Edward Piekarski - leksykograf języka narodu Sacha

Opracowanie: dr Kyunney Takasaeva (w języku Sacha – Künnej Takaahaj)

Edward Piekarski urodził się 13/25 października 1858 roku w posiadłości Pietrowicze w powiecie ihumeńskim (obwód miński), leżącej na terenie dzisiejszej Białorusi. Wywodził się z zubożałej rodziny szlacheckiej. Jego matką była Teresa Piekarska (z domu Domaszewicz), ojcem – Karol Piekarski. Po wczesnej śmierci matki ojciec założył nową rodzinę, w konsekwencji czego Edward wychowywał się u wujostwa. Uczęszczał do gimnazjów w Mozyrzu, Mińsku, Taganrogu i Czernihowie. W Taganrogu dołączył do rewolucyjnie nastawionej młodzieży. W Charkowie, gdzie przeniósł się na studia do Instytutu Weterynaryjnego w 1877 roku, wstąpił do podziemnej organizacji studenckiej i prowadził rewolucyjną propagandę wśród lokalnych rzemieślników, m.in. rozpowszechniał zakazane gazety i pisma. Zaledwie po dwóch latach studiów został wydalony z Instytutu za udział w rozruchach studenckich. Skazano go na przymusowy pięcioletni pobyt w guberni archangielskiej, ale udało mu się ukryć przed policją. Nielegalne stowarzyszenie „Ziemia i Wola”, do którego wstąpił w 1878 roku, pokierowało go do guberni tambowskiej, gdzie pod zmienionym nazwiskiem pracował jako pisarz gminny i kontynuował propagandę wolnościową. Zagrożony kolejnym aresztowaniem, ukrywał się w Moskwie. W efekcie dekonspiracji został aresztowany, osadzony w butyrskim więzieniu i w 1881 roku skazany na piętnaście lat katorgi. Generalny gubernator Moskwy, biorąc pod uwagę młodość i zły stan zdrowia oskarżonego, zastąpił wyrok wygnaniem „do odległych miejsc na Syberii z pozbawieniem praw obywatelskich”.

W latach 1881-1899 odbywał karę zesłania w pierwszym Igidejskim naslegu ułusu baturuskiego w Obwodzie Jakuckim (obecnie Tattinskij ulus Republiki Sacha – Jakucja). Od początku zesłania, żeby porozumieć się z Jakutami, musiał nauczyć się języka, zapisywał więc jakuckie słowa z rosyjskim tłumaczeniem. W tym czasie rozpoczął zbieranie materiału do słownika języka jakuckiego. W baturuskim ulusie Piekarski przez 13 lat mieszkał z Jakutką Anną Szestakową, która pomagała mu w pracach domowych i opanowaniu języka. Według jakuckich źródeł z Anną miał dwoje dzieci: Susannę (ur. 1894-1903) i Nikołaja (ur. 1895). Później, po śmierci matki, Piekarski oficjalnie uznał ojcostwo tylko syna. Po śmierci Anny w gospodarstwie pomagała mu Jakutka Christina Sleptsova.

Stopniowo jego zainteresowania językiem jakuckim pogłębiały się i praca stawała się coraz bardziej systematyczna. Piekarski zaczął uzupełniać słowa i wyjaśnienia na podstawie trzytomowej pracy Otto von Böhtlinga pt. Über die Sprache der Jakuten (1851). Korzystał z materiałów i pomocy lokalnych znawców języka jakuckiego takich jak: misjonarz i tłumacz świętych tekstów na język jakucki Dimitrian Popov (1827-1896), zesłaniec, lingwista i etnograf Wsewolod Ionow (1851-1922), jego żona i wykonawczyni jakuckich eposów (oloncho) Maria Androsowa-Ionowa (1864-1941) oraz językoznawca Semion Nowgorodow (1892-1924).

W tym czasie w Jakucji znajdowała się dość liczna grupa zesłańców politycznych, których zasoby intelektualne mogły być przydatne w badaniach Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk. W 1886 roku oddział Wschodniosyberyjski Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego zainteresował się pracą Piekarskiego nad słownikiem języka Jakutów (nazwa własna – Sacha) i zaproponował jej wydanie. W roku 1889 Piekarski ukończył pierwszą redakcję słownika, ale publikacja nie doszła do skutku. W latach 1894-1896 Oddział Wschodniosyberyjski Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego zorganizował z funduszy przemysłowca-mecenasa Aleksieja Sybiriakova badania etnograficzne w Jakucji, od nazwiska fundatora określane mianem Sybiriakovskej Ekspedycji. W słynnej wyprawie brali udział polscy zesłańcy polityczni, miedzy innymi Feliks Kon, Mikołaj Witaszewski, Sergiusz Jastrzębski, Bazyli Troszczański. Kierownik ekspedycji Dmitrij Klementz zaproponował Piekarskiemu udział, a Sybiriakov ofiarował mu 2000 rubli na wydanie słownika. W roku 1899 ukazał się w Jakucku pierwszy zeszyt słownika. Na wniosek Towarzystwa Geograficznego, za owocną pracę, Piekarskiemu pozwolono wybrać inne miejsce pobytu na Syberii, ale badacz przeprowadził się do Jakucka, by tam kontynuować prace nad słownikiem. Od 1900 roku był zatrudniony przy opracowaniu nowej ustawy o prawach autochtonów. Jako współautor instrukcji nowego podziału ziemi wśród ludów tego obszaru wziął również udział w reformie rolnej Jakucji. W 1903 roku uczestniczył w NeIkan-Ajańskiej ekspedycji mającej na celu przeprowadzenie badań nad Ewenkami. Jej wynikiem była wydana w 1913 roku praca etnograficzna jego współautorstwa.

Członkowie Cesarskiej Akademii nauk, znani lingwiści: Wasilij Radłow i Karl Zaleman, zapoznawszy się z wydanym już zeszytem, ocenili pozytywnie jego wartość naukową i na ich wniosek Rosyjska Akademia Nauk podjęła się wydania całego słownika opracowanego przez Piekarskiego. Opinia znanych naukowców wpłynęła na decyzje władz w kwestii  jego powrotu z Jakucji do Petersburga w 1905 roku.

W roku 1904 w Jakucku Edward Piekarski wziął ślub z Heleną Kugajewską. Była ona córką wysokiego urzędnika Rządu Obwodu Jakuckiego Andrzeja Kugajewskiego. W 1905 roku został przez Piekarskiego adoptowany jego syn Nikołaj, owoc związku z Jakutką. Nadano mu nazwisko Piekarski oraz patronim Eduardowicz. W wieku 9 lat chłopiec wraz z ojcem i macochą przeniósł się z Jakucka do Petersburga.

W Petersburgu Edward Piekarski dostał posadę w dziale etnograficznym Muzeum Aleksandra III (pod kierownictwem wspomnianego Dmitrija KIementza), później w Muzeum Antropologii i Etnografii Rosyjskiej Akademii Nauk prowadzonym przez Wasilija Radłowa, gdzie pełnił funkcję kustosza słynnej galerii Piotra Wielkiego. W 1914 roku został wybrany na sekretarza działu etnograficznego Towarzystwa Geograficznego i był redaktorem czasopisma „Żywaja Starina”. W okresie komunizmu Piekarski pracował w Instytucie Orientalistycznym Akademii Nauk ZSRR.

W czasie pobytu w Jakucji Piekarski zgromadził również obszerne zbiory folklorystyczne pochodzące bezpośrednio od rdzennych mieszkańców obszaru oraz zapiski przekazane mu przez innych badaczy. Rosyjska Akademia Nauk podjęła się wydania drukiem również tych zbiorów i w 1907 roku przystąpiła do wydawania serii Wzory literatury ludowej Jakutów. Na przestrzeni lat 1907-1918 ukazały się trzy monumentalne tomy stanowiące niejako uzupełnienie dziesięciotomowej pracy Radłowa wydawanej w latach 1866–1907 pod tytułem Wzory literatury ludowej szczepów tureckich. W wydaniach Wzorów… znalazły się opowieści i pieśni ludowe, legendy, przysłowia i powiedzenia, zagadki Jakutów, a także dwadzieścia cztery teksty eposów bohaterskich (oloncho). Kompilatorem i redaktorem tomów był sam Piekarski. Dwa teksty zostały nagrane przez samego badacza. Pozostałe zapisy pochodziły od jego znajomych oraz piśmiennych Jakutów. W stylistyce folkloru Sacha, Piekarskiego interesowały przede wszystkim rzadkie niezrozumiałe słowa i wyrażenia oznaczające minione czasy. Szczerze podziwiał elastyczność i bogactwo języka oloncho oraz innych gatunków ustnej sztuki ludowej.

W osobnych edycjach ukazał się Słownik języka jakuckiego ze szczegółowym wyjaśnieniem przestarzałych jakuckich słów i zjawisk dnia codziennego. Piekarski pozostawał w stałych stosunkach z tak doświadczonymi w pracach leksykograficznych uczonymi jak turkolog Wasilij Radłow oraz mongolista Władysław Kotwicz, którzy pomagali sprecyzować słownik bogatymi odpowiednikami z innych języków tureckich, mongolskich i tunguskich.

Tomy słownika od pierwszego do trzynastego opublikowane w latach 1907-1930 przygotowano przy współpracy D.D. Popowa, W. M. Ionowa, S. A. Nowgorodowa, M.N. Androsowej-Ionowej, W. W. Radłowa i innych. Drugie wydanie Słownika w trzech tomach ukazało się w 1958 roku dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Piekarskiego, a trzecie – w 2008 roku z okazji 150. rocznicy urodzin badacza. Słownik obejmuje około 38 tysięcy słów ze szczegółowymi objaśnieniami na ponad 2000 stronach druku. Przedstawiono w nim obszerne informacje encyklopedyczne obejmujące gospodarcze, prawne, ekonomiczne, duchowe i kulturowe aspekty życia Jakutów na przestrzeni kilku stuleci. Słownik imponuje także szerokością zestawień z językami – mongolskim, ałtajskim i innymi językami ludności autochtonicznej Azji Wschodniej i Środkowej. Piekarski był również autorem i współautorem takich prac z dziedziny etnografii jak Płaszcz i bęben szamana jakuckiego, Program badania życia domowego i rodzinnego Jakutów, Jakucki naród przed i po przyjściu Rosjan, Jakucka baśń i Jakucki ślub.

Piekarski był dwukrotnie nagrodzony złotymi medalami za wybitne osiągnięcia naukowe od Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk (1907) oraz Towarzystwa Geograficznego (1911). W 1927 roku został mianowany Członkiem Korespondentem Akademii Nauk ZSRR, a w roku 1931 został przyjęty w poczet Członków Rzeczywistych Akademii Nauk i uhonorowany tytułem Akademika Honorowego.

Kontakty z nauką polską Piekarski utrzymywał przez swoich byłych kolegów petersburskich, późniejszych profesorów polskich – Jana Czerskiego i Władysława Kotwicza. Korespondował z Kotwiczem i za jego pośrednictwem wydawał swoje artykuły w „Roczniku Orientalistycznym”. Na wniosek Kotwicza Edward Piekarski został też mianowany członkiem honorowym Polskiego Stowarzyszenia Orientalistycznego.

Piekarski zdobył najwyższe uznanie w środowisku naukowym w Imperium Rosyjskim, a później w Związku Radzieckim. Zmarł 29 czerwca 1934 roku w wieku 76 lat w Leningradzie. Pochowany został na Smoleńskim Cmentarzu Luterańskim w Petersburgu.

W 1926 roku z okazji wydania ostatniego tomu słownika oraz 45. rocznicy pracy Piekarskiego nad słownikiem języka narodu Sacha, rząd Jakucji postanowił ustanowić Piekarskiego patronem szkoły w Igidejskim naslegu – miejscu początkowych prac nad słownikiem. Dom, w którym przez osiemnaście lat mieszkał i pracował młody Piekarski, został zrekonstruowany i przewieziony w 1978 roku na teren skansenu we wsi Czerkioch w Tattinskim ułusie i stał się osobnym obiektem – Domem Muzeum Edwarda Piekarskiego. Również w stolicy Jakucji – Jakucku jego imieniem została nazwana jedna z ulic. W pobliżu katolickiego kościoła w tym mieście postawiono także pomnik upamiętniający polskich badaczy-zesłańców i ofiary represji stalinowskich. Są wśród nich Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Wacław Sieroszewski, a jeden z kamieni upamiętnia imię Edwarda Piekarskiego.

Bibliografia:

Armon W., Polscy badacze kultury Jakutów, Wrocław 1977.

Kotwicz W., Edward Piekarski (1858-1934), „Rocznik Orientalistyczny” 1934, t. 10, [dostęp: 29.04.2022].

Okonesznikov E.I., E.K. Pekarskij kak leksikograf, Novosibirsk 1982.

Stachowski M., Edward Piekarski (1858–1934) i jego Słownik jakucki (1907–1930), „LingVaria” 2020, nr 2 (30), s. 257–269.

Szczerbakowa T., Edward Piekarski sławny syn narodu polskiego, „Rodacy” 2015, nr 1, [dostęp: 29.04.2022].

Mapa