Emil Korytko - etnograf, badacz słoweńskiego folkloru, poeta, zesłaniec i działacz niepodległościowy

Opracowanie: Marzena Ewa Krajewska

Patriota

Postać Emila Antoniego Korytki, polskiego szlachcica, działacza niepodległościowego, który we Lwowie w 1836 roku został skazany przez Austriaków na wygnanie, a następnie przymusowo zesłany do Lublany, jest dużą inspiracją. Emil Korytko urodził się 7 września 1813 roku we Lwowie (wówczas zabór austriacki) we Wschodniej Galicji. Zmarł w Lublanie 31 stycznia 1839 roku. Był potomkiem polskiej szlacheckiej rodziny, synem Stanisława z Pohorzec Korytki herbu Jelita i Rudolfiny z Rubczyńskich. Kilka lat po przyjściu na świat Emila, rodzina Korytków przeniosła się do Żeżawy (aktualnie Zelenyj Haj), niedaleko Zaleszczyk. Emil miał starszą siostrę Marię Otylię Napoleon (1811) oraz młodszych braci, Eugeniusza (1814) i Seweryna (1816).

W domu panowała atmosfera patriotyczna, rodzina wspierała powstańców. Od wczesnej młodości angażował się w działalność polityczną i konspiracyjną. Zatrzymany został na podstawie donosu w 1834 roku. Studiując filozofię na Uniwersytecie we Lwowie, wiele czasu spędzał w Zakładzie Narodowym imienia Ossolińskich, przy którym funkcjonowała śledzona przez austriacką policję drukarnia, a jeden z aresztowanych drukarzy zeznał, że nielegalne druki wynosił i rozpowszechniał właśnie Korytko. Udowodniono mu kolportowanie Pieśni Narodu i Pielgrzymstwa Polskiego oraz Reduty Ordona Adama Mickiewicza, a propagowanie twórczości polskiego wieszcza tępione było także w zaborze austriackim. Dowodem obciążającym były również zeznania jego ojca, Stanisława Korytki. Policja przechwyciła list, w którym ojciec prosił o wyjaśnienie, co zrobić z przysłanymi mu 110 egzemplarzami Reduty Ordona. 10 października 1836 roku austriacki cesarz Ferdynand podpisał dekret skazujący go na wygnanie w Lublanie. Dwuletni areszt, a następnie skazanie syna za działalność wywrotową, stało się tragedią rodzinną i podłamało zdrowie zarówno ojca, jak i matki. W ostatnich dniach stycznia 1837 roku po ponadmiesięcznej, uciążliwej podróży Emil wraz z Bogusławem Horodyńskim (powstańcem listopadowym, skazanym za działalność spiskową), dotarł do Słowenii.

Na wygnaniu

Korytko 4 lutego 1837 roku wysłał pierwszy list z Lublany. Sytuacja na zesłaniu była bardzo trudna (musiał utrzymywać się na własny koszt, często prosił o pieniądze w listach do rodziny). Jednak polscy zesłańcy szybko weszli na polityczno-kulturalne salony. Dzięki znajomości z wpływowym adwokatem Blažem Crobathem (żona Józefina była Polką, zaopiekowała się zesłańcami), w krótkim czasie Korytko spotkał się z France’em Prešerenem, znanym słoweńskim poetą, z którym szybko się zaprzyjaźnił. Zaściankowość Lublany, brak możliwości zdobycia dodatkowego zarobku, brak pożytecznego zajęcia, były bardzo uciążliwe, ponieważ nie mógł opuszczać granic miasta. Czas spędzał w bibliotece (Čopová knjižnica) lub na nauce języków obcych, poświęcił się naukom przyrodniczym, pobierał lekcje rysunku. Regularnie udawał się do Kaziny (kasyna), gdzie czytał dostępne gazety, dyskutował na temat ruchu iliryjskiego oraz panslawistycznego, a także promowanej przez Jána Kollára idei słowiańskiej wzajemności. Słoweńscy i polscy znawcy przedmiotu wskazują na szeroki kontekst jego działalności oraz prekursorską rolę w procesie rozbudzenia świadomości narodowej i odrodzenia Słoweńców. Właśnie w tym czasie, gdy Korytko studiował we Lwowie, aktywni byli polscy historycy, slawiści i etnografowie, których dzieła oraz zaangażowanie na rzecz ożywienia życia literackiego i badań nad spuścizną ludową niewątpliwie Korytko znał (August Bielowski, Wacław Zaleski, Kazimierz Władysław Wójcicki, Józef Dunin-Borkowski). Nawiązał korespondencję z czeskimi budzicielami (František Ladislav Čelakovský, Pavel Josef šafařík). Intensywnie zaczął się poświęcać zbiorom etnograficznym i badaniom nad pieśniami ludowymi. Z czasem mógł podróżować w asyście policji.

Działalność na rzecz emancypacji kulturowo-politycznej Słoweńców

Na wiosnę 1838 roku sytuacja polskiego zesłańca znacznie się poprawiła. Dzięki możliwościom swobodnego podróżowania po regionie Krainy, każdą wolną chwilę poświęcał zbieraniu pieśni ludowych, wyjeżdżał na prowincję, szczegółowo opisywał miejscowe tradycje. W czerwcu 1838 roku wydał prekursorskie odezwy do Słoweńców Den Freunden des Slaventhums in Krain w lublańskim czasopiśmie „Illyrisches Blatt” (IB, 21.06.1838, nr 25), a następnie artykuł Sammlung krain. Volkslieder von E. Korytko z dnia 24.06.1838 (w praskim czasopiśmie „Ost und West”, 8.08.1838, nr 63) oraz Slovenische Volkslieder in Krain z dnia 26.07.1838 w lublańskim czasopiśmie „Illyrisches Blatt” (IB, 28.07.1838, nr 30). W szybkim czasie w 1838 roku zgromadził pięć tomów słoweńskich Pieśni ludowych z regionu Krainy, pierwszy wybór opatrzył wstępem i przekazał do cenzury w Wiedniu. W sierpniu 1838 roku przesłał zbiór pieśni pt. Iliryjskie pieśni kraińskiego narodu (tytuł iliryjskie zasugerowany przez Ljudevita Gaja) do druku w Zagrzebiu. Lingwistyczne perturbacje spowodowały, iż Ljudevit Gaj 4 grudnia odmówił publikacji. Zdeterminowany Korytko wycofał się ze współpracy z chorwackim lingwistą Gajem, a 15 grudnia 1838 roku podpisał umowę na druk pierwszego tomu Pieśni w drukarni słoweńskiego wydawcy Jožefa Blaznika, który został następnie wydawcą wszystkich pięciu tomów tego zbioru. Emil Korytko nie zobaczył swojego dzieła. Wyszły drukiem dopiero w latach 1839–1844, po jego śmierci, ponieważ wymagały uzupełnień i dodatkowej redakcji. Pomimo tego Jožef Blaznik, w uznaniu jego zasług, na każdym tomiku odnotował, że zebrał je Korytko. 31 stycznia 1839 roku Emil Korytko, po przewlekłym przeziębieniu, w wyniku nagłego ataku gorączki reumatycznej zmarł (spekulowano czy to nie tyfus). Korytko nie zdążył się dowiedzieć, że 10 stycznia 1839 roku w Wiedniu podpisany został akt ułaskawienia, umożliwiający mu powrót do kraju. Pochowany został z honorami na cmentarzu Navje w Lublanie. Nad jego grobem zgromadzili się liczni przyjaciele, na czele z poetą France’em Prešerenem. Przejście na cmentarz za trumną Korytki było pierwszą manifestacją narodową Słoweńców.

Spuścizna

Chociaż Polski nie było na mapie politycznej Europy, to istniała w sercach i niezłomnych działaniach Polaków. Emil Korytko pozbawiony swojej ojczyzny, odnalazł jej namiastkę w dalekiej Słowenii. „Wniósł w życie społeczne Słoweńców echa polskich ideałów wolnościowych” (B. Ostramęcka Frączak). W podkreśleniu zasług młodego Polaka, nie można zapominać o tym, że za sprawą Crobatha i Prešerena miejscowa społeczność życzliwie przyjęła obydwu polskich zesłańców. Korytko propagował w Słowenii twórczość polskich romantyków. Dzięki niemu France Prešeren przetłumaczył na język niemiecki wiersz Rezygnacja Adama Mickiewicza, a także dwa wiersze Korytki (Piękne Lublano twe okolice). Korytko, jako świadomy swojej roli społecznej szlachcic, wypełniał swoją misję: zbierał pieśni ludowe, zwyczaje, przypowieści, opisywał stroje ludowe. Na własny koszt w Wiedniu zamówił 70 obrazów strojów ludowych, które miał wykonać Franz Kurz zum Thurn und Goldenstein. Przekazane przez spadkobierczynię – Luizę Pesjakovą, córkę Crobatha, stanowią do dzisiaj ważną część etnograficznych zbiorów lublańskiego Muzeum Narodowego Rudolphinum.

Podczas dwóch lat zesłania Emil Korytko utrzymywał intensywny kontakt ze swoimi rodzicami, dzięki czemu do dzisiaj zachowały się jego listy stanowiące opis życia w Lublanie na początku XIX wieku. Słoweńcy docenili ich znaczenie. Niespodziewane odnalezienie przez ukraińskiego pisarza i historyka literatury Ivana Franko w 1907 roku, w antykwariacie we Lwowie, części oryginalnych zapisków i korespondencji do rodziny, położyło podwaliny pod dalsze badania. Franko napisał wówczas krótki artykuł o emigracji Korytki. W skład spuścizny Emila Korytki, przechowywanej w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej (NUK) w Lublanie, oprócz jego korespondencji do rodziny – 58 oryginalnych listów, wchodzą zapiski folklorystyczne: pieśni, opisy zwyczajów i wierzeń ludowych. Stanowią one cenny zbiór dokumentujący jego dokonania oraz wkład na rzecz słoweńskiego odrodzenia narodowego. Olbrzymie zasługi dla odczytania i opublikowania korespondencji wnieśli Monika i Henry Leeming, Korytko E., Korespondencja z rodziną (1836–1838). Publikacja ukazała się drukiem wraz z przekładem na język słoweński, dokonanym przez polonistę Niko Ježa w 1983 roku.

Badania Emila Korytki nad słoweńską twórczością ludową, usystematyzowane w zbiorze Slovénske pésmi krajnskiga naróda, budziły świadomość narodową i kulturową Słoweńców. Pieśni są wybitnym osiągnięciem młodego polskiego szlachcica, który podczas dwóch lat pobytu na zesłaniu zebrał pięć tomów słoweńskich pieśni ludowych. Pieśni ludowe zbierali Słoweńcy już przed przybyciem Korytki, jednak dopiero po opublikowaniu apelu i przedstawieniu publikatorskich zamiarów w poczytnych czasopismach, pozyskał olbrzymie zbiory od innych (Jožef Rudež, Franc Serafin Metelko, Matevž Ravnikar-Poženčan). Jego niekwestionowaną zasługą jest wytyczenie programu folklorystycznego i przedstawienie, jak taką spuściznę należy traktować (zwróciła na to uwagę Marija Klobčar). Prace badawcze były dla niego wejściem w świat literatury oraz ożywieniem narodowych tradycji kulturowych: „One mogą na zawsze ustalić moje położenie […] Literaturze poświęciłem się i tej się nie przestanę poświęcać. Ona moim zawodem, stałym rzemiosłem i pracą będzie” (Korespondencja z rodziną, NUK, 455II/106, Ljubljana 1.08.1838). Przebywając w kręgach znaczących osobistości, Korytko poznał też wkrótce wpływowego drukarza Jožefa Blaznika (w późniejszym czasie także wydawcę miejscowych czasopism narodowych, jak „Novice”, do czego Korytko osobiście go namawiał) oraz Jerneja Kopitara (filologa, językoznawcę, autora gramatyki języka „słowiańskiego” w Krainie, Karyntii i Styrii, napisanej w j. niemieckim). Z Kopitarem dobrze się rozumiał (potwierdza to korespondencja i plany rozpropagowania Pieśni), chociaż nie przeczuwał, że Kopitar będąc restrykcyjnym cesarskim cenzorem w Wiedniu, przeszkodzi w publikacji dzieła. To on upatrywał w zamieszczonym w przedmowie cytacie z Konrada Wallenroda Mickiewicza kontynuację wywrotowej działalności Korytki. Stało się to przyczyną wstrzymania wydania pierwszego tomu Pieśni przez cenzurę.

Korytko miał także zamiar napisania historii „domowej i moralnej Krainy”, co zyskało – jak pisał w liście do rodziców – powszechną aprobatę: „Przedsięwzięcie moje napisania Historii domowej i moralnej Krainy widać się wszystkim podobało. Dostaję materiałów huk. Nawet Gubernator wspiera moje przedsięwzięcia i pochwala je” (Korespondencja z rodziną, NUK 455 II/101; Ljubljana, 24.06.1838). „Pochwał mnóstwo odbieram za swoje sprawowanie się, za użycie tak korzystnie czasu mego. Krainczycy kontenci, żem w ich krainie. Nie byliby może i za wiele lat jeszcze tego mieli, co ja im tu pracą moją przysposobiłem” (Korespondencja z rodziną, NUK 455 II/97; Ljubljana 20.05.1838).

W celu upamiętnienia postaci i dorobku Emila Antoniego Korytki, z okazji 200. rocznicy jego urodzin , Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Lublanie przygotowała wystawę oryginalnych listów i publikacji w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej w Lublanie (NUK, listopad 2013), gdzie przechowywana jest spuścizna Korytki. Ufundowany został także znaczek pocztowy, a Poczta Słoweńska z tej okazji przygotowała specjalny stempel pocztowy. Kolejny raz, słoweńska i polska poczta upamiętniły postać Emila Korytki, wspólnie emitując specjalny znaczek 6 marca 2023 roku. Zaangażowaniu Korytki na rzecz słoweńskiego odrodzenia narodowego poświęcone zostało sympozjum na Uniwersytecie Lublańskim. Materiały zostały zebrane w specjalnej dwujęzycznej publikacji popularno-naukowej, która jest dostępna w domenie publicznej: W poszukiwaniu losu Polaka na wygnaniu: Emil Korytko (1813–1939) w Lublanie. Słoweńcy pamiętają o jego zasługach. W 1910 roku jego imieniem nazwano jedną z ulic w stolicy Słowenii (ulica Korytkova w pobliżu Centrum Klinicznego), poświęcono mu sztukę teatralną (J. Babič, 1985, sztuka oparta na motywach jego korespondencji z rodziną), jego postać znalazła się w najważniejszym filmie o słoweńskim poecie F. Prešerenie „Portret poety z sobowtórem”, reż. F. Slak, 2003 (wcześniej serial telewizyjny „Prešeren”, reż. F. Slak). Na fasadzie Pałacu Kazina (miejscu ostatniego pobytu i śmierci polskiego humanisty i etnografa) 4 czerwca 2014 roku odsłonięta została tablica pamiątkowa.

Docenieniem jego zasług dla świadomości narodowej Słoweńców są także słowa wieszcza France’a Prešerena wyryte na jego nagrobku: „Człowiek musi przeminąć; Ludzkość pozostanie; Na wieki przetrwa tylko to, co dla niej stworzył” (tłum. M. E. Krajewska).

Bibliografia:

Jež N., Folkloristično gradivo iz zapuščine Emila Korytka, Traditiones nr 14, Ljubljana, 1985.

Jež N., Stanonik M., Nekaj folklornih zapiskov iz zapuščine Emila Korytka v NUK, Ljubljana, 1985.

Kidrič F., Korytkova smrt in ostalina, Ljubljana, 1947.

Kidrič F., Paberki o Korytku in dobi njegovega delovanja v Ljubljani, Ljubljanski zvon, Ljubljana, 1910.

Klobčar M., Pesemsko obveščanje in ustvarjanje tradicije, Traditiones, 43/4, Ljubljana, 2014.

Koneczny F., Wpływy polskie w zachodniej Słowiańszczyźnie, w: Polska w kulturze powszechnej, Kraków, 1918.

Krajewska M., Płachtej Pavlin B., W poszukiwaniu losu Polaka na wygnaniu: Emil Korytko (1813–1939) w Lublanie, (dwujęzyczne wydanie polsko-słoweńskie) Ljubljana, 2019.

Kupiszewski W., Język listów Emila Korytki, Prace Filologiczne, nr 37, 1992

Križman M., Pesmi kot zrcaljenja zgodovinskih dogodkov,Ljubljana, 1972.

Leeming H., Leeming M., Korytko E. Korespondencja z rodziną (1836–1838), Slovenska Akademija Znanosti i Umetnosti (SAZU), Ljubljana, 1983, NUK 455/II, tom I-II (dwujęzyczne wydanie polsko-słoweńskie; tłumaczenie na język słoweński Niko Jež).

Novak V., Emila Korytka nemški članki o slovenskem ljudskem izročilu Traditiones 1, Ljubljana, 1972.

Novak V., Korytkovo gradivo o hrvatski ljudski noši, Etnološki pregled,nr 6-7, Ljubljana, 1965.

Novak V., Ob stopetdesetletnici smrti Emila Korytka, Ljubljana, 1989.

Novak V., Raziskovalci slovenskega življenia, Ljubljana, 1986.

Ostromęcka-Frączak B., Emil Korytko – badacz języka i kultury słoweńskiej, RKJ ŁTN XXXII, Łódź 1986, 209–220; Z historii literackich związków polsko-słoweńskich. Emil Korytko, France Prešeren i Adam Mickiewicz, Pr Pol t. XLII, Łódź 1986

Ostromęcka-Frączak B., Personality of Emil Korytko in the light of his poems letters and ethnographic notes; w: I. Slavec Gradišnik, Etnološka stičišča, Ljubljana, 1988.

Pesjak L., Iz mojega detinstva, Ljubljanski zvon, IV (11), Ljubljana, 1886.

Prijatelj I., Emil Korytko, w: Izvestja Muzejskega društva za Kranjsko XIX; Ljubljana, 1909.

Prijatelj I., Emil Korytko, w: Zbornik u Slavu Vatroslava Jagića, Berlin, 1908.

Slodnjak A., Prešernovo življenje, Ljubljana, 1964.

Stanonik M., Folkloristični portreti iż treh stoletij, Založba ZRC SAZU; 2012.

Szumowski M., Emil Korytko, Panorama Kultur, Europa mniej znana.

Wiśniewska-Krupa J., Homo inrogatus – Emil Korytko w świetle listów do rodziny, Roczniki Humanistyczne, KUL, 2014.