Edward Abramowski - socjalista, pionier psychologii, metafizyk doświadczalny

Opracowanie: dr Bartłomiej Błesznowski

Życie Edwarda Abramowskiego znaczy napięcie pomiędzy rygorami laboratorium i swobodą imaginacji, między teorią socjologiczną i socjalizmem, trzeźwym planowaniem i utopią. Konstanty Krzeczkowski określił to wprost: „Najbardziej znamiennym rysem umysłowości Abramowskiego był zmysł syntezy”, pozwalający „zaspokajać potrzeby metafizyczne jego twórcy i być uzasadnieniem dla programu życiowego”. Biografia filozofa należała do epoki „długiego XIX wieku”, jednak jego myśl zapowiadała już idee, które ukształtują oblicze wieku XX – problem indywidualnej wolności w obliczu omnipotentnego państwa, narodziny nowoczesnego „społeczeństwa obywatelskiego”, badania psychologiczne nad fenomenami podświadomości czy nowatorskie koncepcje dotyczące pamięci, które wrócą wraz z kognitywistyką na początku XXI wieku. Życie Abramowskiego wpisuje się w typ biografii polskiego intelektualisty zaangażowanego – nazywany przez swych uczniów „magiem”, łączył „radykalizm społeczny” z rozwojem nowoczesnej nauki.

***

Urodził się 17 sierpnia 1868 roku w Stefaninie w guberni kijowskiej jako syn właściciela ziemskiego – Józefa Edwarda Abramowskiego. Dworek, w którym przyszedł na świat wypełniał duch powstania styczniowego reprezentowany przez braci obojga rodziców – uczestników walk. Ojciec filozofa, wzięty prawnik, odznaczał się różnorodnymi zainteresowaniami naukowymi – szczególnie zamiłowaniem do chemii, które realizował w domowym laboratorium. Edward był więc niewątpliwie „dzieckiem swoich czasów”, przesiąkniętym z jednej strony szlacheckim etosem narodowo-romantycznym, z drugiej zaś ideałami empiryzmu i pozytywizmu.

W Warszawie, w której po śmierci matki w 1878 roku zamieszkał z ojcem i babką, rozpoczął edukację domową prowadzoną przez poetkę Marię Konopnicką, oraz działacza oświatowego Konrada Prószyńskiego (ps. „Promyk”), która miała mu pomóc w ominięciu zrusyfikowanej szkoły carskiej i nauczyć samodzielności w myśleniu. W tym czasie czytał dzieła zachodnich uczonych (m.in. Darwina, Spencera czy Taine’a), a nade wszystko Marksa. Jako piętnastolatek napisał pierwsze teksty do „Zorzy” kształtujące postawy samopomocowe wśród ludu. Już w tych wczesnych pracach pojawia się pojęcie „braterstwa”, stanowiące podstawową regułę rozwijanego przez niego później kodeksu etycznego.

W czasie krótkiego pobytu na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1885 roku Abramowski zwrócił swoją działalnością uwagę policji i musiał salwować się szybkim wyjazdem. Padło na Genewę, mekkę dla dysydentów i wolnomyśliciel ze Wschodu, a jednocześnie wiodący ośrodek naukowy Europy, w którym Abramowski mógł sprecyzować zainteresowania naukowe, skłaniając się ku socjologii i psychologii. Zapoznał się z ideami Henri Bergsona czy Alfreda Fouillée, których intuicjonizm i spirytualizm wpłynął silnie na jego materialistyczny światopogląd. Uczęszczał też na wykłady Jean-Jacquesa Gourda, którego praca Le phénomène: esquisse de philosophie generale (1883) ukształtowała późniejsze stanowisko fenomenalistyczne polskiego filozofa.

W czasie krótkiego pobytu w Warszawie (1889-1892) zaangażował się w działalność tzw. II Proletariatu, później zaś, wraz z żoną Stanisławą Motz-Abramowską założył Zjednoczenie Robotnicze propagujące edukację, samopomoc i samorząd robotniczy. Z tego okresu pochodzi jego niezwykle popularna broszura Społeczeństwa rodowe, w której dowodził, że komunizm jest najbardziej pierwotną formą współżycia między ludźmi. W 1892 roku, niedługo po porodzie zmarła jego córka, potem zaś żona. Abramowski, psychicznie wykończony, chory na gruźlicę i zagrożony aresztowaniem, znów uciekł Genewy, potem do Paryża, gdzie 17–23 listopada 1892 roku uczestniczył – jako autor programu politycznego – w zjeździe socjalistów polskich, który dał początek Polskiej Partii Socjalistycznej. Rozpoczął wtedy również studia socjologiczne, które zaowocowały sformułowaniem „fenomenalizmu socjologicznego” – teorii, która wywodziła zjawiska społeczne z indywidualnych czynów ludzkich, postrzegając jednostki jako sprawczych aktorów procesu dziejowego. Opublikował Les bases psychologiques de la sociologie (1897) oraz Le matérialisme historique et te principe du phénomène social (1898). Determinizmowi materializmu historycznego przeciwstawił materializm praktyk podmiotowych, który pozwalał mu przeformułować także sam cel polityki socjalistycznej – miała nim być „rewolucja etyczna”, stanowiąca transformację „ludzkich sumień”. Idee te rozwijał w kolejnych pracach: Pierwiastki indywidualne w socjologii (1899), Zagadnienia socjalizmu (1899), czy Socjalizm a państwo (1904).

O jego powrocie do Warszawy w 1897 tak pisał uczeń i biograf Konstanty Krzeczkowski: „wyjechał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w życie ideałów komunizmu i bezpaństwowości […]”. Na przełomie wieków rozpoczął intensywną działalność organizacyjną (zarówno w Polsce, jak też w Genewie, gdzie często przebywał), tworząc mniej lub bardziej ezoteryczne Koła Etyków, „komuny”, później zaś Związki przyjaźni, mające na celu krzewienie braterstwa oraz doskonalenie etyczne uczestników.

Na fali rewolucyjnych wydarzeń 1905 roku zaangażował się w działalność Polskiego Związku Ludowego. Była to pierwsza chłopska organizacja polityczna w Królestwie Polskim, powstała pod przewodnictwem Stefana Juliana Brzezińskiego. W tym okresie napisał dwie ważne broszury adresowane do robotników i chłopów: Nasza polityka oraz Zmowa powszechna przeciw rządowi. Współpracował także ze Związkiem Towarzystw Samopomocy Społecznej, współtworząc wraz ze Stanisławem Wojciechowski, późniejszym prezydentem RP Towarzystwo Kooperatystów, które w 1907 roku dało początek Związkowi Kooperatyw Spożywczych zwanemu – dzięki pomysłowi ich przyjaciela Stefana Żeromskiego – popularnie „Społem”. Związek miał stać się w niedługim czasie realizacją idei socjalizmu bezpaństwowego w praktyce, budując potężną sieć spółdzielni spożywczych; z przeszło pół miliona członków stał się w międzywojniu jedną z największych organizacji społeczno-gospodarczych w Polsce. Abramowski widział w spółdzielczości narzędzie modernizacji społecznej i demokracji ekonomicznej „rzeczpospolitej kooperatywnej”.

Począwszy od lat 90. XIX wieku Abramowski zajmował się problematyką psychologiczną, prowadząc nie tylko pogłębione studia teoretyczne, ale również eksperymenty psychologiczne. Jego pierwszą pracą w tym obszarze była Teoria jednostek psychicznych. Przyczynek do krytyki psychologii współczesnej, napisana w 1895 roku i wydana cztery lata później. Po powrocie do kraju Abramowski zamieścił na łamach dopiero co założonego pierwszego polskiego pisma filozoficznego, „Przeglądu Filozoficznego”, szereg artykułów rozwijających przedstawione w niej tezy, m.in.: Dwulicowy charakter postrzeżeń (1898), Co to jest sztuka (1898), Dusza i ciało (1900). W Teorii jednostek psychicznych Abramowski wystąpił z krytyką atomizmu psychologicznego Wilhelma Wundta postrzegającego zjawiska świadomości jako efekt wtórnego składania przez psychikę większej ilości „czuć czystych”. Abramowski uważał za „zjawisko” tylko to, co daje się bezpośrednio doświadczyć – stany świadomości więc jako ustrukturyzowane już na etapie ich intuicyjnego odczuwania, zanim zostaną poddane opracowaniu w procesie apercepcji. W nowatorski jak na swoje czasy sposób podświadomość widział więc jako u samego zarania aktywną instancję podmiotową.

Podczas swoich podróży pracował w nowoczesnych laboratoriach słynnych szwajcarskich psychologów Théodore’a Flournoy’a i Édouarda Claparède’a w Genewie i Alexandre’a Herzena, syna rosyjskiego pisarza i działacza socjalistycznego, słynnego pioniera badań fizjologicznych, w Lozannie. Prowadził tam studia przygotowawcze do badań nad udziałem woli w stanach pozostających poza intelektem podmiotu i zagadnieniami pamięci. Poznawał metody psychometrii oraz galwanometrii, które później zastosował do własnych badań nad wolą jako czynnikiem psycho-fizjologicznym, symptomami nieświadomych (Abramowski używał określenia „bezimiennych”) przeżyć duchowych i wzruszeniową teorią pamięcią, które przedstawił w trzech tomach Badań doświadczalnych nad pamięcią (1910-1912) oraz cyklu tekstów publikowanych w „Sfinksie” i „Przeglądzie Filozoficznym”, a także w prasie francuskojęzycznej (w sumie dziewięć prac na łamach „Revue psychologique”, „Journal de psychologie normale et pathologique” i „Archive de psychologie”, a także tom L’analyse physiologique de la perception [1911]). We Francji Badania doświadczalne nad pamięcią wydane zostały w 1914 roku pod tytułem Le subconscient normal. Powołuje się na nie m.in. Jean-Paul Sartre w L’Imaginaire: Psychologie phénoménologique de l’imagination. Wpłynęła również na myśl filmową Jeana Epsteina, autora Upadku domu Usherów wg. E. A. Poe’ego. W tym czasie podjął też próbę założenia pierwszego w Polsce czasopisma psychologicznego. Trzy numery „Prac z Psychologii Doświadczalnej” ukazały się w latach 1913–1915.

Tworząc w 1910 roku Instytut Psychologiczny w Warszawie zebrał wokół siebie krąg współpracowników m.in. Adama Cygielstrejcha (1886-1935) i Józefę Kodisową (1865–1940). Początkowo Instytut działał na prawach niezależnej jednostki naukowej zajmującej się badaniami eksperymentalnymi nad procesami podświadomymi, dla której Abramowski wyposażył pierwsze w Warszawie (i trzecie na terenie dawnej Polski) laboratorium psychologiczne na wzór tych poznanych w Szwajcarii. Mimo szczupłego budżetu, jakim dysponował, ośrodek ten stał się instytucją pionierską na terenie carskiej Polski. W tym okresie Abramowski interesował się przede wszystkim badaniami „stanów bezimiennych” tzn. takich, które choć nie posiadają opracowania intelektualnego zapośredniczonego w świadomości i kulturowo wytworzonych kategoriach poznawczych, stanowią jednak „poruszenie woli”, kształtując najgłębsze pokłady tożsamości podmiotu. Jak wielu ówczesnych pionierów psychologii łączył najnowocześniejsze techniki badań laboratoryjnych z zainteresowaniem parapsychologią, spirytyzmem i telepatią, które uważał za fenomeny nie tyle „paranormalne”, ile stanowiące efekt potężnych mocy poznawczych ludzkiego umysłu, dotąd jeszcze nie w pełni zbadanych. W ramach założonego przez siebie Instytutu prowadził Sekcję Metempsychiczną.

Ukoronowaniem pracy psychologicznej Abramowskiego były Źródła podświadomości i jej przejawy. Psychologia postrzeżenia i stanów bezimiennych (1914), w których skupiał się momentach percepcji umykających intelektualnej kategoryzacji. To, co postrzegane zostaje zmagazynowanego w psychice w postaci równoważników uczuciowych, na zawsze zabarwiających wspomnienie o danej chwili. Podświadomość dla Abramowskiego jest więc nie tyle ukrytym zestawem treści pamięciowych, ile fizjologiczno-emocjonalnym poruszeniem organizmu. Wszystko, co zapomniane, nadal dla nas istnieje jako „przeszłość obecna, […] która objawia się jako czynnik twórczy i rządzący dalszymi kolejami życia”. W stanach „agnozji”, spowodowanych silnymi emocjami, zawieszeniem uwagi, odurzeniem czy hipnozą, możliwymi także pod wpływem doświadczeń estetycznych, religijnych i społecznych, następuje otarcie wrót świadomości czystej, rzeczywistości metafizycznej. Stajemy wówczas wobec niewiadomego, rzeczy pozaumysłowych, noumenów.

W listopadzie 1915 roku Abramowski objął pierwszą na ziemiach polskich Katedrę Psychologii, gdzie zorganizował Seminarium Psychologiczne na Wydziale Filozoficznym odradzającego się w trakcie niemieckiej okupacji Uniwersytetu Warszawskiego, dając tym samym początek instytucjonalizacji psychologii na tej uczelni. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia prowadził tu dwa, cieszące się ogromną popularnością, wykłady: jeden z psychologii ogólnej, drugi „O badaniu typów indywidualnych”, nie ustawał także w kolejnych badaniach i publikacjach. Konstanty Krzeczkowski tak wspominał ostatnie wykłady mistrza: „[…] wykłady jego posiadały niezwykły czar i urok. Wszystko w nich było nieznane i nowe, rewelacyjne […]. Kto widział Abramowskiego na katedrze nie zapomni nigdy jego wyniosłego czoła, niepospolitego bladego oblicza, zmęczonej twarzy, […] gdy stopniowo zaczynał się zapalać, rozgrzewać, fascynował łatwością i płynnością wymowy, doborem argumentów, niezwykłych ujęć, olśniewał wiedzą i strukturą myśli, powiązaniem ich dziwnym w nieskończenie wielki systemat”. W początkach 1917 roku ostatkiem sił przeprowadził cykl otwartych wykładów pt. Metafizyka doświadczalna, łączących jego stanowisko epistemologiczne, psychologię podświadomości i socjalizm za pomocą pojęcia braterstwa – pozaintelektualnego pierwiastka wspólnoty, stanowiącego niezbywalny składnik duszy. Spisane później przez jednego ze słuchaczy, wykłady te stały się później czymś w rodzaju filozoficznego testamentu gasnącego myśliciela. Zmarł 21 czerwca 1918 roku po długiej i ciężkiej chorobie.

Wybrana bibliografia:

Błesznowski B., „Experimental Utopia. Edward Abramowski’s ‘Applied Social Science’,” Utopian Studies 2023, 1 (34).

Błesznowski B., “The Self as a Multitude: Edward Abramowski’s Social Philosophy and the Politics of Cooperativism in Poland at the Turn of the 20th Century,” European Journal of Political Theory 2020, 21(4).

Borzym S., „Edward Abramowski – filozof epoki modernizmu,” w: E. Abramowski, Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Warszawa 1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Cygielstrejch A., “Twórczość psychologiczna Edwarda Abramowskiego,” Przegląd Filozoficzny 1919, 1–2.

Dąbrowska M., Życie i dzieło Edwarda Abramowskiego, Łódź 2014, Redakcja pisma „Nowy Obywatel”.

Dobroczyński B., Rzepa T., Historia polskiej myśli psychologicznej, Warszawa 2009, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Dobrzycka U., Abramowski, Warszawa 1991, Wiedza Powszechna.

Dziedzic A., Antropologia filozoficzna Edwarda Abramowskiego, Wrocław 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Krzeczkowski K., Dzieje życia i twórczości Edwarda Abramowskiego, Katowice 2018, Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”, Redakcja pisma „Nowy Obywatel”.

Lange O., „Socjologia i idee społeczne Edwarda Abramowskiego”, w: O. Lange, Wybór pism, t. 1: Drogi do socjalizmu, Warszawa 1990, PWN.

Magnone L., Emisariusze Freuda. Transfer kulturowy psychoanalizy do polskich sfer inteligenckich, Kraków 2016, Universitas.

Walicki A., “Filozofia Edwarda Abramowskiego,” w: idem, Polska, Rosja, marksizm, Kraków 2011, Universitas.

Wojciechowski S., Moje wspomnienia, t. 1, Warszawa 2017, Muzeum Historii Polski.

Żuk P., “Edward Abramowski’s concept of stateless socialism and its impact on progressive social movements in Poland in the twentieth century,” History of European Ideas 2019, 1 (45).