Hanna Hirszfeldowa - wybitna lekarz-pediatra, profesor nauk medycznych

Opracowanie: dr hab. Magdalena Paciorek, prof. PAN

Biografia Hanny Hirszfeldowej wybitnej pediatry, profesor nauk medycznych w dużym stopniu przyćmiewa postać jej męża, znakomitego naukowca, mikrobiologa, immunologa i odkrywcy dziedziczenia grup krwi. W rzeczywistości była autorką nie tylko własnego, pokaźnego dorobku naukowego w dziedzinie pediatrii ale też wielokrotnie, wspólnie z mężem, prowadziła badania naukowe o znaczeniu międzynarodowym. Lekarz, naukowiec, poliglota, lekarz polowy armii serbskiej i macedońskiej, lekarz i wykładowca studentów medycyny w getcie warszawskim, założycielka i organizatorka klinik pediatrycznych m.in. w powojennym Lublinie a następnie we Wrocławiu. W życiu prywatnym wierna towarzyszka swego męża a także kochająca matka. Jak na jedną kobietę przełomu XIX i XX wieku życiorys wydaje się fascynujący. Można by rzec, iż nie zmarnowała życia. Warto zatem przyjrzeć się bliżej tej postaci.

Lata młodości i zagraniczne przygody

Urodziła się 17 lipca 1884 roku w Wilczkowicach pod Warszawą. Pochodziła z rodziny żydowskiej, z ojca Saula Kasmana i matki Sary z domu Gesundheit. Po śmierci ojca i powtórnym ożenku matki rodzina osiadła w Łodzi przy ulicy Piotrkowskiej 21. Tam też Hanna uczęszczała do  żeńskiego gimnazjum, które ukończyła w 1900 roku. W szkole wyróżniała się szczególnymi zdolnościami językowymi (władała siedmioma językami), przejawiała również zainteresowania naukami przyrodniczymi. Jako szesnastolatka, na kursie tańca poznała przyszłego męża, Ludwika Hirszfelda, z którym niebawem połączyła się na zawsze węzłem małżeńskim. Zanim jednak do tego doszło, Hanna spragniona zdobycia głębszej wiedzy, opuściła kraj i wyjechała na studia medyczne – początkowo do Montpellier, później zaś przeniosła się do Paryża. W 1905 roku kontynuowała studia w Berlinie na uniwersytecie Fryderyka Wilhelma. W tym samym roku Hanna i Ludwik zrealizowali swoje plany zawarcia związku małżeńskiego, chwilowo tylko cywilnego. Jak często podkreślają biografowie, ich ślub miał się odbyć między wykładami na uczelni. W 1908 roku Hanna ukończyła studia medyczne i uzyskała doktorat na podstawie pracy Beitrag zur vergleichenden Morphologie der weissen Blutkürperchen (Wkład do morfologii porównawczej krwinek białych). Dyplom ten nostryfikowała w Kazaniu (1909). Parę lat później, w 1916 roku w Neapolu napisała i obroniła drugi doktorat, tym razem z zakresu chirurgii. Praca nosiła tytuł: La stenosi spastica ipertrofica congenita del piloro e”l’operazione di Rammstedt (Przerostowe zwężenie odźwiernika i pierwsza operacja Rammstedta. W latach 1908–1911 pracowała, początkowo jako wolontariusz, na oddziale neurologicznym, a następnie jako asystent Kliniki Pediatrycznej w Heidelbergu u profesorów Emila Feera oraz Ernsta Moro. W kolejnych latach, do 1915 roku, wraz z mężem przeniosła się do Zurychu, gdzie została zatrudniona w Klinice Dziecięcej. Pod koniec roku 1915, pomimo próśb męża o pozostanie w bezpiecznej Szwajcarii, Hanna Hirszfeld wyjechała na Bałkany. Wraz z Ludwikiem przebywała tam, z przerwami, aż do 1919 roku. Dotarła między innymi do Valjeva, by tam pracować w szpitalach polowych, później zaś służyła jako lekarka w armii włoskiej w okolicach Neapolu. W Salonikach, dokąd wraz z mężem ponownie wyjechała, objęła kierownictwo jednego z tamtejszych oddziałów szpitalnych. Na Bałkanach pełniła rozmaite funkcje. Była lekarzem i pielęgniarką w jednym, nie zapominała także o konieczności organizacji dezynfekcji oddziału i ustawicznym szkoleniu epidemiologicznym podwładnego jej personelu. W tym też czasie, wykorzystując obecność w szpitalu szeregu grup etnicznych wśród pacjentów, wspólnie z mężem prowadziła szereg badań naukowych, między innymi związanych z pochodzeniem grup krwi. Ich wyniki badań początkowo przyjmowane były dość sceptycznie przez opinię międzynarodową. Dopiero w 1919 roku, artykuł Serological Differences Between the Blood of Different Races małżeństwa Hirszfeldów pojawiła się w prestiżowym periodyku naukowym „The Lancet”. Hanna, jako współautorka tekstu, podpisana została jako doktor Centralnego Laboratorium Bakteriologicznego Królewskiej Armii Serbskiej.

Powrót do Polski

Po powrocie do kraju w 1919 roku, Hanna Hirszfeld i jej mąż Ludwik wzięli ślub w kościele katolickim. Prawdopodobnie tego samego dnia oboje przyjęli chrzest. Rok później, 20 sierpnia 1920 roku na świat przyszła ich jedyna córka, Maria.

W Warszawie Hanna Hirszfeldowa bez trudu znalazła posadę lekarza pediatry w Ubezpieczalni Społecznej. Prowadziła też prywatną praktykę lekarską w gabinecie mieszczącym się w domu swojej teściowej, w Alejach Ujazdowskich 7.  Z powodu braku wolnych etatów w Klinice Pediatrycznej u profesora Mieczysława Michałowicza, Hanna Hirszfeldowa pracowała jako wolontariuszka. Sytuacja ta nie uległa zmianie nawet wtedy, gdy w 1932 roku objęła kierownictwo jednego z tamtejszych oddziałów. Konsekwentnie odmawiała pobierania wynagrodzenia, czerpiąc dochód jedynie z prywatnej praktyki lekarskiej w ramach zawartej umowy z Ubezpieczalnią Społeczną. Tam też rozwijała się jej współpraca naukowa między innymi z Henrykiem Brokmanem, Marią Prokopowicz-Wierzbowską. Badania dotyczyły kwestii chorób zakaźnych: płonicy, błonicy, krztuśca oraz problematyki szczepień przeciwko tym chorobom. Interesowała się też eugeniką oraz hematologią i dziedzicznością. W okresie międzywojennym opublikowała około 50 artykułów. W 1937 roku miała już przygotowaną rozprawę habilitacyjną pod tytułem Rola konstytucji w chorobach zakaźnych wieku dziecięcego. Przymierzała się do jej opublikowania w języku francuskim, jednak wszelkie plany na przyszłość przerwała wojna.

Działalność w czasie wojny

Podczas kampanii wrześniowej, we własnym mieszkaniu na Saskiej Kępie, zorganizowała szpitalik polowy. W czasie okupacji, z rozkazu władz niemieckich, Hanna straciła pracę w szpitalu, jednak nadal prowadziła badania naukowe oraz udzielała pomocy potrzebującym. Pomimo legitymowania się przynależnością do kościoła katolickiego, w lutym 1941 roku, wraz z całą rodziną, trafiła do getta warszawskiego. Dla Niemców Hirszfeldowie pozostali na zawsze nie-aryjczykami, których miejsce jest jedno – w getcie. Tam też podjęła pracę w filii Szpitala Bersohnów i Baumanów przy ulicy Leszno. Została mianowana ordynatorem III oddziału niemowlęcego, choć rozpiętość przebywających tam dzieci była duża, od piątego do osiemnastego roku życia. Na temat jakiejkolwiek terapii w warunkach getta nie było wówczas mowy. Hirszfeldowa nader często była świadkiem stopniowego rozwoju i skutków choroby głodowej najmłodszych pacjentów. W domu zaś miała do czynienia z innym schorzeniem córki, cierpiącej od pewnego czasu na jadłowstręt psychiczny. Oprócz pracy w szpitalu, Hanna prowadziła również działalność dydaktyczną na specjalnych „kursach przysposobienia sanitarnego do walki z epidemiami” adresowanych do studentów medycyny a także wygłaszała wykłady z pediatrii dla lekarzy. Niepewna sytuacja w getcie, ale przede wszystkim pogarszający się z dnia na dzień stan zdrowia Marysi sprawił, że latem 1942 roku Hirszfeldowie zdecydowali się na opuszczenie dzielnicy żydowskiej. Dla bezpieczeństwa, każde z nich przez kilka miesięcy przebywało osobno, pod zmienionym nazwiskiem, choć Hanna często odwiedzała poważnie chorą córkę. Dzięki pomocy wielu ludzi, ukrywała się początkowo na Żoliborzu, u przyjaciółki, doktor Wierzbowskiej, następnie w podwarszawskiej Wesołej. Po śmierci córki, w styczniu 1943 roku, Hirszfeldowie powrócili do Wesołej, następnie zamieszkali na pewien czas w stolicy, przy ulicy Złotej. Później jeszcze raz zmienili lokum, tym razem na oddaloną o 30 kilometrów od Warszawy wieś Lipka. W październiku 1944 roku dotarli do Lublina, ale to już inne czasy. W chwili, gdy w Warszawie upadało powstanie, w Lublinie organizowany był Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Oboje małżonkowie czynnie uczestniczyli w powstaniu i organizacji tamtejszego wydziału lekarskiego. Hanna podjęła pracę klinice pediatrycznej. 8 grudnia 1944 roku ukończyła habilitację z tytułem veniam legendi z pediatrii. Po zakończeniu wojny, wraz z mężem, nie zamierzała jednak wracać do Warszawy.

Wrocław i ostatnie lata życia

W lipcu 1945 roku Hirszfeldowie przenieśli się do Wrocławia, gdzie Ludwik został dziekanem Wydziału Lekarskiego, zaś jej powierzono tworzenie kliniki pediatrycznej. Zadanie to, choć dla niej już nie nowe, jak się okazało, nie należało do najłatwiejszych w powojennym Wrocławiu. Problemem był nie tylko brak siedziby, ale też niedostatek odpowiednio wykształconych pielęgniarek pediatrycznych. Szpital powstał w wyniku zaadaptowania przedwojennego budynku Domu Dzieci Niemieckich, mieszczącego się przed wojną przy ulicy Szkolnej, później przemianowanej na Józefa Hoene-Wrońskiego. Organizowała tam między innymi kursy dla pielęgniarek, założyła też przyszpitalny żłobek. W okresie wrocławskim Hanna Hirszfeldowa rozwijała działalność nie tylko organizacyjną i leczniczą, ale przede wszystkim naukową. Uczestniczyła w międzynarodowych zjazdach naukowych. Była między innymi na Kongresach Pediatrycznych w Zurychu (1950); Kopenhadze (1956), Leningradzie (1957), Montrealu (1959), Paryżu (1959), Montpellier (1959), Lizbonie (1961) oraz na Kongresach Hematologicznych w Amsterdamie i Paryżu (1953, 1954). W 1946 roku, podczas podróży do Stanów Zjednoczonych na zaproszenie fundacji Rockefellera, zdobyła między innymi dotacje dla szpitala pediatrycznego i swoich podopiecznych. Wzięła też udział w pracach Komitetu Pomocy Dzieciom w ramach UNICEF.

Była członkiem wielu towarzystw naukowych, między innymi Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, prezesem wrocławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, członkiem honorowym Towarzystwa Pediatrycznego Paryskiego i Międzynarodowego Towarzystwa Hematologów. Odznaczona za zasługi Orderem serbskim świętej Sawy oraz Francuskim Złotym Medalem Epidemicznym z I wojny światowej. W okresie powojennym zaś Orderem Sztandaru I klasy, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Zmarła 20 lutego 1964 roku we Wrocławiu.

Bibliografia:

Archiwum PAN, Zbiory Ludwika i Hanny Hirszfeldów, sygn. III-157.

Glensk U., Hirszfeldowie, Zrozumieć krew, Kraków 2019.

Hirszfeld L., Historia jednego życia, Wrocław 2011.

Mapa