Eugenia Piasecka-Zeylandowa - lekarz-mikrobiolog, specjalista od prątka Kocha i walki z gruźlicą

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Eugenia Jadwiga Piasecka-Zeylandowa była jednym z najwybitniejszych bakteriologów gruźlicy czasów międzywojennych na świecie. Jej kariera to przede wszystkim współpraca dwóch osób o niezwykłych osobowościach, umiejętnościach i wiedzy, dopełniających się wzajemnie w walce z jedną z najgroźniejszych chorób ludzkości.

Dzieciństwo i młodość

Urodziła się 28 lutego 1899 roku w Krakowie jako najstarsze z pięciu dzieci Eugeniusza Piaseckiego (1872–1947) i Gizeli Marii Szelińskiej (1877–1946). Matka pochodziła z bogatej żydowskiej rodziny Silberfeld-Krasnik, związanej od pokoleń z dzielnicą Kazimierz w Krakowie. Nazwisko Szelińska przyjęła we Lwowie, podczas II wojny światowej. Ojciec był lekarzem, profesorem Uniwersytetu Poznańskiego, twórcą Studium Wychowania Fizycznego (1922) przy Wydziale Lekarskim, czyli późniejszej Akademii Wychowania Fizycznego jego imienia. Lekarzem był też dziadek – doktor Wenanty Piasecki (1832–1909), jeden z pionierów przyrodolecznictwa, związany z Zakopanem od 1879 roku. Początkowo prowadził zakład wodoleczniczy w Kuźnicach, do czasu wybudowania I Zakładu Przyrodoleczniczego „Klemensówka” (wybudowana w latach 1880–1882), a od 1898 roku niewielki rodzinny zakład leczniczy w swojej willi „Mazowsze”. „Klemensówka” wraz z zakładami Chramca oraz Chwistka była pod koniec XIX wieku najpopularniejszym w Zakopanem ośrodkiem wodoleczniczym dla gruźlików.

Piasecka urodziła się w Krakowie, jednak w tym samym roku rodzina przeniosła się do Lwowa, gdzie jej ojciec był nauczycielem gimnastyki w IV gimnazjum, a od 1905 roku wykładowcą higieny szkolnej i teorii wychowania fizycznego na lwowskim uniwersytecie. Szkołę podstawową ukończyła we Lwowie i zaczęła naukę w gimnazjum, którą od 1914 roku kontynuowała w Zakopanem, gdzie przyjechała z matką i rodzeństwem. Jej ojciec został po wybuchu I wojny światowej wykładowcą w Polskim Kolegium Uniwersyteckim w Kijowie (1914–1918). Po maturze (1917) rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W latach 1918 i 1919 pracowała również w laboratorium chemiczno-bakteriologicznym Szpitala Czerwonego Krzyża w Zakopanem.

Kolejna zmiana zaszła w Jej życiu w roku 1919, kiedy ojciec został profesorem uruchamianego Uniwersytetu Poznańskiego, jako organizator i kierownik Katedry Teorii Wychowania Fizycznego i Higieny Szkolnej przy Wydziale Filozoficznym UP. Rodzina przeniosła się do Poznania, a ona sama rozpoczęła studia chemiczne na UP.

Wybór kariery życiowej i dalsze studia

Zainteresowanie Eugenii Piaseckiej gruźlicą nie było porywem chwili. Wpływ na to miały tradycje rodzinne, bowiem zarówno ojciec, jak i dziadek, zajmowali się teorią wychowania fizycznego, gimnastyki oraz higieny szkolnej. Od młodości stykała się z problemami medycyny i prewencji. W wieku 15 lat zamieszkała w Zakopanem, które wówczas było już centrum uzdrowiskowym gruźlicy, z licznymi większymi i mniejszymi zakładami przyrodoleczniczymi. Studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim ugruntowały te zainteresowania, pozwalając zdobyć wiedzę i rozwinąć nowe umiejętności. Po 1914 roku Kraków był poza linią frontu, miasto żyło jednak cały czas działalnością patriotyczną, prowadzono szkolenia dla wojskowych służb medycznych i przedmedycznych. Duże znaczenie w wyborze drogi życiowej miała również praktyka (1918 i 1919) w zakopiańskim laboratorium chemiczno-bakteriologicznym Szpitala Czerwonego Krzyża. Placówka przeznaczona dla chorych legionistów, mieściła się w dawnym Zakładzie Wodoleczniczym doktora Chramca, zakupionym w 1918 roku.

W Poznaniu Piasecka studiowała na Uniwersytecie Poznańskim – początkowo chemię (1919–1921), a od 1922 roku kontynuowała krakowskie studia medyczne na Wydziale Lekarskim UP (działał od 1920 roku). W 1924 roku otrzymała dyplom lekarza, a po zdaniu egzaminu klinicznego tytuł doktora wszech nauk lekarskich. W trakcie studiów była demonstratorką, później młodszym asystentem w katedrze Chemii Fizycznej UP, a po ukończeniu nauki związała się z Zakładem Mikrobiologii Lekarskiej UP (asystentka, od 1925 roku adiunkt), poświęcając się badaniom nad prątkiem gruźlicy.

Ślub z Januszem Zeylandem i wspólna kariera naukowa

Janusz Zeyland (1897–1944) był jej kolegą z roku. Medycynę studiował w Berlinie (1917 rok), Warszawie (1921/1922), a od 1922 roku w rodzinnym Poznaniu. Był w grupie ochraniającej Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu (1918), walczył w powstaniu wielkopolskim (1918–1919) i w wojsku polskim (1919–1921). Związany początkowo z Zakładem Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Poznańskiego (1924–1926), od 1927 roku z Kliniką Pediatrii UP. Korzystał z laboratorium Zakładu Mikrobiologii Lekarskiej UP, współpracując z Eugenią Piasecką, już wówczas wysoko ocenianą za umiejętności i doświadczenie w pracach bakteriologicznych. Ich współpraca zaowocowała nie tylko efektami naukowymi, ale również ślubem w 1926 roku. Nie mieli dzieci.

Jeszcze w 1925 roku pojechali oboje na stypendium do Paryża. Eugenia pracowała w laboratorium mikrobiologicznym Instytutu Pasteura w Paryżu u profesora Jana Danysza (1860–1928), gdzie badano wówczas szczepionkę przeciw gruźlicy BCG (Bacille Calmette-Guérin). Zeyland był hospitantem u profesora Antoine Bernarda-Jeana Marfana (1858–1942) w Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu Paryskiego.

Zeylandowie przywieźli z Paryża atenuowany szczep prątka gruźlicy bydlęcej (BCG), wyselekcjonowany przez długotrwałą hodowlę na podłożu z żółcią bydlęcą. Wyjazd zaowocował ścisłą współpracą z Instytutem Pasteura, oraz kolejnym wyjazdem do Paryża (1928). Eugenia kontynuowała wtedy pracę w laboratorium profesora Danysza, a mąż w pracowni jednego z twórców szczepionki BCG – profesora Alberta Calmette’a (1863–1933), wicedyrektora Instytutu Pasteura. W Polsce Zeylandowie zorganizowali szczepienia niemowląt (od 1926 roku), a w 1929 roku powstał z ich inicjatywy Ośrodek Szczepień BCG w Poznaniu, w którym pracowali bezpłatnie. Publikowali liczne artykuły i doniesienia o charakterze monograficznym.

W 1935 Eugenia Piasecka-Zeylandowa zrealizowała cykl wyjazdów naukowych do najsłynniejszych laboratoriów i pracowni mikrobiologicznych w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Holandii. Poznawała ich organizację, zakres działania, ale również analizowała doświadczenia państw w społecznym zwalczaniu gruźlicy. W 1937 roku habilitowała się na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego w dziedzinie mikrobiologii lekarskiej. Było to prawie 10 lat po mężu (1928, w dziedzinie pediatrii) i dwa lata przed jego profesurą (1939). Taka dysproporcja mogła być wynikiem sytuacji kobiet w nauce w okresie międzywojennym, jednak przede wszystkim jest to przejaw różnicy w dziedzinach badawczych małżonków. Badania bakteriologiczne wymagają dłuższego czasu przygotowań niż statystyczne prace medyczne. Trzeba bowiem dopracować warunki badań, wyselekcjonować szczepy, dopracować podłoża, przeprowadzić hodowlę oraz wykonać analizy.

Wojna i tragedia osobista

Po zajęciu Poznania Niemcy rozprawili się z elitą naukową miasta, wychwytywano również ludzi, którzy po 1918 roku przyjechali do Poznania z terenów dawnego zaboru austriackiego. Małżonkowie trafili do obozu przesiedleńczego na Głównej w Poznaniu (Internierungslager Glowna, 1939–1940), zorganizowanego w dawnych magazynach wojska polskiego. W 1940 roku znaleźli się w Warszawie, gdzie zostali skierowani do utworzenia pracowni chemiczno-bakteriologicznej w Szpitalu Wolskim. Była to nie tylko placówka medyczna, siedziba Wydziału Medycznego podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Ziem Zachodnich, ale także zaplecze podziemia i pomagającej Żydom „Żegoty”. Odbywały się tu również tajne odprawy i narady Okręgu Warszawskiego i Delegatury Rządu na Kraj. Wiosną 1941 roku staraniem Zeylandów powstało Centralne Laboratorium Gruźlicze (CLG), kilka miesięcy później Oddział Gruźlicy Młodzieżowej. Piasecka-Zeylandowa była kierowniczką pracowni bakteriologicznej CLG, a mąż ordynatorem oddziału gruźliczego. Oboje wykładali na uniwersytecie podziemnym. Prowadzili też badania nad gruźlicą, która podczas wojny zbierała pokaźne żniwo. Po wybuchu powstania warszawskiego (5 sierpnia 1944 roku) Zeyland pojechał do szpitala, pragnąc pomóc w uchronieniu pracowników szpitala i pacjentów przez zaplanowaną rzezią. Niestety został zastrzelony przez gestapowców z oddziału majora Maxa Recka (Kampfgruppe „Reinefarth”).

Losy powojenne

Zabicie męża to był cios, który zaważył na dalszym życiu 45-letniej wówczas Eugenii. Początkowo zajęła się pracą, redagując i wydając monografię męża „Prątek gruźlicy” (1944), a później kolejne jego pisma. Niestety ucieczka w pracę powodowała, że cały czas go wspominała. Po upadku powstania wyjechała do Podkowy Leśnej, a 29 stycznia 1945 roku do Makowa Podhalańskiego. Od lutego 1945 roku pracowała na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pod koniec 1946 roku przeniosła się do Istebnej koło Wisły, gdzie była kierownikiem Laboratorium Bakteriologicznego w Wojewódzkim Zakładzie Leczniczo-Wychowawczym imienia Józefa Piłsudskiego. W 1950 roku była już bardzo schorowana i 5 stycznia 1953 zmarła w Istebnej, w wieku zaledwie 54 lat. Pochowano ją u boku męża, w jego rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Jeżyckim w Poznaniu.

Nagrody i wyróżnienia

Najważniejsze wyróżnienia małżonkowie otrzymali wspólnie: nagrodę imienia A. Pannetiera Académie Nationale de Médecine w Paryżu za udowodnienie bezpieczeństwa i skuteczności szczepień przeciwgruźliczych (1930) i srebrny medal Uniwersytetu Poznańskiego za pracę Wynik 50 badań pośmiertnych dzieci szczepionych za pomocą BCG (1931). W 1939 roku dostali stypendium imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego na wyjazd naukowy z cyklem wykładów do Stanów Zjednoczonych, zablokowany przez wybuch wojny. W 1975 roku Wielkopolskie Centrum Pulmonologii i Torakochirurgii w Poznaniu uznało ich za swoich patronów. Już po śmierci Eugenii Piaseckiej-Zeylandowej przyznano jej tytuł honorowego członka Polskiego Towarzystwa Ftyzjopneumologicznego (8 grudnia 1967 r.).

Znaczenie i wpływ na rozwój nauki i lecznictwa

Wkład Eugenii Piaseckiej-Zeylendowej w rozwój nauki trzeba rozpatrywać w dwojaki sposób: jako wspólny dorobek z mężem oraz osobisty. Wspólne badania przyczyniły się do uznania szczepionki BCG jako bezpiecznej i skutecznej formy walki z gruźlicą, poświadczone autorytetem Ligii Narodów (1928). Małżonkowie dopełniali się umiejętnościami i specjalizacjami. Piasecka-Zeylandowa doskonale poznała wroga – prątka Kocha (Mycobacterium tuberculosis) i pokrewny prątek gruźlicy bydlęcej (Mycobacterium bovis). Dopracowywała metody ich hodowli, poznawała sposoby zakażania oraz mechanizmy ograniczające wzrost kolonii bakteryjnych. Była też odpowiedzialna za sporządzanie szczepionki (do 1939 roku). Janusz Zeyland zajmował się gruźlicą jako chorobą – doskonalił wiedzę o jej przebiegu, leczeniu, zapobieganiu, badał też skutki szczepień, ich skuteczność i efekt populacyjny. Byli pionierami i jednymi z głównych organizatorów szczepień dzieci polskich w okresie międzywojennym. Razem wykazali i opracowali wahania żywotności prątków BCG w zależności od jakości pożywek, na których rosły. Ich wspólnym dziełem jest również Ośrodek Szczepień BCG w Poznaniu.

Indywidualna kariera Piaseckiej-Zeylandowej to przede wszystkim studia nad oboma prątkami pod kątem ich żywotności, rozwoju kolonii, reakcji na środowisko, podłoża, sposobu przenikania do organizmu itp. Przede wszystkim udowodniła przenikanie prątków przez ścianę przewodu pokarmowego, co umożliwiło opracowanie przez Komitet Higieny Ligi Narodów międzynarodowego programu badania wartości szczepień BCG (1928). Jest autorką ponad 50 artykułów i publikacji monograficznych, wydanych samodzielnie, ale i wspólnie z mężem. Znaczną część artykułów opublikowała w kwartalniku „Gruźlica” Polskiego Towarzystwa Badań Naukowych nad Gruźlicą oraz „Nowiny Lekarskie” Wydziału Lekarskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Niestety śmierć męża była wstrząsem, który przerwał wspaniale rozwijającą się karierę naukową Piaseckiej-Zeylandowej.

Bibliografia:

Król M., Eugenia Piasecka-Zeylandowa [w:] Memoria universitatis: upamiętnienie uczonych poznańskiego Uniwersytetu w latach 1919–2019, red. M. Król, Poznań 2021, s. 490–492.

Mazurczak D., Piasecka-Zeylandowa Eugenia Jadwiga, dr hab. – lekarz [w:] Luminarze nauk Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1919–2019, red. Z. Pilarczyk, Poznań 2019, s. 546–550.

Mazurczak D., Przykłady karier akademickich kobiet na Uniwersytecie Poznańskim w okresie międzywojennym, „Przegląd Politologiczny” 2011 nr 2, s. 197–205; s. 202–203.

Meissner E., Meissner R., Zeylandowa Eugenia Jadwiga (1899–1953) – lekarz, mikrobiolog docent UP [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Warszawa–Poznań 1981, s. 872–873.

Migała M., Rozwój terapii balneoklimatycznej na górnym Śląsku w aspekcie leczenia gruźlicy (druga połowa XIX i pierwsza połowa XX wieku), Opole 2009.

Siciński H., Rozwój pediatrii uniwersyteckiej w Poznaniu w XX wieku, Poznań 2011, praca doktorska, www.wbc.poznan.pl%2FContent%2F206554%2FPDF%2Findex.pdf&usg=AOvVaw1yzBiT3yHFsQwFJdLFQhYx (dostęp: 17.11.2022)

Siciński H., O życiu i działalności naukowej Eugenii Piaseckiej-Zeylandowej, „Acta Medicorum Polonorum” 2018, nr 8 (1), s. 67–71.

Woźniewska-Gepner M., Tajne nauczanie medycyny w Szpitalu Wolskim [w:] Encyklopedia Medyków Powstania Warszawskiego, „Stolica”: Warszawski Tygodnik Ilustrowany 1985, R. 40, nr 22 https://lekarzepowstania.pl/osoba/m-wozniewska-gepner/ (dostęp: 17.11.2022).

Wydział Lekarski i Oddział Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego 1919–1939: bibliografia publikacji, materiały biograficzne, red. K. Karwowska, A. Piotrowicz. Poznań 1997.