Helena Sparrow - mikrobiolog, bakteriolog, epidemiolog, specjalistka w zwalczaniu epidemii tyfusu

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Helena Sparrow poświęciła się walce z tyfusem plamistym i innymi chorobami epidemicznymi. Organizowała laboratoria, akcje szczepień i profilaktykę przez upowszechnianie wiedzy o chorobach i zapobieganiu im. Była też społecznikiem i patriotką polską, uczestnicząc aktywnie w różnych wydarzeniach w okresie międzywojennym. W trakcie II wojny światowej przebywała w Tunezji, od 1933 roku miała też obywatelstwo francuskie. W swoim domu w Tunisie ukrywała wielu Polaków, ale też Francuzów z Ruchu Oporu. Kupiła obszerny grobowiec z przeznaczeniem dla ubogich emigrantów w Tunisie, dużą grupę pochowanych tam osób stanowią Polacy.

Rodzina i edukacja

Urodziła się 5 czerwca 1891 roku w Bohusławiu niedaleko Kijowa. Jej ojcem był Leopold Sparrow, sędzia, syn angielskiego budowniczego lub architekta Williama Sparrowa (ur. ok. 1790). Choć w biografiach najczęściej określany jest jako znany angielski architekt, to trudno znaleźć informacje o nim zarówno w materiałach anglojęzycznych, jak i rosyjskojęzycznych. Pojawia się natomiast budowniczy i wykonawca o tym imieniu, działający w Anglii, żyjący w latach 1845–1902. Istnieje kilka sklepów wybudowanych przez niego, wraz z efektownym gazowym oświetleniem witryn handlowych. Być może to on, lub jego syn, był wykonawcą zabudowy w Moskwie i Petersburgu. Matka Hanna (ur. ok. 1860) pochodziła z rodu Sas-Stefańskich, była córką lekarza okulisty Józefa Sas-Stefańskiego (ur. ok. 1830). Helena miała młodszego o trzy lata brata Franciszka (1894–1968), biologa i geografa. Po 1920 roku uczył przyrody w szkołach warszawskich, podczas II wojny był kierownikiem i wychowawcą jednego z tajnych kompletów na poziomie liceum. Po wojnie zorganizował Gimnazjum i Liceum Męskie imienia Władysława IV (1946), przekształcone w Państwowe Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące w Warszawie na Grochowie w 1948 roku, z tradycjami liceum Braci Albertynów. Był w nim dyrektorem w latach 1946–1957.  

Helena ukończyła liceum w Kijowie w 1909 roku, a w 1915 roku z wyróżnieniem studia na Wydziale Medycyny Cesarskiego Uniwersytetu świętego Włodzimierza w Kijowie, jako „doktor wszechnauk medycznych”. Do Warszawy przybyła w 1920 roku, wraz z całą rodziną. Z Kijowa wyjechali wraz z wycofującym się wojskiem polskim, gdy Armia Czerwona ponownie zajęła miasto. W kraju zajęła się zwalczaniem epidemii, wiążąc swoją karierę z Państwowym Zakładem Higieny, placówkami naukowym, a od 1923 roku z Instytutem Pasteura. Kolejnym etapem w jej karierze było uzyskanie tytułu doktora medycyny na Uniwersytecie Poznańskim po obronie rozprawy Problemy szczepień przeciwko tyfusowi plamistemu przygotowanej pod opieką profesora Romana Nitscha (1873–1943), bakteriologa. Została docentem na Uniwersytecie Poznańskim. W 1928 roku nadano jej tytuł profesora zwyczajnego, bakteriologa, na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie przedstawiła pracę Problèmes de la contre le typhus exanthématique.

Pierwszego męża, pochodzącego z Estonii chirurga Roberta von Kügelgena (1887–1935), poznała podczas pracy na froncie. Byli w tej samej ekipie sanitarnej. W 1917 roku wzięli ślub i wyjechali razem do Dorpatu (obecnie Tartu, Estonia), gdzie Helena pracowała krótko w klinice chorób wewnętrznych u profesora Aleksandra Byliny. W 1918 roku urodziła się ich córka Maria Bogna Seiler von Kügelgen (1918–2004), jednak małżonkowie rozwiedli się wkrótce, a Helena powróciła do realizacji swoich pasji. Od 1933 roku związana była z filią Instytutu Pasteura w Tunisie, gdzie poznała drugiego męża Phillipa Germa, inżyniera agronoma. Pobrali się w 1945 roku. Germ był pionierem nowoczesnych upraw w Maghrebie, głównie sadów drzew cytrusowych, które obok winogron i oliwek były ważnym towarem eksportowanym do Francji. Helena pomagała mu w realizacji tej pasji, wspólnie zakładali między innymi plantacje drzewek pomarańczowych na przedmieściach Tunisu. Choć Tunezja uzyskała niepodległość w 1956 roku, to jednak oddziały francuskie pozostały tam aż do 1963 roku, na przykład w bazie Bizerta. Nastroje były napięte, często wybuchały bitwy. Po walkach w lipcu 1961 roku Phillip został aresztowany i odesłany do Francji. W 1962 roku jako emeryt przeniósł się na Korsykę, w tym samym roku dołączyła do niego Helena. Nie działała już aktywnie zawodowo, jednak nadal publikowała prace naukowe. Zmarła 13 listopada 1970 roku na Korsyce w wieku 79 lat.

Rozwój kariery naukowej

Helena Sparrow wywodziła się z domu o tradycjach medycznych, jednak ukierunkowanie kariery było efektem doświadczeń w zwalczaniu epidemii tyfusu plamistego, cholery, duru powrotnego, dyzenterii i ospy w armii carskiej podczas I wojny światowej. Po przeszkoleniu sanitarnym przydzielono ją do ekipy sanitarnej na froncie rosyjsko-niemieckim. Mikrobiologią i epidemiologią zajmowała się przez całe życie zawodowe, szczególnie była zainteresowana tyfusem.

Po doświadczeniach na froncie krótko pracowała w klinice chorób wewnętrznych. Jednak już w 1918 roku powróciła do Kijowa i zajęła się badaniami nad tyfusem epidemicznym i hodowlami tkankowymi. Została asystentką w Instytucie Bakteriologii Uniwersytetu Kijowskiego, którego dyrektorem był profesor Włodzimierz Lindeman (1868–1933), lekarz patolog, kierownik zakładu medycyny doświadczalnej. Po przyjeździe do Warszawy w 1920 roku, została kierownikiem laboratorium Państwowego Centralnego Zakładu Epidemiologicznego, założonego przez Ludwika Rajchmana (1881–1965). W 1923 roku zakład został przekształcony w Państwowy Zakład Higieny (PIH), w którym była kierownikiem Działu Szczepień. Zajmowała się zwalczaniem epidemii cholery, dyfterytu, szkarlatyny i innych chorób. Zorganizowała cztery laboratoria wzdłuż wschodniej granicy, przeznaczone do sanitarnej kontroli i profilaktyki repatriantów ze wschodu (1922). Opracowała program szczepień profilaktycznych przeciw dyfterytowi nie tylko dla Polski, ale również dla przyległych obszarów Europy Środkowo-Wschodniej. Prowadziła akcje uświadamiające wśród ludności, była dyrektorem kursów dokształcających z mikrobiologii w Instytucie Zdrowia.

W trakcie pracy w PIH-u zajmowała się również tyfusem, w latach 1921–1933 współpracowała z profesorem Rudolfem Weiglem (1883–1857), prowadząc badania naukowe w jego Instytucie Tyfusu Epidemicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Współpraca ta kontynuowana była przez całe jej życie.

Kariera naukowa Heleny Sparrow potoczyła się dynamicznie po uzyskaniu dyplomu doktora nauk medycznych w 1923 roku. W tym samym roku wyjechała na trzymiesięczne stypendium Ligii Narodów do oddziału w Lille Instytutu Pasteura, aby studiować gruźlicę u Alberta Calmette’a (1863–1933) i Camille’a Guérina (1872–1961). Uczestniczyła we wstępnych przygotowaniach szczepionki BCG (przeciw gruźlicy). Następnie odbyła staż w Instytucie Pasteura w Brukseli u Guérina oraz w Instytucie Zdrowia w Strasburgu u Amédée Borrela (1867–1936). W Lille poznała profesora Charlesa Nicolle’a (1866–1936), z którym znajomość zmieniła znacząco jej życie. Od 1903 roku był on dyrektorem oddziału Instytutu w Tunisie. To jemu zawdzięczamy wykorzystanie surowicy rekonwalescentów do leczenia chorych między innymi na dur brzuszny i odrę. W 1928 roku dostał nagrodę Nobla za udowodnienie doświadczalne przenoszenia tyfusu na ludzi przez wszy odzieżowe (badania 1909). Współpracował z Weiglem w pracach nad rolą wszy w epidemii tyfusu oraz badaniach nad szczepionką.

Dzięki stypendium Ligii Narodów w 1924 roku Sparrow znów wyjechała do Instytutu Pasteura, tym razem do Paryża, na kurs mikrobiologii prowadzony przez René Legroux (1877–1951) i staż w laboratorium Alexandre’a Besredka (1870–1940), zajmującego się durem brzusznym, czerwonką i cholerą. Rok później Instytut Pasteura przyznał jej stypendium na prowadzenie badań nad tyfusem plamistym w Tunisie, w oddziale prowadzonym przez Nicolle’a. W tym czasie działała również na terenie kraju, nie tylko w dydaktyce i szkoleniach, ale również organizując masowe szczepienia przeciw szkarlatynie, w Warszawie oraz pozostałych zagrożonych miastach polskich. W latach 1931–1933 zorganizowała i przeprowadziła szczepienia w całej Polsce przeciw błonicy.

Współpraca z Nicolle’em zacieśniała się, w latach 1927–1928 prowadziła badania w Tunisie. W 1931 roku francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych powołało ją do badania tyfusu plamistego w Meksyku i Gwatemali, pod jego kierunkiem. Ostatecznie w 1933 roku wyjechała do Tunisu jako kierownik laboratorium Instytutu Pasteura, od 1949 roku jako szef Działu Szczepień ds. BCG. Opracowała program szczepień przeciw gruźlicy, tyfusowi i durowi powrotnemu w Tunezji. Zajmowała się tam badaniami nad tyfusem epidemicznym (od wszy) i endemicznym (od szczurów), badając również inne riketsjozy. W 1935 roku wraz z Nicolle’m badała riketsje tyfusu plamistego mysiego, hodowane w płucach szczurów i myszy. Pracowała nad otrzymaniem szczepionki przy użyciu tych zarazków. Stosowała metodę Weigla, czyli analnego zakażania wszy riketsjami. W 1939 roku z Durandem opracowała szczepionkę Duranda–Sparrowa przeciw durowi plamistemu. Interesowała ją nie tylko produkcja szczepionki, ale również sposób stosowania i ocena skuteczności. Z Nicolle’em i Paulem Giroudem (1898–1989) badała wydalanie zarazków tyfusu plamistego z moczem przez myszy. Badała również tyfus powrotny odkleszczowy. W efekcie badań w Meksyku potwierdziła istnienie form pośrednich pomiędzy poszczególnymi rodzajami tyfusu. Z Giroudem i Durandem pracowała nad szczepionką przeciw gorączce Gór Skalistych.

W 1958 roku działała w Etiopii z ramienia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), badając epidemie gorączki, powracającej w kolejnych rzutach. Wykazała, że lasy stanowią rezerwuar dla zarazków gorączki powrotnej, przenoszonej przez kleszcze i wszy.

Ocena pracy naukowej

Działalność Heleny Sparrow należy oceniać w dwóch aspektach: praktycznym i akademickim. Jako praktyk zwalczała epidemie, zakładała laboratoria, kierowała laboratoriami i oddziałami medycznymi, organizowała akcje oraz plany szczepień, również na poziomie krajowym i międzynarodowym. Natomiast praca naukowa, mająca bardziej teoretyczny charakter, związana była z poznawaniem chorób epidemicznych, badaniem zarazków, ich rozprzestrzeniania się, rozpracowywaniem sposobów zapobiegania epidemii i opracowywaniem szczepionek. Zaangażowania w opracowanie szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu omal nie przypłaciła życiem, testując na sobie preparat z osłabionymi zarazkami w 1923 roku. W 1939 roku przygotowała szczepionkę Durand–Sparrow, która została zastosowana na szeroką skalę między innymi w Tunezji czy krajach Ameryki Środkowej.

Brała aktywny udział w pracach stowarzyszeń naukowych, w 1945 roku została członkiem Société de Pathologie Exotique. Opublikowała 109 oryginalnych prac naukowych, dotyczących mikrobiologii i medycyny doświadczalnej, dla przykładu w „Compte Rendus de L’Acadćmie de Science”, „Compte Rendus de L’Acadćmie de Medecine”, „Pathologie Exotique”,  „Archives L`Institut Pasteur” oraz w „Przeglądzie Epidemiologicznym” (Warszawa).

Wyróżniono ją szeregiem odznaczeń i nagród, zarówno francuskich, jak i tunezyjskich, w tym srebrnym pozłacanym Medalem Vermeil – odznaczeniem honorowym za walkę z epidemiami.

Wybrane publikacje

Celarek J., Sparrow H., Badania nad płonicą w związku z akcją szczepienną według metody Dick’ów, „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” 1926, nr 6, z. 3-4, s. 160–208.

Nicolle C., Sparrow H., Conseil E., Vaccination préventive de l`homme contre le typhus exanthématique par emploi de petites doses virulentes répétées (cerveau de cobaye), „Comptes rendus de l’Académie des Sciences” 1927, nr 184, s.  859–861.

Sparrow H., Immunization against scarlet fever with the aid of the scarlet fever toxoid, „Comptes Rendus des Seances de la Societe de Biologie et de ses Filiales” 1927 nr 97, s. 957–959.

Sparrow H., Uodparnianie przeciwko durowi plamistemu, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1927, nr 17, s. 20.

Sparrow H., Kaczyński R., Znaczenie szczepień ochronnych w zwalczaniu płonicy, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1927, nr 6, 13 s. 214.

Sparrow H., Zarys bakteriologji chorób zakaźnych, Warszawa 1930, seria „Opieka nad Macierzyństwem, Dziećmi i Młodzieżą”, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej nr 14.

Nicolle C., Sparrow H., Étude d’un virus typique murin, isolé des rats du port de Tunis „Archives de L’Institut Pasteur de Tunis” 1934, nr 23, z. 3, s. 247–303.

Nicolle C., Sparrow H., Quelques expériences sur le virus de la fièvre fluviale du Japon (Tsutsugamushi), „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de L’Académie des Sciences” 1934, nr 199, s. 1349–1351.

Durand P., Sparrow H., Inoculation pulmonaire des virus typiques et boutonneux, „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de L’Académie des Sciences” 1940, nr 210, s. 420–422.

Sparrow H., Emploi des ratons noveaunes pour entrien de Borrelia recurrentis, „Bulletin de la Société de PathologieExotique et de ses Filiales” 1956, nr 49, z. 4, s. 630.

Sparrow H., Rappel d’observations concernant le comportement des spirochètes de la fièvre récurrente dans le pou, „Bulletin de la Société de Pathologie Exotique et de ses filiales” 1956, nr 49, z. 2, s. 246–250.

Sparrow H., Étude du foyer éthiopien de fièvre récurrente „Bulletin of the World Health Organization” 1958, nr 19, z. 2, s. 673–710.

Heisch R.B., Sparrow H., Harvey A.E., The behavior of Spirochaeta recurrentis Lebert in lice, „Bulletin de la Société de pathologie exotique et de ses filiales” 1960, nr 53, s. 140–143.

Sparrow H., Sur une souche de Rickettsia quintana isolée en Tunisie, „Pathologia et Microbiologia” 1961, nr 24, Suplement, s. 140–148.

Bibliografia

Anigstein L., Profesor Hélène Sparrow-Germa, M.D. (1891–1970). A pioneer in world health, „Polish Medical Science and History Bulletin” 1971, nr 14, z. 3, s. 100–101.

Chadli A., Hélène Sparrow-Germa (1891–1969), „Archives de l’Institut Pasteur de Tunis” 1970, nr 47, z. 4, s. 309–310.

Giroud P., Hélène Sparrow-Germa (1891–1970), „Bulletin de la Société de Pathologie Exotique” 1971, nr 64, z. 1, s. 13–14.

I.J., Po szczeblach karjery naukowej, „Kobieta Współczesna: Ilustrowany Tygodnik Społeczno-Literacki” 1931, nr 5, z. 36, s. 10–11.

Zaorska B, Helena Sparrow-Germa (1891–1970), „Postępy Mikrobiologii” 1995, nr 34, z. 2, s. 115–119.

Źródła internetowe

Benavente R., Hélène Sparrow, la microbióloga que rastreó el origen del tifus que asolaba a los desplazados de la Primera Guerra Mundial, witryna Mujeres con Ciencia, 2022, https://mujeresconciencia.com/2022/04/07/helene-sparrow-la-microbiologa-que-rastreo-el-origen-del-tifus-que-asolaba-a-los-desplazados-de-la-primera-guerra-mundial/ (dostęp: 16.06.2023 r.).

Hélène Sparrow (1891-1970), Archives de l’Institut Pasteur, Biogramy, https://webext.pasteur.fr/archives/f-bio.html (dostęp: 16.06.2023).

Hélène Sparrow chasseuse de microbes, Institut Pasteur, https://www.pasteur.fr/en/node/9062 (dostęp: 16.06.2023 r.).

Mastalerz-Stępniak J., Czy wiesz, co łączy PZH i laureata literackiej Nagrody nobla z roku 1947 – Andre Gide? Witryna Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład higieny, https://100lat.pzh.gov.pl/czy-wiesz-co-laczy-pzh-i-laureata-literackiej-nagrody-nobla-z-roku-1947-andre-gide/ (dostęp: 16.06.2023 r.).

Pawnik J., Hello Pionierki: Jak Helena Sparrow pomogła opanować najgroźniejsze epidemie, wymyślając szczepionki, które testowała na sobie, portal Hello Zdrowie, 17,07,2021, https://zycie.hellozdrowie.pl/hello-pionierki-jak-helena-sparrow-pomogla-opanowac-najgrozniejsze-epidemie-wymyslajac-szczepionki-ktore-testowala-na-sobie/ (dostęp: 16.06.2023 r.).

William Sparrow, Harpenden builder, Harpenden History, https://www.harpenden-history.org.uk/harpenden-history/street-by-street/station-road-from-carlton-road-to-coldharbour-lane/william_sparrow_harpenden_builder (dostęp: 16.06.2023 r.).