Emil Habdank-Dunikowski - geolog, mineralog i podróżnik, specjalista od złóż ropy naftowej

Opracowanie: dr Małgorzata Taborska

Emil Habdank-Dunikowski był niezwykle barwną postacią, z jednej strony geolog, specjalizujący się w poszukiwaniu surowców naturalnych – przede wszystkim ropy naftowej, z drugiej podróżnik krajoznawca. Z niezwykłą łatwością opisywał, a raczej odmalowywał piórem swoje wyprawy, tworząc opisy z pogranicza popularnonaukowych sprawozdań i powieści podróżniczych. Przedstawiał nie tylko przyrodę (ożywioną i nieożywioną), ale również historię, etnografię, obyczajowość, jak również dużo informacji praktycznych, przydatnych podróżnikom. Można powiedzieć, że był pionierem współczesnych popularno-naukowych reportaży podróżniczych.

Urodził się 13 grudnia 1855 roku na Podolu w szlacheckiej rodzinie, pieczętującej się herbem Habdank. Według większości opracowań stało się to w Brzeżanach, jednak w nekrologu opublikowanym przez geologa doktora Jana Nowaka (1880–1940) widnieje miejscowość Tustań na Podolu. Jego ojcem był Feliks z Urska Dunikowski (1814–1909), a matką Seweryna Kosowska (1825–1890). Emil Dunikowski ożenił się z Wandą Marią Schneid ze Lwowa (ur. 1860), z którą miał prawdopodobnie piątkę dzieci, w tym syna Jana Edwarda (ur. 1889–1964), późniejszego inżyniera chemika, znanego z afery alchemicznej, dotyczącej laboratoryjnego otrzymywania złota.

Edukację szkolną aż do matury realizował w Brzeżanach w dzisiejszym obwodzie tarnopolskim (obecnie Ukraina). Następnie odbył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Naukę kontynuował później na Uniwersytecie w Wiedniu, gdzie w 1877 roku uzyskał tytuł doktora. Później powrócił do Lwowa, gdzie został asystentem na Politechnice Lwowskiej w latach 1877–1879, a następnie wyjechał znów do Wiednia, gdzie przez około dwa lata praktykował w Instytucie Geologicznym (1879–1881). W latach 1881–1884 był asystentem w Instytucie Paleontologii i Geologii Historycznej Uniwersytetu w Monachium (Ludwig-Maximilians-Universität München). Dalsze losy związał jednak z Uniwersytetem Lwowskim. W roku 1884 habilitował się, od 1888 roku był docentem mineralogii, a od 1890 roku aż do śmierci profesorem zwyczajnym w Katedrze Mineralogii i Petrografii.

Badania i poszukiwania złóż ropy naftowej przyniosły mu fortunę. Pozwoliło to nie tylko na utrzymanie rodziny, zdołał nawet wybudować okazałą willę we Lwowie, przy ulicy Mochnackiego 42 (obecnie ulica Drahomanowa). Eklektyczny budynek zaprojektował krakowski architekt Władysław Rausch (ur. 1858). W 1911 roku sprzedał ją metropolicie obrządku greckokatolickiego Andrzejowi Szeptyckiemu (1865–1944), na siedzibę muzeum diecezjalnego, które Szeptycki założył w 1905 roku (od 1911 roku Muzeum Narodowe imienia Andrzeja Szeptyckiego). Dunikowski zmarł we Lwowie w wieku 69 lat 24 czerwca 1924 roku, pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Geologia i mineralogia

Dunikowski zainteresował się mineralogią prawdopodobnie już podczas studiów na Uniwersytecie Lwowskim. Wykłady profesora Feliksa Kreutza (1844–1910) jako pierwsze z kursów przyrodniczych już od 1870 roku odbywały się po polsku. W drugiej połowie XIX wieku ośrodek lwowski silnie rozwijał nauki przyrodnicze i techniczne. Obok uniwersytetu i politechniki powstało tu Polskie Towarzystwo Przyrodników imienia Kopernika (od 1875 roku), wydające miesięcznik „Kosmos”. Jego współzałożycielem i pierwszym prezesem był Kreutz, profesor mineralogii oraz dyrektor Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1880 roku ważną rolę w badaniach przyrodniczych, w tym również geologicznych, pełniło Muzeum Przyrodnicze zorganizowane przez Włodzimierza Dzieduszyckiego (1825–1899).

Wyjazd do Wiednia był często wybieraną ścieżką kariery dla młodych naukowców z Galicji. Geologia i mineralogia wykładana była nie tylko na Uniwersytecie Wiedeńskim, niezwykle ważną rolę pełnił też utworzony w 1849 roku c.k. Instytut Geologiczny, pierwsza taka placówka w Europie. Po uzyskaniu doktoratu w Wiedniu Dunikowski powrócił do Lwowa, zachowując równocześnie status członka korespondenta c.k. Instytutu Geologicznego w Wiedniu. Logiczną kontynuacją było odbycie tam praktyk, a rozwinięciem asystentura w Monachium. Jednak habilitację przeprowadził już we Lwowie, opracowując geologię złóż ropy naftowej. Po wyjeździe swego mentora – profesora Kreutza do Krakowa, w celu objęcia katedry na Uniwersytecie Jagiellońskim – Dunikowski został kierownikiem katedry mineralogii.

Dunikowski postrzegał naukę bardzo szeroko, zajmował się zarówno badaniami akademickimi, jak i praktycznymi – poszukiwaniem i opracowywaniem złóż surowców naturalnych. Zajmował się również piaskowcem ciężkowickim. Najpełniejsze opracowania dotyczą geologii Podola i Karpat. W 1891 roku wraz z geologiem i paleontologiem ze Lwowa profesorem Józefem Siemiradzkim (1858–1933) opublikował monograficzny Szkic geologiczny Królestwa Polskiego, Galicji i krajów przyległych z mapą w skali 1:1 500 000. Objaśnienia do mapy opublikowali w „Pamiętniku Fizjograficznym” (nr 11, s. 109–133). Jako paleontolog interesował się przede wszystkim badaniami nad gąbkami cenomajskimi, pochodzącymi z okresu późnej kredy. W opracowaniu z 1889 roku przedstawił 21 gatunków, w tym 13 nowych dla nauki gąbek ze złóż kredy z okolic Niezwiska (Podole Pokuckie, obecnie Ukraina). W przypadku takich skamieniałości dużym utrudnieniem jest brak zachowanych delikatnych szkieletów krzemionkowych, jednak Dunikowski opisywał je na podstawie kształtów pustych przestrzeni, pozostałych w kredzie po rozpuszczonych igłach krzemionkowych. Najwięcej uwagi poświęcał złożom ropy, wydał między innymi ekspertyzę złóż w Czarnej koło Ustrzyk w Bieszczadach. Poszukiwania „czarnego złota” zaprowadziły go nie tylko w różne miejsca w Polsce, badał również region Azji Mniejszej, Kaukazu czy Armenii, ale też Tunezji czy Algerii. Wyprawa afrykańska prowadziła przez góry Atlas do Sahary, odkrył duże złoża w okolicach Oranu.

W 1910 roku zwróciło się do niego towarzystwo rosyjsko-angielskie, zlecając zbadanie górniczo-geologiczne pasma gór Sichote-Aliń, przebiegających wzdłuż wybrzeża Morza Japońskiego. Zaprosił do udziału w ekspedycji znajomych z Uniwersytetu Lwowskiego: geografa doktora Eugeniusza Romera, geologa doktora Jana Nowaka i mineraloga doktora Juliusza Tokarskiego. Nie była to łatwa podróż – w połowie lipca, koleją transsyberyjską udali się do Władywostoka, potem statkiem do zatoki Świętej Olgi, a potem pieszo przez góry Sichote-Aliń. Szukali złóż kruszcowych, przede wszystkim złota, którego jednak nie znaleźli. Odkryli i zbadali natomiast złoża żelaza, ołowiu i cynku.

Specjalnością Dunikowskiego były malownicze i poetyckie opisy przyrodnicze i historyczno-etnograficzne z jego podróży. Jego przewodniki naukowe pisane były w sposób przystępny dla czytelnika,  wprowadzając nową formę popularnonaukową przedstawiania przyrody. Jednak największą popularnością cieszyły się opisy jego wypraw za ocean. Publikowane początkowo w formie listów-esejów do „Gazety Lwowskiej” od sierpnia do grudnia 1891 roku. Ich zaletą było to, że powstawały na „gorąco”, autor spisywał myśli i wrażenia, co dawało efekt, jakby towarzyszyło się mu w podróży. Za pierwszym razem okazją był V Międzynarodowy Kongres Geologiczny, który odbywał się w Nowym Jorku w 1891 roku. Przy okazji Dunikowski odbył szereg wycieczek naukowych, nie tylko kongresowych, które pokazały mu piękno i różnorodność przyrodniczą Ameryki Północnej. Zebrał je w książkę i wydał w 1892 roku jako Listy z Ameryki, wrażenia z podróży po Ameryce Północnej. Na kolejne dzieło nie trzeba było długo czekać, bowiem książka została wydana w szczególnym czasie. Masowa emigracja Polaków do USA była w dużej mierze efektem trudnych warunków życia. Z jednej strony duże zaludnienie, niewielkie skrawki ziemi, wręcz przysłowiowa „nędza galicyjska”, z drugiej powracające klęski głodu wywołane zarazą ziemniaczaną (Wielki Głód miał miejsce w latach 1847–1848, jednak mniej lub bardziej nasilone serie trwały od 1804 do 1913 roku). Dunikowski spotykając się z Polakami za oceanem określił, że jest to „czwarta dzielnica”. Sprawą zainteresował się Sejm galicyjski, szczególnie że bardzo często przychodziły listy i podania zza oceanu z prośbą o pomoc, między innymi w sprawach oświaty czy kościoła. W efekcie powstał Komitet Zajmujący się Losem Uchodźców Polskich i zlecił Dunikowskiemu sprawdzenie i przebadanie sytuacji naszych rodaków za oceanem. Efektem jego podróży były felietony publikowane w „Gazecie Lwowskiej” oraz „Przeglądzie Galicyjskim” w 1892 roku. Natomiast w 1893 roku opublikowano je w formie książkowej Wśród Polonii w Ameryce, druga serya „Listów z Ameryki”. Trzecia wyprawa prowadziła równikowo przez Amerykę Północną i została opisana w książce Od Atlantyku po Góry Skaliste (1893), a w 1906 roku Dunikowski wyjechał do Meksyku na VII Międzynarodowy Kongres Geologiczny. Odbył wtedy wyprawę od Jukatanu po Pacyfik, co opisał w książce Meksyk; i Szkice z podróży po Ameryce.

Publikacje

Był autorem kilkudziesięciu opracowań i licznych felietonów. W Bibliografii Karola Estreichera, dotyczącej XIX wieku, wymienionych jest 19 pozycji.

Wybrane prace

Dunikowski E., Das Gebiet des Strypaflusses in Galizien, „Jahrbuch der Geologischen Reichsanstalt” 1880, nr 30, s. 43–68, https://www.landesmuseum.at/pdf_frei_remote/JbGeolReichsanst_030_0043-0068.pdf (dostęp: 16.06.2023 r.).

Dunikowski E., Geologische Verhältnisse der Dniesterufer in Podolien, „Verhandlungen der Geologischen Bundesanstalt” 1881, z. 5, s. 82–83, https://www.zobodat.at/publikation_articles.php?id=152970 (dostęp: 16.06.2023 r.).

Dunikowski E., Die Spongien, Radiolarien und Foraminiferen der unterliassischen Schichten vom Schafberg bei Salzburg, „Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften” 1882, nr 45, z. 2, s. 163–194.

Dunikowski E., Geologische Untersuchungen in Russisch-Podolien, „Verhandlungen der Geologischen Reichsanstalt” 1883, 1883, s. 288–290.

Walter H., Dunikowski E., Geologiczna budowa naftonośnego obszaru zachodnio-galicyjskich Karpat, „Kosmos” 1883, cz. I: nr 7: 263–302; cz. II: nr 8: 309–334.

Dunikowski E., Walther H., Das Petroleumgebiet der galizischen Westkarpathen, „Verhandlungen der Reichsanstalt” 1884, z. 2, s. 20–25.

Dunikowski E., Przewodnik naukowy w wycieczkach V. zjazdu lekarzy i przyrodników polskich we Lwowie 1888. Lwów 1888.

Dunikowski E. O gąbkach cenomańskich z warstwy fosforytowej Podola galicyjskiego, „Pamiętniki Akademii Umiejętności” 1889, nr 16, s. 70–87.

Siemiradzki J., Dunikowski E. Szkic gieologiczny Królestwa Polskiego, Galicyi i krajów przyległych, Warszawa 1891, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/950/edition/4936/szkic-gieologiczny-krolestwa-polskiego-galicyi-i-krajow-przyleglych?language=en (dostęp: 16.06.2023 r.).

Dunikowski E., Ze Lwowa do Beskidu. Przewodnik naukowy w wycieczce de Beskidu. Lwów 1892.

Dunikowski E., Listy z Ameryki: wrażenia z podróży po Ameryce Północnej. Lwów 1892.

Dunikowski E., Od Atlantyku poza góry Skaliste: szkice przyrodnicze z dwukrotnej podróży do Ameryki Północnej. Lwów 1893.

Dunikowski D., Wśród Polonii w Ameryce: druga serya „Listów z Ameryki”, Lwów 1893.

Dunikowski E., Program wycieczki polskich turystów pod przewodnictwem Dra Emila Habdank-Dunikowskiego do Chicago i w głąb Ameryki, Lwów 1893.

Dunikowski E., Geologiczne warunki występowania ropy w dobrach państwowych w Galicji, „Nafta” 1898, z. 18, s. 206–208.

Dunikowski E., Meksyk i szkice z podróży po Ameryce, Lwów 1913.

Bibliografia

Augustyn M., Ekspertyza geologiczna Emila Dunikowskiego jako źródło poszukiwań ropy naftowej w rejonie Czarnej, „Bieszczad. Rocznik Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Oddział Bieszczadzki” 2009, nr 15, s. 182. 

Nowak J., Ś.p. Dr Emil Habdank-Dunikowski profesor geologii na Uniwersytecie Lwowskim zmarł po dłuższej chorobie dnia 24 czerwca 1924, „Wiadomości Geograficzne” 1924, nr 2, z. 5/6/7, s. 65.

Polska wyprawa naukowa „Nowości Illustrowane” 1910, nr 32, s. 7.

Źródła internetowe

Emil Habdank von Dunikowski, 2019, Austria-Forum, https://austria-forum.org/af/AustriaWiki/Emil_Habdank_von_Dunikowski

Dunikowski M.Z., Genealogia rodu Dunikowskich, http://www.genealogia.dunikowscy.pl/targets/index_DrzewaRodowe.html

Pacyga D., Chicagowska Polonia na Lwowskiej Wystawie Krajowej, Polskie Chicago, odc. 5, Dziennik Związkowy, 2018. https://dziennikzwiazkowy.com/polskie-chicago-cykl/odcinek-5-chicagowska-polonia-na-lwowskiej-wystawie-krajowej/

Publikacje Dunikowskiego, Polona.pl