artystycznym, organizowanie Gruzińskiego Muzeum Historyczno-Etnograficznego. W 1904 roku Hryniewski rozpoczął karierę pedagogiczną w roli nauczyciela rysunku w tyfliskiej Szkole Rysunku. Następnie pracował jako profesor po jej przekształceniu w Szkołę Malarstwa i Rzeźby a później w Akademię Sztuk Pięknych Gruzji. Polak pozostał pedagogiem do końca życia, kształcąc całe pokolenie artystów gruzińskich. Jednym z ważnych dokumentów jego pracy jest podręcznik perspektywy dla artystów i architektów. Nie mamy dziś pełnego obrazu obszernej spuścizny twórczej Hryniewskiego. Do wspomnianych wcześniej dodajmy ilustracje prasowe dla tyfliskich gazet „Kwali” i „Cnobis Purceli”, miniaturowe akwarele przedstawiające dzieje Kureńskiego Pułku Piechoty, cykl o niejasnej genezie i przeznaczeniu.

Pozycja Polaka w tbiliskim środowisku kulturalnym była na początku drugiej dekady XX wieku na tyle wysoka, że powierzono mu dwa zadania, mające wielkie znaczenie dla renesansu narodowej tożsamości gruzińskich elit. Owymi dziełami, dzięki którym Hryniewski wpisał się na stałe w dzieje nowoczesnej kultury gruzińskiej, było opracowanie szaty graficznej Dzieł zebranych Ilii Czawczawadzego, pisarza i działacza politycznego, jednego z ojców niepodległej Republiki Gruzji, oraz realizacja projektu Ziemskiego Banku Szlacheckiego (wraz z Anatolijem Kalginem).

Wprawdzie ukazał się jedynie pierwszy tom Dzieł Czwaczawadzego, niemniej edycja stała się ważnym wydarzeniem literackim, artystycznym oraz społecznym i politycznym. Było to też najważniejsze dzieło ilustratorskie i projektowe artysty. Jak pisał malarz i profesor tbiliskiej ASP, Eduard Ambokadze, Hryniewski stworzył bardzo sugestywny wzór graficzny, kształtując rodzaj kanonu: „Siła i popularność pierwszego ilustratora utworów Ilii Czawczawadzego wyraża się w tym, że kolejni ilustratorzy wciąż wzorują się na nim”.

Architekt

W tym samym okresie, Hryniewski wraz ze wspomnianym architektem Kalginem zaprojektował cały budynek Ziemskiego Banku Szlacheckiego w centrum stolicy, wygrywając uprzednio konkurs, którego warunki nakazywały uwzględnienie „stylu gruzińskiego” . Dogłębna znajomość ornamentu i detalu architektonicznego wyniesiona z licznych ekspedycji studyjnych, okazała się niezwykle przydatna. Hryniewski odpowiadał za całą dekorację wnętrza, a zapewne również za zdobne kapitele i akcenty dekoracyjne fasad. Niedawno restaurowany przez Instytut Polonika gmach, olśniewa dziś swym przepychem.

Po krótkim okresie niepodległości Gruzji, Hryniewski kontynuował pracę dydaktyczną, opracowując jednocześnie dzieło na temat historii ornamentu gruzińskiego. Artysta podjął się także współtworzenia projektów architektonicznych (fasada budynku Kolei Zakaukaskiej oraz projekt stadionu Dynamo w Tbilisi). Narastające naciski polityczne, które dotykały licznych luminarzy gruzińskiej kultury, ograniczały jednak pole możliwej aktywności, choć Hryniewski uniknął początkowych czystek bolszewickich z lat dwudziestych. Jednak już w 1929 roku artysta został usunięty ze stanowiska prorektora tbiliskiej ASP.

15 grudnia 1937 roku Henryk Hryniewski został aresztowany, najprawdopodobniej w ramach „operacji polskiej”, skierowanej przeciw osobom polskiego pochodzenia zamieszkującym Związek Sowiecki. Kilka miesięcy później, wyrokiem tzw. „trójki”,  artysta został skazany na śmierć i rozstrzelany 4 marca 1938 roku. Odnaleziono nawet w archiwach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Gruzji wyrok śmierci  wydany na artystę przez tzw. Trójkę. Jego facsimile został przekazany przez prezydent Gruzji Salome Zurabiszwili do zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego.

Bibliografia:

Henryk Hryniewski, red. K. Nettmann-Multanowska, Tbilisi 2007.

Henryk Hryniewski, polski malarz w Gruzji, red. P. Rypson, Szczecin 2021.

Hryniewski H., Prak’tikuli saxelmjgvanelo xazobriv perspek’tivaši, Tbilisi 1934.

Justyńska H., Polscy artyści w Gruzji, Tbilisi 2006.

Mapa