Flora Lilienfeld - botanik i genetyk, znawca wątrobowców polskich, oraz specjalista genetyki roślin uprawnych

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Dzieciństwo i młodość

Flora Lilienfeld urodziła się 13 stycznia 1886 roku we Lwowie w rodzinie zasymilowanych Żydów. Jej ojciec, Zygmunt Lilienfeld (zm. po 1910), był znanym adwokatem, doktorem prawa cywilnego, austriackiego. Pojawia się jako adwokat w wykazie osobowym c.k. Sądu Powiatowego w Winnikach koło Lwowa. Był aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, publikował artykuły o charakterze filozoficznym, uczestniczył aktywnie w życiu towarzysko-naukowym Lwowa. Matką była Sara z domu Jampoler, pochodząca z dużej rodziny osiadłej w okolicach Tarnopola – w miejscowościach Zbaraż i Jeziorna. Ich krewnym był Mendel Emil Jampoler (ur. 1844), właściciel majątku Jezierna, który Lilienfeldowie odziedziczyli. Flora miała jednego brata – Juliusa Edgara (1882–1963), fizyka, twórcę tranzystora polowego. Był on profesorem Uniwersytetu w Lipsku, a od 1925 roku mieszkał na stałe w Stanach Zjednoczonych, zachowując jednak polskie obywatelstwo. W 1935 roku przeprowadził się z żoną Beatrice na wyspę St. Thomas na Wyspach Dziewiczych.

Flora Lilienfeld ukończyła gimnazjum we Lwowie w 1905 roku, a później studia botaniczne na Uniwersytecie Lwowskim. Już podczas studiów zajęła się systematyką wątrobowców (Marchantiophyta) pod kierunkiem profesora Mariana Raciborskiego (1863–1917). Po studiach do 1914 roku była asystentką u Raciborskiego w zorganizowanym przez niego Instytucie Biologiczno-Botanicznym Uniwersytetu Lwowskiego. W wieku 28 lat obroniła doktorat z botaniki (1914) na podstawie opracowania gatunku polodowcowego – wątrobowca jednoczepka Hookera Haplomitrium hookeri (Sm.) Nees 1833, w Karpatach Pokuckich. W tym samym roku wyjechała na Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Monastyrze (Nadrenia Północna-Westfalia, Niemcy), chcąc zgłębiać tajniki genetyki roślin. Tej dziedzinie poświęciła resztę życia. Prowadziła badania w Niemczech, Polsce i Japonii, gdzie po II wojnie światowej osiadła na stałe.

Działalność jako botanika

Na jej zainteresowania botaniką florystyczną miała wpływ niezwykła osobowość i charyzma profesora Raciborskiego. Okazy roślin, przede wszystkim wątrobowców, zbierała nie tylko z okolic Lwowa, ale głównie z obszarów górskich – Karpat Pokuckich, Tatr i Pienin oraz Czarnohory. W samych Tatrach, w latach 1911–1914, odnalazła 60 gatunków wątrobowców, w tym 14 stwierdzonych po raz pierwszy. Analizowała również zielniki innych botaników. Z tego okresu jej życia zawodowego pochodzą nie tylko spisy wątrobowców z Galicji, ale przede wszystkim wydawnictwo zielnikowe Hepaticae Poloniae exsiccatae (Kraków 1911). Dodatkowo opracowała kilka rodzin roślin jednoliściennych do pierwszego tomu Flory polskiej (Kraków 1919), redagowanej przez Raciborskiego i Władysława Szafera (1886–1970).

Dalsza praca zawodowa

W Monastyrze poznawała genetykę pod kierunkiem niemieckiego botanika i genetyka doktora Carla-Ericha Corrensa (1864–1933). Uczony ten na nowo odkrył i zweryfikował prawa Gregora Mendla, odkrył też dziedziczenie cytoplazmatyczne, niemendlowskie. Niedługo po jej przyjeździe Correns objął stanowisko dyrektora w otwartym rok wcześniej Kaiser Wilhelm Institutes für Biologie w Berlinie-Dahlem. Flora przeniosła się razem z nim i pracowała w Instytucie przez całą I wojnę światową.

Po wojnie zrealizowała dwukrotnie półroczne wyjazdy naukowo-szkoleniowe. W 1920 roku do eksperymentalnej stacji w Åkarp (k. Malmö, Szwecja), należącej do uniwersytetu w Lund. Prowadził ją szwedzki genetyk i hodowca roślin doktor Herman Nilsson-Ehle (1873–1949), specjalizujący się między innymi w wielogenowym dziedziczeniu cech u roślin uprawnych. Rok później wyjechała do państwowej stacji doświadczalnej w Tystofte (Dania), gdzie jako asystentka doktora Erica Lindharda poznawała metody doświadczeń polowych.

W 1922 roku wróciła do Polski i podjęła pracę badawczą i hodowlaną w Stacji Hodowli Roślin we Włoszanowie koło Gniezna, należącej do Towarzystwa Akcyjnego „Siew” z Poznania. Opiekunem stacji był fizjolog roślin, profesor Bronisław Niklewski (1879–1961) z Uniwersytetu Poznańskiego. Zajmowała się tam hodowaniem odmian roślin uprawnych dostosowanych do warunków lokalnych. Niestety w 1926 roku z powodu kryzysu stacja zredukowała program badawczy do minimum. Nie mogąc znaleźć pracy, wróciła do placówki prowadzonej przez profesora Corrensa w Berlinie-Dahlem. Była tam zatrudniona przez blisko dwa lata (1926–1928), szukała jednak posady w Polsce. Niestety kryzys gospodarczy spowodował zastój na krajowym rynku pracy.

W 1929 roku skorzystała z zaproszenia japońskiego genetyka doktora Hitoshiego Kihary (1893–1986) i wyjechała do Cesarskiego Uniwersytetu w Kyoto (Japonia). Była wykładowcą genetyki w Instytucie Genetyki tego uniwersytetu, co w hierarchii stawiało ją pomiędzy asystentem a profesorem akademickim. Jako cudzoziemka nie mogła awansować na stanowisko profesora, dlatego za radą Kihary w 1936 roku zdecydowała się na posadę profesora w prestiżowym Uniwersytecie Sun Jat-sena (Zhongshan) w Kantonie (Guangdong, Chiny). Na szczęście przed rozpoczęciem pracy postanowiła odwiedzić brata na Wyspach Dziewiczych USA, który przeprowadził się tam zaledwie rok wcześniej. W tym czasie wybuchła druga wojna japońsko-chińska, co pokrzyżowało jej plany zawodowe. Pozostała początkowo u brata, później również u rodziny zamieszkałej w Bostonie (USA). Uzyskała wówczas obywatelstwo Stanów Zjednoczonych. Przeczekała w ten sposób II wojnę światową.

Zaraz po zakończeniu II wojny światowej profesor Władysław Szafer (1886–1970) zaproponował jej objęcie posady dyrektora Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu. Jednak holokaust i dramat Żydów podczas wojny miało bardzo silny wpływ na nią. Zachowały się informacje o eksterminacji przez hitlerowców Lilienfeldów z Żytomierza i Jeziornej, prawdopodobnie krewnych lub powinowatych Flory. Po wojnie nie tylko nie chciała wracać do Europy, ale również całkowicie przestała używać języka niemieckiego, również w pracy naukowej. W roku 1950 na prośbę profesora Kihary powróciła do Japonii i objęła posadę w Kihara Institute for Biological Research w Jokohamie. Od roku 1954 podjęła również pracę w National Institute of Genetics w Mishima, gdzie pracowała do 1963 roku, kiedy to przeszła na emeryturę. Pozostała jednak członkiem honorowym Instytutu. Zmarła 14 lipca 1977 roku w Mishima.

Praca genetyka

W Europie Lilienfeld poznała genetykę roślin, zarówno od strony akademickiej, jak i praktycznej, czyli jej zastosowanie w rolnictwie i hodowli roślin uprawnych. Podczas pracy w Instytucie Corrensa opublikowała kilka artykułów, dotyczących dziedziczenia cech u roślin, zwracając szczególnie uwagę na zjawisko sprzężenia genów. W Polsce zajmowała się nie tylko badaniami i rozwojem roślin uprawnych, ale prowadziła również prace teoretyczne, dotyczące krzyżowania ślazu drobnokwiatowego Malva parviflora L. 1753.

Wyjazd do Japonii był kolejnym etapem w jej pracy naukowej, bowiem Kihara był pionierem w badaniach poliploidalności pszenicy. Już od 1927 roku rozwijał program badawczy poliploidalności roślin, jednak dużym problemem było dla niego upowszechnianie informacji na arenie międzynarodowej oraz współpraca pomiędzy uczonymi z innych grup językowych. Lilienfeldówna była dla niego nie tylko asystentem, ale również tłumaczem, organizatorem kontaktu ze światem naukowym na poziomie międzynarodowym. Dysponowała również najnowszą wiedzą o genetyce i nowoczesnych metodach badań, jakie zdobyła pracując i szkoląc się u uznanych europejskich sław. Dzieliła się tą wiedzą nie tylko podczas wspólnej pracy naukowej, ale również jako wykładowca. Dla Kihary była tłumaczem, korektorem a nawet redaktorem naukowym, mówiła bowiem biegle w językach uznanych za konferencyjne – niemieckim, angielskim, francuskim i rosyjskim. Praktycznie zorganizowała nieoficjalną sieć osób zajmujących się badaniami genetycznymi nad pszenicą, która w 1954 roku została sformalizowana jako Wheat Information Service. Po przyjeździe do Japonii włączyła się aktywnie w analizę genomu zbóż metodą opracowaną przez Kiharę. Udało się określić podstawowy skład chromosomów oraz jego zwielokrotnienie w poszczególnych odmianach, rasach, a nawet gatunkach. Lilienfeld uczestniczyła w badaniach genomów rodzajów pszenicy Triticum L. 1753 i ośca Aegilops L. 1753 – jednego z przodków pszenicy zwyczajnej. Samodzielnie badała dziedziczenie płci rodzaju Fragaria L. 1753 (poziomki i truskawki) oraz analizowaniem cech mieszańców.

O ile w latach 1920–1930 badania genetyczne nie cieszyły się wśród japońskich rolników popularnością, o tyle po 1940 roku zainteresowały się tym grupy zajmujące się uprawą różnych roślin. Kilhara rozszerzał zakres badań na inne rośliny uprawne. Po powrocie Lilienfeld do Japonii w 1948 roku, została włączona jako członek naukowy do programu ulepszania różnych szczepów i ras tytoniu. 

Publikacje

Opublikowała blisko 40 prac naukowych. W początkowym okresie były to prace dotyczące botaniki florystycznej. Przez większą część życia zawodowego zajmowała się jednak genetyką roślin.

Nagrody i odznaczenia

Zachowało się niewiele informacji o Florze Lilienfeld, co zadziwia w zestawieniu z nagrodami i odznaczeniami nadawanymi innym naukowcom. Trudno powiedzieć, czy wynika to z faktu, że przez większość życia współpracowała ze sławami naukowymi, czy też problemem mogło być jej pochodzenie. W początkowym okresie pracy w Japonii to, że była cudzoziemką stanowiło problem. Warto jednak podkreślić, że w 1968 roku otrzymała „wysokie odznaczenie japońskie” od cesarza. Było to uznanie dla jej wkładu w rozwój nauki w Japonii.

Wybrane publikacje

Botanika

Lilienfeldówna F. A., Niezwykła budowa miękiszu zielonego tytoniu i leszczyny, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie” 1910, nr 15, z. 7, s. 36.

Lilienfeldówna F. A., Hepaticae Poloniae exsiccatea I, „Kosmos” 1910, nr 35, s. 732–738.

Lilienfeldówna F. A., Hepaticae Poloniae exsiccatea II, „Sprawozdania Komisji Fizjograficznej” 1914, nr 48, s. 51–58.

Lilienfeldówna F. A., Przyczynki do znajomości Haplomitrium Hookeri N. v. E., „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie” 1911, nr 16, z. 5, s. 13.

Lilienfeldówna F.A., Wątrobowce Karpat pokuckich w zbiorach H. Łobarzewskiego, „Kosmos” 1911, nr 36, s. 300–302.

Lilienfeldówna F.A., Przyczynek do znajomości wątrobowców Galicji i Bukowiny, „Kosmos” 1911, nr 36, s. 729–734.

Lilienfeldówna F.A., 1914. Przyczynek do znajomości krajowych wątrobowców. „Sprawozdania Komisji Fizjograficznej” 1914, nr 48, s. 73–79.

Lilienfeld F.A., Rząd: Helobiae, Bagienne (z wyj. Juncaginaceae); rodzina Typhaceae, Rogożowate; rodzina Araceae, Obrazkowate; rodzina Lemnaceae, Rzęsowate [w:] Flora polska, red. M. Raciborski, W. Szafer, t. 1, Kraków 1919, s. 55–90, 400–411.

Genetyka

Lilenfeld F., A., Badania nad dziedzicznością u goździka Dianthus barbatus L., „Acta Societas Botanicorum Poloniae” 1924, nr 2, s. 15–43.

Lilienfeld F.A., Vererbungsversuche mit schlitzblättrigen Sippen von Malva parviflora, vol. I. Die laciniata-Sippe, Lipsk 1929.

Kihara H., Lilienfeld F., Genomanalyse bei Triticum und Aegilops, „Cytologia” 3 części: 1932, nr 3, z. 4, s. 384–456; 1934, nr 6, z. 1, s. 87–122, 1935, nr 6, z. 2–3, s. 195–216.

Lilienfeld F.A., Genome analysis in Triticum and Aegilops X. Concluding review, „Cytologia” 1951, nr 16, s. 101–123.

Kihara H., Lilienfeld F.A., Mutations in Pharbitis Nil induced by gamma rays, „Annual Report of the National Institute of Genetics Japan” (1961), 1962, nr 12, s. 108.

Lilienfeld F. A., Karyologische und genetische Studien an Fragaria. Journal of Japanese Botany,  cz. I: 1933 nr 6, s. 425–458; cz. II: 1936 nr 8, z. 2, s. 119-149.

Lilienfeld F. A., Karyologische und genetische Studien an Fragaria, cz. III, Seria Memoirs of the College of Agriculture, Kioto Imperial University nr 38, Kioto 1936.

Kihara H., Lilienfeld F.A., Łączenie się chromozomów i płodność w nowej, syntetycznej pszenicy (Triticum spelta), „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1948, nr 49, z. 1, s. 50.

Bibliografia

Iida K., Genetics and “Breeding as a Science”: Kihara Hitoshi and the Development of Genetics in Japan in the First Half of the Twentieth Century [w:] New Perspectives on the History of Life Sciences and Agriculture, red. D. Phillips, S. Kingsland S., “Archimedes. New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology” 2015, nr 40, s. 439–458.

Köhler P., Zarys historii badań botanicznych Podkarpacia (do 1939 r.), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2016, nr 61, s. 65–115.

Majewski T., Flora Lilienfeldówna (1886-1977), „Wiadomości Botaniczne” 1989, nr 33, z. 3, s. 101–108. 

Rürup R., Flora Alice Lilienfeld [w:] Schicksale und Karrieren: Gedenkbuch für die von den Nationalsozialisten aus der Kaiser-Wilhelm Gesellschaft vertriebenen Forscherinnen und Forscher, Getynga, 2008, s. 259, 421, 500, 513.

Szweykowski J., Stan badań nad florą wątrobowców Tatr, „Acta Societatis Botanicorum Polonia” 1957, nr 26, z. 4, s. 760.

Ślusarczyk J., Polskie badania botaniczne i mykologiczne w Karpatach Wschodnich do roku 1918. Zarys problematyki, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, 2020, nr 65, s. 96–97. 

Zemanek A., Pro memoria (Flora Lilienfeldówna, Jerzy Dziewolski, Władysław Rothert, Szczęsny Kudelka, Helena Józefa Krzemieniewska), „Wiadomości Botaniczne” 2016, nr 60, z. 1–2, s. 30.