Cezaria Jędrzejewiczowa - pierwsza Polka na stanowisku rektora, założycielka warszawskiej etnologii

Opracowanie: Aleksandra Lipiec

Intelektualistka zanurzona w świecie nauki

Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa urodziła się 2 sierpnia 1885 roku w Tartu (zwanym niegdyś Dorpatem) położonym na terenie dzisiejszej Estonii. Jako córka językoznawcy Jana Baudouina de Courtenay i historyczki Romualdy Baudouin de Courtenay z Bagnickich – najstarsza z piątki rodzeństwa – dorastała w zamiłowaniu i pociągu do wiedzy. Posiadała również zdolności muzyczne (dobrze grała na fortepianie). Miała duże ambicje intelektualne. Od dzieciństwa z zainteresowaniem sięgała do rodzinnych zbiorów bibliotecznych. Była osłuchana z dyskusjami uczonych i wcześnie weszła do świata nauki, o czym marzyła już jako dziesięciolatka. Odebrała staranne wykształcenie. Została wychowana w wielojęzycznym i wielokulturowym środowisku, wśród elity intelektualnej międzywojnia.

Często zmieniała otoczenie, co było związane z dynamicznym rozwojem kariery naukowej Jana Baudouina. Rodzina de Courtenay przeprowadzała się z jednego do drugiego ośrodka akademickiego. W początkach kariery ojciec Cezarii wykładał na Kazańskim Uniwersytecie Państwowym (stworzył nowy kierunek badawczy – kazańską szkołę lingwistyczną), a później na Uniwersytecie w Dorpacie, gdzie był kierownikiem Katedry Gramatyki Porównawczej Języków Słowiańskich (1883–1893). Następnie objął kierownictwo nad Katedrą Językoznawstwa Porównawczego na Uniwersytecie Jagiellońskim (1894–1899). W latach 1900–1918 roku wykładał na Petersburskim Uniwersytecie Państwowym. Od 1918 roku był profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim.

Cezaria pierwsze nauki pobierała w domu. W wieku 13 lat zaczęła uczęszczać do gimnazjum klasycznego dla dziewcząt w Krakowie. Egzamin maturalny zdawała już w Petersburgu. Tuż po uzyskaniu matury – śladem swojej matki – zapisała się na Wyższe Kursy Żeńskie (tzw. Kursy Bestużewskie), które musiała przerwać w okresie rewolucji 1905 roku. Od młodości miała szczególne upodobanie do poezji antycznej i kultury helleńsko-bizantyjskiej. Pozostawała też pod silnym wpływem autorytetu Jana Baudouina de Courtenay – bliskie były jej zagadnienia z dziedziny językoznawstwa, należała do koła naukowego młodych lingwistów (tam poznała pierwszego męża).

Dzięki staraniom rodziny i przyjaciół, a także sprzyjającym okolicznościom politycznym towarzyszącym odwilży w Rosji po 1905 roku, mogła starać się o przyjęcie na uczelnię wyższą. W latach 1906–1910 odbywała studia filologiczne na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego jako wolna słuchaczka. Uczęszczała na wykłady między innymi z filologii klasycznej i nauk społecznych. W toku studiów jej zainteresowania obrały nowy, antropologiczny kierunek – zaczęły skupiać się na etnologii i ludoznawstwie. Jednocześnie jednak aspirująca badaczka kultury podkreślała bliski związek etnografii z filologią. Rozpoczęła analizę zabytków literatury ludowej, z naciskiem na baśń i epos, do którego wielokrotnie powracała w pracach naukowych.

Dyplom uczelni uzyskała jako jedna z pierwszych studentek Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego, na podstawie rozprawy zatytułowanej Język modlitewnika maryjnego wieku XVI wydanego przez profesora Stanisława Ptaszyckiego. W okresie petersburskim opublikowała również dwie inne prace lingwistyczne. W późniejszych latach jednym z głównych motywów jej badań była adaptacja upersonifikowanych starożytnych sił przyrody w chrystianizmie.

W młodości Cezaria Baudouin de Courtenay przeżywała fascynację ruchami społecznymi i niepodległościowymi. Wyniosła z domu przekonania liberalne. W 1909 roku razem z przyszłymi lekarkami Stanisławą Adamowiczową i Zofią Sadowską zaangażowała się w prowadzenie stowarzyszenia o nazwie „Spójnia” – pierwszej polskiej organizacji kobiet studiujących na Uniwersytecie Petersburskim (później klubem opiekowała się poetka Kazimiera Iłłakowiczówna). W ramach „Spójni”, sprzyjającej samokształceniu kobiet, działały kluby dyskusyjne i organizowane były odczyty referatów z dziedzin takich jak historia, literatura oraz pedagogika. „Spójnia” umożliwiała też utrzymywanie stałego kontaktu z Warszawą, Krakowem i Lwowem, co było szczególnie istotne dla Polek przybywających na studia do Petersburga z głębi Rosji.

W latach 20. Baudouin de Courtenay przewodniczyła wileńskiemu oddziałowi Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem.

Wykładowczyni akademicka. Wilno, Warszawa

Cezaria Baudouin de Courtenay pierwsze kroki na ścieżce kariery zawodowej stawiała jako nauczycielka łaciny i języka polskiego w warszawskich i wileńskich gimnazjach żeńskich. Po obronie habilitacji na Uniwersytecie Warszawskim (w 1922 roku) – już jako postać dobrze znana i ceniona w środowisku naukowym – uzyskała tytuł docentki i została wykładowczynią akademicką. Podstawą do uzyskania przez nią habilitacji była dysertacja o tematyce hagiograficznej dotycząca przekazów na temat świętej Cecylii. Rozprawa ta stała się jedną z najważniejszych prac badaczki (Święta Cecylia. Przyczynek do genezy apokryfów).

W latach 1927–1935 Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz piastowała stanowisko profesora nadzwyczajnego etnografii i etnologii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W tym czasie prowadziła szeroko zakrojone badania folkloru i obrzędowości pogranicza polsko-litewskiego, szczególnie w zakresie zależności pomiędzy etnicznością a kulturą ludową. Zbierała materiały do analiz wśród ludności chłopskiej. Wydała obszerne opracowanie dotyczące obrzędowości weselnej, w którym wiele miejsca poświęciła formom dramatycznym. Okres wileński wydaje się szczególnie istotny w kontekście jej dorobku naukowego. Przy uniwersytecie założyła Muzeum Etnograficzne, w którym pierwszą zgromadzoną i wystawioną kolekcją był zbiór tkanin ludowych. Dzięki osiągnięciom tej badaczki Wilno stało się prężnie działającym ośrodkiem ludoznawczym, a modele polskich tańców ludowych zostały przedstawione na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937 roku.

Po latach spędzonych na Wileńszczyźnie etnografka przeniosła się do Warszawy. W roku 1933 na mocy uchwały zdecydowano o utworzeniu Katedry Etnografii Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa została powołana na kierowniczkę. Funkcję tę piastowała w latach 1935–1939. W 1934 roku została mianowana profesorem zwyczajnym. Jeszcze przed wybuchem wojny odznaczono ją Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi.

Działania profesor Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej miały charakter wielokierunkowy i interdyscyplinarny. Jako członkini Państwowej Rady Muzealniczej nawiązywała liczne współprace muzealne. Podejmowane przez nią działania przyczyniły się do ożywienia życia naukowego zarówno w Wilnie, jak i w Warszawie. Czołowa polska badaczka obrzędowości ludowej miała własny pomysł na zgłębianie etnologii jako dziedziny wiedzy – podejmowała refleksję nad istotą tej dyscypliny. Dążyła do dokonania pełnego opisu konstrukcji technicznej i funkcjonalno-ideologicznej przedmiotu badań. Była orędowniczką koncepcji muzeum–laboratorium i nauki przez doświadczenie – za podstawę procesu dydaktycznego uznawała bezpośredni kontakt z wytworem kultury. W badania terenowe bardzo często włączała studentów.

Reprezentowała nurt fenomenologiczny w etnografii polskiej oparty na myśli Edmunda Husserla (z fenomenologii w badaniach językoznawczych czerpał również Jan Baudouin de Courtenay). Opowiadała się za poznawaniem rzeczywistości z perspektywy historyczno-kulturowej. Odrzucała koncepcję historii pojmowanej jako następstwo faktów na rzecz rozumienia jej jako nieprzerwanie przekazywany ciąg dziejów, z którego stopniowo wyłania się znaczenie osadzone w szerokim kontekście kulturowym.

Polka na obczyźnie. Palestyna, Londyn

Po wybuchu II wojny Cezaria Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa opuściła Warszawę. Na krótko przeniosła się do Lwowa. Później przebywała w Kosowie, Rumunii i Palestynie. W czasie pobytu na Bliskim Wschodzie zainaugurowała działalność Polskiego Humanistycznego Instytutu Naukowego w Jerozolimie. Brała również udział w tworzeniu innych instytucji naukowych – Towarzystwa Studiów Iranistycznych w Teheranie oraz Biura Studiów Bliskiego i Środkowego Wschodu.

Z Jerozolimy, z uwagi na sytuację polityczną, w 1947 roku została ewakuowana do Wielkiej Brytanii, gdzie pozostała już do końca życia. Była związana z PUNO, czyli Polskim Uniwersytetem na Obczyźnie (od 1951 roku wykładała tam etnografię, od 1958 roku była rektorem, a następnie rektorem honorowym) i z Polskim Towarzystwem Naukowym na Obczyźnie (od 1953 roku przewodniczyła Komisji Etnograficznej). Regularnie publikowała w rocznikach PUNO, szczególnie na temat żywotów świętych i hagiografii. Z najpóźniejszego okresu jej działalności naukowej znane są również opracowania na temat etniczności i grup etnicznych w obrębie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W okresie PRL-u przedwojenne publikacje Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej uległy zapomnieniu. Pamięć o nich została przywrócona dopiero jakiś czas po śmierci autorki.

U boku naukowców i polityków. Burzliwe życie prywatne

Cezaria Baudouin de Courtenay trzykrotnie wychodziła za mąż. Jej pierwszym mężem, poślubionym w 1910 roku, był uczeń Jana Baudouina – pochodzący z Petersburga rosyjsko-niemiecki językoznawca i slawista Max Julius Friedrich Vasmer, następca Aleksandra Brücknera. Małżeństwo, w którym na rzecz pełnienia roli tradycyjnej pani domu Cezaria miała zrezygnować z ambicji zawodowych, zakończyło się po trzech latach.

W 1916 roku Baudouin de Courtenay-Vasmer wyszła za Stefana Łukasza Ehrenkreutza – polskiego profesora, historyka prawa, archiwistę, rektora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i działacza PPS. Z nim wychowywała trójkę dzieci: Krystynę (zmarłą w dzieciństwie), Tadeusza (żołnierza Armii Krajowej na Wileńszczyźnie) i Andrzeja Stefana (historyka, działacza polonijnego, profesora na Uniwersytecie Michigan). Po raz drugi rozwiodła się w 1933 roku.

Rok później, w cieniu skandalu wywołanego głośnym romansem w elitach władzy, poślubiła bliskiego współpracownika Józefa Piłsudskiego i ówczesnego prezesa Rady Ministrów Rzeczypospolitej Janusza Jędrzejewicza, z którym związana była do jego śmierci w 1951 roku. Dla niej Jędrzejewicz rozstał się ze swą pierwszą żoną (rzeźbiarką Marią Stattler) i złożył urząd. Cezaria wielokrotnie spotykała się z zarzutami, że korzysta z protekcji wpływowego męża.

Cezaria Baudouin de Courtenay-Jędrzejewiczowa zmarła 28 lutego 1967 roku. Spoczęła u boku Janusza Jędrzejewicza na cmentarzu w Elmers End (Beckenham Cemetery) pod Londynem. Jej symboliczny nagrobek znajduje się na warszawskim cmentarzu Powązkowskim.

Bibliografia

Baudouin de Courtenay Jan Niecisław Ignacy [w:] Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. I, A–G, red. A. Śródka, Warszawa 1994, s. 93–96.

Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984.

Dorak-Wojakowska L., Cezaria Anna Baudouin

de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa (1885–1967) – portret uczonej, „Perspektywy Kultury” 2014, nr 11 (2), s. 235–260.

Małachowska E., Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym (wspomnienia o moim ojcu), „Przegląd Humanistyczny” 1973, t. 17, nr 3 (96), s. 91–104.

Sokolewicz Z., Cezaria Anna Baudouin

de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa 1885–1967 [w:] Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945, A−Ł, red. P. Salwa, A.K. Wróblewski. „Monumenta Universitatis Varsoviensis”, Warszawa 2016, s.73–80.

Zamojska D., Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa (1885–1967), „Nauka i Szkolnictwo Wyższe” 2011, nr 2 (38), s. 15–25.