Florestan Rozwadowski - inżynier wojskowy, topograf, badacz puszczy amazońskiej

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Dzieciństwo i młodość

Florestan (Florian) Rozwadowski pochodził ze szlacheckiego rodu Jordan-Rozwadowskich herbu Trąby, związanego z Ziemią halicką. Urodził się 15 listopada 1822 roku w Lisiatyczach, w obwodzie stryjskim na Ukrainie. Był synem z drugiego małżeństwa Oktawa Rudolfa Rozwadowskiego (1796–1847), miał dwóch braci przyrodnich: Ryszarda (około 1820–1885), właściciela dóbr Lisiczyńce (pow. zbaraski), oraz Oskara (około 1820–1880), majora wojsk austriackich. W 1850 roku ożenił się z Rafaelą Vitallini (urodzoną około 1820 roku), pochodzącą z włoskiego książęcego rodu Bracciano. Mieli trzech synów: Antoniego Władysława (urodzony 1850 lub 1855–1906), doktora prawa, konsula włoskiego w Aleksandrii (1879), Brazylii (1892) i Chicago (1894); Oktawa Rafała (1852–1866) i Florestana juniora (1856–1864). W roku 1851 Florestan (Florian) Rozwadowski wyjechał z rodziną do Brazylii, brał udział w wojnie z Urugwajem. Do Polski przyjechał wziąć udział w powstaniu styczniowym, później powrócił do Brazylii. Zmarł w wieku 57 lat w São Paulo 27 listopada 1879 roku.

Początki kariery

Po gimnazjum we Lwowie wyjechał do Wiednia, gdzie w 1842 roku ukończył Wojskową Akademię Techniczną (Technischen Militärakademie). Była to, obok politechniki w podparyskim Palaiseau (École polytechnique), najlepsza uczelnia wojskowa w Europie. Kształciła kadry dla korpusu inżynierów, głównie armii austriackiej. Polscy studenci stanowili znaczny procent, również ze względu na liberalne podejście władz i kadry nauczycielskiej do kwestii narodowości. Po ukończeniu nauki Rozwadowski został porucznikiem w Cesarskim Korpusie Inżynierów w armii austriackiej, awansując ostatecznie do stopnia kapitana. W 1848 roku wybuchło powstanie węgierskie przeciw Cesarstwu Austriackiemu i niespełna 26-letni Rozwadowski postanowił wziąć w nim udział. W 1849 zwolnił się ze służby na własną prośbę i udał na Węgry jak blisko trzy tysiące Polaków, by walczyć przeciw Austrii pod dowództwem generała Józefa Bema (1794–1850). Niestety po włączeniu się Rosji powstanie upadło, a generał Bem z niedobitkami oddziałów polskich (blisko 1000 osób) przekroczył granicę Imperium Osmańskiego. W grudniu 1849 roku zostali internowani w obozach, jednak wkrótce Polacy mogli podjąć walkę w wojsku tureckim. Generał Bem stworzył fabrykę prochu w oparciu o lokalne złoża, ale planował również założyć szkołę wojskową w Aleppo. Również obóz Hotelu Lambert prowadził rokowania w sprawie przyznania wyspy ze statusem eksterytorialnym, z przeznaczaniem na centrum polskiej emigracji i miejsca formowania polskiego wojska. Nie wiadomo, w którym obozie był internowany Rozwadowski, jednak podjął służbę w wojsku tureckim, awansując do stopnia majora pierwszego stopnia (oficer sztabowy). W 1850/1851 będąc w Regimencie Inżynierów Tureckich w Konstantynopolu spotkał emisariuszów rządu Brazylijskiego, poszukujących specjalistów inżynierów dla cesarza Piotra II (Pedro II, panował 1831–1889). Był to młody, postępowy władca, który dążył do rozwoju przemysłu i infrastruktury kraju, oraz likwidował niewolnictwo i handel ludźmi. Wymagało to przebudowania podstaw gospodarczych Brazylii. Rozwadowski zaciągnął się do brazylijskiej armii i ostatecznie wyemigrował za ocean w 1851 roku. Zbiegło się to w czasie z jego ślubem z księżną Rafaelą Vitallini i narodzinami pierwszego syna.

Brazylia

Rozwadowski był prawdopodobnie pierwszym arystokratą polskim, który przybył do Brazylii na stałe. Jego nazwisko znajduje się w „Rejestrze cudzoziemców” przechowywanym w Muzeum Narodowym w Rio de Janerio. W chwili jego przyjazdu do Ameryki Południowej toczyła się wojna urugwajska (Guerra Grande, wojna domowa, 1839–1852), w którą od 1845 roku włączyła się Brazylia, Francja i Wielka Brytania. W 1852 roku połączone wojska brazylijskie, argentyńskie i urugwajskie pod dowództwem generała Justo José de Urquiza (1801–1870) wypędziły dyktatora i zakończyły konflikt. Rozwadowski brał w niej udział jako wojskowy, a nawet został odznaczony medalem. Następnie jako major wojskowych inżynierskich służb topograficznych w funkcji Komisarza Inżynierów Prowincji Amazonas zajął się pomiarami i kartowaniem dzikich obszarów Brazylii. Były to tereny nie spenetrowane przez białych ludzi. Przez kilka lat badał dzikie ostępy tropikalnych puszcz i lasów Amazonki i jej dopływów, działając w kilku dystryktach. Później był zatrudniony przez rząd Brazylii (przynajmniej w latach 1854–1855) jako inspektor generalny stanu Amazonas. Jest to największy stan Brazylii, położony w Regionie Północnym kraju, graniczący z Kolumbią, Wenezuelą i Peru. Kontaktował się z władzami, między innymi w sprawie kolonii dla osadników, zasad działania i miejsc przeznaczonych dla założonego w 1853 roku przedsiębiorstwa Companhia de Navegação e Comércio da Amazônia. „Conde Rozwadowski” pojawia się w raportach z prowincji, również tych dotyczących upraw (między innymi tytoniu) czy połączeń transportu rzecznego z portami oceanicznymi.

Poza mapami, efektem jego wypraw była też analiza kraju, jego zasobów naturalnych i możliwości osadniczych. Był zwolennikiem zakrojonego na wielką skalę rozwoju rolniczego Brazylii. Swoje koncepcje europejskiej kolonizacji rolniczej spisał w języku portugalskim w wydanej za własne pieniądze broszurze O governo e a colonização ou considerações sobre o Brasil. É o engajamento do estrangeiro (Rząd i kolonizacja czyli rozważania o Brazylii i sprowadzeniu cudzoziemców, Rio de Janerio, 1857). Był to przyczynek do przyjaznej imigrantom polityki rządu brazylijskiego. Kolonialna gospodarka Brazylii oparta była głównie o uprawy: cukier z trzciny cukrowej, brazylina (barwnik tkacki) z drzew z rodzaju Caesalpinia, bawełna [od XVIII wieku i kawa (od XVIII wieku)] oraz eksploatację złóż złota i diamentów. Wymagało to siły roboczej, zabezpieczanej przez sprowadzanie niewolników z Afryki (od 2,5 do 5 milionów osób), jednak Piotr II, obejmując władzę samodzielną w 1840 roku, dążył do zniesienia niewolnictwa. Ograniczane stopniowo, zakazane zostało ostatecznie Złotym Prawem (1888). Tym samym słabo zaludniona Brazylia potrzebowała osiedleńców. Gwarancja nadania ziemi prawa własności do niej, korzystnych kredytów oraz podstawowych przedmiotów koniecznych do upraw, pozwalały na szybkie zwiększanie powierzchni terenów uprawianych. Osiedleńców kierowano w tereny dzikie i każdy sam musiał karczować dżunglę i zabezpieczać najpilniejsze swoje potrzeby. Apogeum polskiej emigracji, czyli „gorączka brazylijska” przypadła na lata 90. XIX wieku, już po śmierci Rozwadowskiego.  

Powstanie styczniowe

Po wybuchu powstania w 1863 roku Rozwadowski wrócił, żeby uczestniczyć w walce o wolność kraju. Jako doświadczony oficer został przydzielony do grup dowódczych i zarządzających jako agent (niekiedy zwany rzecznikiem) Rządu Narodowego Polskiego w Paryżu. W 1864 roku był Komisarzem Rządu Narodowego przy organizatorze generalnym Sił Morskich, kontradmirale powstania styczniowego Władysławie Zbyszewskim (1834–1909). Siły Morskie miały zabezpieczać dostawy, przewóz ochotników do kraju, ale również atakować i blokować flotę rosyjską (handlową i wojskową) na Bałtyku i Morzu Czarnym. Powołanie formacji zaproponował (lipiec 1863) Rządowi Narodowemu Leon Królikowski (1815–1897), dyrektor techniczny Spółki Żeglugi Parowej na Wiśle. Rząd Narodowy Romualda Traugutta (1826–1864) mianował Królikowskiego komisarzem do spraw morskich. Po aresztowaniu Królikowskiego przez Prusaków (styczeń 1864) komisarzem mianowano Rozwadowskiego.

Znaczenie jego prac dla nauki

Florestan Rozwadowski podjął się trudnego zadania – przebadania i pomierzenia trudno dostępnych obszarów dorzecza Amazonki i jest dopływów. Sporządzał zdjęcia topograficzne, co wymagało przyjęcia schematu pomiarów i ich konsekwentnego realizowania w terenie. Była to podstawa do dalszych prac – zarówno kartograficznych, jak i planistycznych, realizowanych przez różnych specjalistów. Mapa topograficzna stanowi bardzo dokładny, systematyczny i szczegółowy opis fizyczny terenu, przedstawiony w graficznej formie. W zwarty, jednolity sposób przedstawia terytorium państwa, pozwala też wyznaczać granice administracyjne, ale również granice państwowe. W XIX wieku rozwój kartografii i topografii wojskowej spowodował, że takie prace wykonywali najczęściej inżynierowie wojskowi. W przypadku niepodległej Brazylii konieczne stało się dysponowanie szczegółowymi mapami, nie tylko terenów zurbanizowanych, rolniczych, zasiedlanych przez Europejczyków, ale również tych zlokalizowanych w głębi lądu, w niedostępnej dżungli. Cesarz Piotr II był zapalonym kartografem, rozumiał więc znaczenie i wagę przygotowania odpowiedniego materiału, pozwalającego planować rozwój kraju, ale też nim zarządzać. Było to szczególnie istotne w aspekcie otwierania się kraju na kolonizację europejską, ale również niezbędne do wydawania koncesji na wydobycie surowców naturalnych – w tym złota i diamentów. Stworzone przez Rozwadowskiego mapy były podkładem do wykonania opracowań geologicznych, rolniczych, leśnych czy urbanistycznych.

Ważnym osiągnieciem Rozwadowskiego było wykonanie oceny terenów brazylijskich i zaproponowanie modelu rolniczej kolonizacji przez Europejczyków. Znając sytuację polityczno-gospodarczą ziem polskich, doceniał możliwość zorganizowania emigracji zarobkowej i zarobkowo-politycznej. Znamienne jest to, że pierwsza duża fala imigrantów polskich (od 1869) pochodziła z zaboru pruskiego, gdzie zaostrzała się polityka wypierania Polaków z własności ziemskiej oraz dyskryminacji gospodarczej (Wielkie Księstwo Poznańskie).

Kontrowersje

W materiałach pojawiają się nieścisłości, chociażby rok urodzenia Rozwadowskiego – 1805 zamiast 1822. Jest to niemożliwe, bowiem jego ojciec urodził się w 1796 roku i jako dziewięcioletni chłopiec nie mógł mieć syna, na dodatek z drugiego małżeństwa. Podobnie miejsce urodzenia w Łosieczyńcach koło Rozwadowa (obecnie dzielnica Stalowej Woli) zamiast ziemi halickiej jest nieprecyzyjne. Co prawda mieszkali tam Rozwadowscy, ale z linii sandomierskiej.

Nieprecyzyjna jest też informacja, że Antoni Franciszek Rozwadowski (około 1770–1813), dziadek Floriana, uzyskał szlachectwo w 1783 roku. Rodzina Jordan, od Wielkiego Rozwadowa zwana Rozwadowskimi, miała długie tradycje szlacheckie. Po trafieniu Galicji pod panowanie austriackie konieczne było natomiast potwierdzenie szlachectwa poprzez wylegitymowanie się, wykazanie odpowiednim rocznym dochodem i majątkiem oraz wpisanie do Ksiąg Metrykalnych. Wymogi te wypełnił A.F. Rozwadowski w 1783 roku, uzyskując tytuł hrabiowski. Część rodziny z zaboru ruskiego uzyskała legitymację szlachectwa z tym samym przydomkiem i herbem dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Udział Floriana Rozwadowskiego w powstaniu listopadowym wspomniany jest w większości opracowań. Byłoby to możliwe dla urodzonego w 1805, a nie 1822 roku, który miałby w chwili wybuchu powstania osiem lat.

Często pojawia się określenie „ojciec topografii brazylijskiej”, niestety w pracach polskich i pochodnych, a nie brazylijskich. Trudno też dotrzeć do wykreślonych przez niego map, jednak kilka z nich w postaci oryginałów manuskryptowych lub kopii pokazano podczas wystawy Biblioteki Narodowej w Rio de Janerio „Historia do Bazil” (1881, autor Ramiz Galvão). Zamieszanie wprowadził zwyczaj tytułowania ojcem kartografii czy topografii osób, które jako pierwsze organizowały prace tego typu. Przykładowo dla dystryktu Goiás jest mowa o trzech „ojcach” (padrões cartográficos): Angelo dos Santos Cardoso (mapa z 1750), Tomas de Souza (działał tu w okresie 1778–1826) i Raimundo Jose da Cunha Mattos (działał tu w okresie 1826–1902). W 1838 roku powstał Brazylijski Instytut Historyczno-Geograficzny (IHGB), który już od 1842 roku organizował wyprawy eksploracyjne w poszczególne regiony kraju do wykonania map i zebrania informacji o terenie. Prace Rozwadowskiego wpisują się w ten program.

Bibliografia

Ciuruś E., Polacy w Brazylii, Lublin 1977.

Dunin-Borkowski J.S., Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów 1895, s. 527–528.

Dunin-Borkowski J.S., Rocznik szlachty polskiej, t. 1, Lwów: 1881, s. 1–621.

Goyaz, Guia de Cartografia Historica, 05.2018, https://www.arpdf.df.gov.br (dostęp: 5.12.2022).

Jordan-Rozwadowscy Stowarzyszenie Rodziny, Historia rodziny – Korzenie, http://rozwadowski.org/v2.0.1.2/index.php/2015/07/27/historia-rodziny-korzenie/ (dostęp: 5.12.2022).

Jackowski A., Rozwadowski Florestan [w:] Geografowie Polscy. Słownik biograficzny, t. 3, red. A. Jackowski, K. Krzemień, I. Sołjan, Kraków 2018, s. 1416.

Kondolencje, „A Constituinte: Orgam Liberal” 1879, 30 listopada, nr 84, s. 2, http://memoria.bn.br/DocReader/Hotpage/HotpageBN.aspx?bib=709646&pagfis=334&url=http://memoria.bn.br/docreader# (dostęp: 5.12.2022).

Łapaj J., Polacy w Brazylii – aspekty historyczne i współczesność, „Pisma Humanistyczne” 2013 t. 10, s. 11–29.

Malczewski Z., Słownik biograficzny Polonii brazylijskiej, –Warszawa 2000.

Mazurek J., Polacy pod Krzyżem południa, Warszawa 2009, s. 10.

Miniakowski M.J., Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego, http://www.sejm-wielki.pl/ (dostęp: 5.12.2022).

Repartição-Geral de Terras Públicas, Arquivo Nacional Mapa, http://mapa.arquivonacional.gov.br/index.php/menu-de-categorias-2/337-reparticao-geral-de-terras-publicas-reparticoes-especiais-de-terras-publicas-inspetorias-gerais-de-medicao-de-terras (dostęp: 5.12.2022).

Rozwadowski, Florestan (Florian) Rozwadowski, Conde de, 1805–1879, O governo e a colonisação, ou, considerações sobre o Brazil e o engajamento de estrangeiros, Rio de Janerio 1857, https://digital.bbm.usp.br/handle/bbm/5016?locale=en (dostęp: 5.12.2022)

Rozwadowski Florestan, Esboco do Mappa do Solimoes e Maranon ate Nauta…, 1853, wymiary 1 600 x 350 cm [w:] Ramiz Galvao, 1881, O cátalogo da exposição de história do Basil, seccao litteraria, „Annaes da Bibliotheca Nacional do Rio de Janeiro” 1881–1882, v. 9, s. 157, nr 1641, 1214, 1987, 2005, 8462.