Franciszek Sokulski - konstruktor pierwszych linii telegraficznych w Imperium Osmańskim

Opracowanie: Adam Balcer

Franciszek Sokulski odegrał istotną rolę w modernizacji Imperium Osmańskiego, budując pierwsze linie telegraficzne. Wypromował polskich inżynierów, którzy kontynuowali jego pracę. W Turcji osmańskiej mieszkał przez ponad 30 lat (1849–1881). Znalazł tam schronienie jako działacz polskiej emigracji niepodległościowej, w której działał przez kilka dekad, walcząc w powstaniach i pełniąc rolę agenta rządowego.  

Sokulski urodził się 6 stycznia 1811 roku w Galicji, w austriackiej prowincji w Łuczyńcach położonych kilka kilometrów od Rohatyna. Z tego miasteczka pochodziła Roksolana/ Hürrem Sultan (około 1500–1558), Rusinka, najwybitniejsza władczyni Imperium Osmańskiego. Sokulski, czego z pewnością nie spodziewał się w młodości, także zwiąże swoje życie z osmańską Turcją. Urodził się w rodzinie drobnej szlachty pochodzącej oryginalnie z Małopolski. Uczęszczał do jezuickiego gimnazjum w Tarnopolu, gdzie, jak napisał w swoim pamiętniku W kraju i nad Bosforem (dziennik i listy), miał okazję przemawiać do cesarza Austrii Franciszka I (1804–1835) wizytującego gimnazjum. Studia gimnazjalne ukończył w Brzeżanach. W pamiętniku zapisał:

W ostatnich dwóch klasach w retoryce i poetyce uczył Levicky, Czech, który szczególnie mnie polubił i ja jego. […] Przepowiedział mi, że zostanę kiedyś polskim oficerem albo oficerem. Na to proroctwo nie zwróciłem nawet uwagi, nie wierząc w nie; mimo to przepowiednia profesora się spełniła.

Choć profesor Levicky na pewno nie przypuszczał, że jego uczeń zrobi karierę urzędniczą „nad Bosforem”. Po ukończeniu gimnazjum Sokulski rozpoczął naukę na uniwersytecie we Lwowie (kursy filozofii i prawa). Z braku pieniędzy przerwał studia i rozpoczął pracę jako guwerner w majątku w Żabnie koła Tarnowa. Tam w 1830 roku dotarła do niego wiadomość o wybuchu powstania listopadowego.

Powstaniec i emigrant 

Sokulski wyjechał do Warszawy w tajemnicy przed swoją chlebodawczynią. Zaciągnął się do 20. pułku piechoty liniowej. Brał udział w bitwach pod Grochowem, Liwem, Węgrowem i Sokołowem. W kwietniu 1831 roku został awansowany na podporucznika i uczestniczył w wyprawie na Litwę generała Dezyderego Chłapowskiego (1790–1879). Klęska powstania zmusiła Sokulskiego do ukrywania się, a następnie do ucieczki. Do ojczyzny na stałe powrócił dopiero po 50 latach.

Wiosną 1832 roku udało mu się przedostać do Francji. Sokulski początkowo trafił do Normandii, gdzie podjął pracę jako robotnik w fabryce. Po raz pierwszy Sokulski zetknął się z kapitalizmem i industrializacją opartymi wówczas na bezwzględnym wyzysku robotników. To doświadczenie w decydującym stopniu ukształtowało jego poglądy polityczne. Tam z polskiego przednowoczesnego szlachcica traktującego stanową hierarchię społeczną jako oczywistość zmienił się w demokratę walczącego o równe prawa dla wszystkich obywateli bez względu na ich pochodzenie. Związał się wówczas z Towarzystwem Demokratycznym Polskim, lewicową formacją polityczną opozycyjną wobec ówczesnego rządu na emigracji (Hotel Lambert). Następnie Sokulski ukończył École des Mines w St-Etienne i po zdaniu egzaminu pracował jako konduktor w Korpusie Dróg i Mostów w Douai w północno-wschodniej Francji. W kwietniu 1848 roku przybył jako emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego do Lwowa, współorganizując Wiosnę Ludów w Galicji. Na miejscu rozpoczął działalność na rzecz zniesienia pańszczyzny. Gdy Wiosna Ludów we Lwowie została stłumiona przez Habsburgów Sokulski zszedł do podziemia i ukrywał się przed policją do lutego 1849 roku, a potem przedostał się na Węgry, gdzie zaciągnął się do Legionu Polskiego generała Józefa Wysockiego (1809–1873). Nominowany na kapitana, uczestniczył jako dowódca kompanii saperów w kluczowych bitwach pod Szegedem i Temesvarem, a po klęsce przeszedł z Legionem na terytorium osmańskiej Turcji. Władze tureckie pomimo bardzo silnej presji Austrii i Rosji nie zgodziły się wydać polskich żołnierzy, którzy znaleźli schronienie na Bałkanach. Wielu z nich pozostało w Turcji, dołączając do armii osmańskiej albo obejmując ważne funkcje w administracji Imperium.

Po krótkim internowaniu w Widyniu (północno-zachodnia Bułgaria), a potem w Szumli (obecnie Szumen, północno-wschodnia Bułgaria), Sokulski osiadł w Stambule, który stał się wówczas po Paryżu największym skupiskiem polskiej emigracji. Ówczesna Turcja od wielu dekad prowadziła kompleksową politykę modernizacji kraju, dla której głównym punktem odniesienia była Europa zachodnia. Okres szczególnie intensywnych reform (1839–1876) jest nazywany w historiografii tureckiej Tanzimat, co oznacza w turecko-osmańskim reorganizację. Polacy odgrywali wielką rolę w tych reformach, traktowali bowiem modernizację Turcji jako drogę do powstrzymania ekspansji Rosji, a samą Turcję jako sojusznika w walce o niepodległość Polski. Jednocześnie zaangażowanie Polaków w reformy wewnętrzne spotykało się z pozytywną reakcją Osmanów. Polacy jako naród bez państwa nie stanowili zagrożenia dla integralności terytorialnej Imperium Osmańskiego. Co więcej, w większości znajdowali się pod panowaniem Rosji, największego wroga Stambułu, stanowiąc potencjalnego sojusznika w walce z rosyjskim imperializmem.

Agent rządowy w Stambule

Od 1851 roku Sokulski pełnił przez 30 lat różne funkcje polityczne na emigacji. Kilkakrotnie był agentem Rządu Narodowego w Turcji. Jako działacz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego starał się przeciwdziałać rosyjskiej propagandzie prowadzonej wśród bałkańskich chrześcijan. W 1853 roku, gdy wybuchła wojna krymska (1853–1856), Sokulski był jednym z głównych inicjatorów utworzenia Legionu Polskiego, który jednak przeszedł pod dowództwo Michała Czajkowskiego vel Sadyka Paszy (1804–1886), związanego z Hotelem Lambert. W styczniu 1863 roku po wybuchu powstania w Polsce Sokulski został mianowany agentem Rządu Narodowego w Imperium Osmańskim. Pełnił tę funkcję do maja. Stracił stanowisko w wyniku intryg politycznych toczących się wewnątrz polskiej emigracji. Sokulski nawiązał wówczas intensywne kontakty z kluczowymi politykami osmańskimi: Fuadem Paszą (1814–1869), który był wówczas z przerwami wielkim wezyrem oraz ministrem spraw zagranicznych Mehmedem Emin Ali Paszą (1815–1871). Jego celem było doprowadzenie do powstania kolejnego Legionu Polskiego w Imperium Osmańskim. Jak napisał wówczas:

spomiędzy wszystkich państw jedna Turcja ma wspólny interes z Polską, bo jest zagrożona od tego samego nieprzyjaciela, od caratu. Turcja sama dobrze to pojmuje, a dowodem tego, nie sięgając po dawniejsze czasy, jest przyjęcie emigracji polskiej w swoje łono i użycie jej do służby tak wojskowej jak i cywilnej. […] potrzeba, ażeby miała wyraźną i pełną rękojmię z naszej strony […], że nasza obecna walka jest na śmierć lub życie.

W 1876 roku po wybuchu powstania w Bułgarii, które przyczyniło się do wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) Sokulski znowu zaangażował się na dworze osmańskim w lobbing na rzecz wsparcia przez Stambuł walki Polaków o niepodległość. Korzystał z bliskiej znajomości z Midhatem Paszą (1822–1883), jednym z najwybitniejszych polityków tureckich XIX wieku, ówczesnym wielkim wezyrem. W 1878 roku Sokulski na kilka tygodni przed zakończeniem wojny został nawet na krótko agentem Rządu Narodowego w Stambule.  

Pionier modernizacji Turcji

Oprócz działalności politycznej Sokulski prowadził aktywne życie zawodowe, podejmując się realizacji pionierskich przedsięwzięć. Dzięki rekomendacji konsula amerykańskiego uzyskał Sokulski w 1854 roku zamówienie rządowe na budowę pierwszej w Turcji linii telegrafu elektrycznego Stambuł–Szumen. Zawsze pamiętający o rodakach Sokulski nie przegapił okazji zatrudnienia kilku z nich przy tym przedsięwzięciu. Najważniejszym ze współpracowników Sokulskiego był Karol Brzozowski (1821–1904), inżynier, literat, działacz niepodległościowy, kartograf i leśniczy. Budowa pierwszej linii telegraficznej została przez Sokulskiego ukończona w październiku 1855 roku. Zygmunt Miłkowski pseudonim Teodor Tomasz Jeż (1824–1915), jeden z najpłodniejszych pisarzy polskich i polityk niepodległościowy, który w Sylwetach emigracyjnych umieścił rozdział poświęcony Sokulskiemu, podkreślał, że „budowa ta na szczególne zasługuje wspomnienie, tak z tego względu, że ów najpierwszy w Turcji telegraf jest wyłącznie dziełem Polaków, jako też z powodu zdumienia w kołach urzędowych tureckich, w jakie koła te wprawił finansowy robót rezultat”. Jak opisuje Miłkowski, po zakończeniu inwestycji Sokulski:

składa rachunki – rachunki wykazują nie wydaną kilkudziesięciu tysięcy piastrów (piastr równa się jednej piątej franka) kwotę.

– Co to znaczy?- rozległo się śród wysokich urzędników tureckich zapytanie.

Jeden rezultat ten przypisywał głupocie, drugi uczciwości. Przypuszczać należy, że sam minister do tego ostatniego przychylił się zdania, albowiem Sokulski nadal w służbie w charakterze mehendysa (inżyniera) zatrzymany został.

W nagrodę za gospodarność i obniżenie kosztów inwestycji Sokulski objął stałą posadę „inżyniera konstruktora” z siedzibą w Edirne (inaczej Adrianopol). Tym razem budowę linii telegrafu miał Sokulski zrealizować całkowicie na własną rękę bez pomocy specjalistów francuskich. Również do tego przedsięwzięcia zaangażował polskich wykonawców. W efekcie w 1856–1857 Sokulski zbudował linię telegraficzną łączącą Stambuł, przez Edirne, Sofię z Niszem w dzisiejszej Serbii, a za jego pośrednictwem z siecią europejską. W latach 1858–1859 Sokulski zbudował linię łączącą Stambuł przez Saloniki i Ochrydę w dzisiejszej Macedonii Północnej z Elbasan w Albanii. Następnie układał telegraficzne kable podwodne przez Bosfor, Dardanele i Dunaj. W tym czasie Sokulski i jego zespół uzyskał już tak wysoką renomę, że mógł on rekomendować swoich zaufanych do pracy przy budowie linii telegraficznych w azjatyckiej części Imperium.

Na początku lat 60. XIX wieku Sokulski współpracował z Alojzym Przeździeckim (1814–1897) naczelnikiem robót publicznych w Stambule i wnukiem Juliana Ursyna Niemcewicza (1758–1841), wybitnego polskiego pisarza. Sokulski i Przeździecki wspólnie przeprowadzili pierwszą w historii regulację urbanistyczną ulic stolicy Imperium, łącznie z opatrywaniem ich tabliczkami z nazwami. Od 1865 roku Sokulski pracował w utworzonej wówczas państwowej administracji dróg i mostów, najpierw jako naczelny inżynier sandżaku Filibe, a w latach 1869–1877 wilajetu w Edirne. Były to regiony o strategicznym znaczeniu dla państwa osmańskiego ze względu na położenie w pobliżu stolicy kraju, co świadczy o zaufaniu Turków wobec niego.

Powrót do ojczyzny

Od 1878 roku Sokulski pozostawał bez pracy. Nie mogąc uzyskać po wojnie turecko-rosyjskiej (1877–1878), która doprowadziła do wprowadzenia absolutnej monarchii, należnej mu emerytury, w listopadzie 1881 wrócił po ponad 50 latach na stałe do Galicji. Dzięki rekomendacji Franciszka Longchampsa de Bériera (1840–1914), powstańca styczniowego i pioniera polskiego przemysłu naftowego, uzyskał posadę konduktora drogowego na trasie Kołomyja-Peczeniżyn. Pracował tam od 1884 do marca 1891 roku. Ostatnie lata spędził u swego przyjaciela Zygmunta Jaroszyńskiego w Błudnikach koło Halicza. W 1893 roku napisał wspomnienia W kraju i nad Bosforem, częściowo wydane drukiem w 1951 roku. Zmarł 21 lutego 1896 roku w Błudnikach.

Wspomniany już Zygmunt Miłkowski vel Teodor Tomasz Jeż napisał o Sokulskim:

sumiennie powiadam, że we względzie czysto etycznym był to człowiek bez zarzutu. Co się zaś rozumu tyczy, nie zaliczał się do mędrców, ani do uczonych, nie posiadał szczególniejszych jako pisarz lub mówca talentów, lecz znaczenie wiedzy i rozumu pojmował, poznawał się na nich, cenił je i szanował. Grunt istoty jego moralnej stanowiło przekonanie, sformułowane i w duszę wchłonięte wedle tej starej demokracyi polskiej, która stosunki społeczne łączyła ze sprawą polityczną i pragnęła Polski oczyszczonej z wszelakich niesprawiedliwości, nieprawości i nieprawd, praktykującej obowiązki obywatelskie w rozciągłości całej, słowem wzorowej

aby w ostatnim zdaniu stwierdzić „był to typ – wzór niepoprawnego w kochaniu Polski Polaka”.

Bibliografia:

Brzozowski K., Wspomnienia z Turcji, „Tygodnik Ilustrowany” 1886, nr 181 i 184.

Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji 1831–1878, Warszawa 1935.

Orłowski B., Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992.

Orłowski B., Polacy – budowniczowie pierwszych telegrafów na Bliskim Wschodzie, „Młody Technik” 1974, nr 11.

Sokulski F., W kraju i nad Bosforem, Wrocław 1951.