Antoni Norbert Patek - polski powstaniec, który stworzył światowej sławy markę zegarków

Opracowanie: dr Krzysztof Czajkowski

Dzieciństwo i czasy młodości

Antoni Norbert Patek urodził się 14 czerwca 1812 roku w miejscowości Piaski Szlacheckie, w powiecie krasnostawskim. Rodzicami jego byli Anna z domu Piasecka oraz Joachim Patek herbu Prawdzic, były kapitan Wojsk Polskich, pisarz skarbowy Księstwa Warszawskiego przy Magazynie Solnym w Górze (Kalwarii), urzędnik państwowy. O ile wczesne dzieciństwo Antoniego Norberta upłynęło w sielskiej atmosferze niewielkiego majątku matki oraz dziadków, to narodziny jego jedynej siostry Katarzyny w 1815 roku miały już miejsce w Warszawie, w domu przy ulicy Krzywe Koło pod numerem 181. Dodajmy w tym miejscu, że ojciec Joachim w momencie ślubu z Anną Piasecką był wdowcem i z pierwszego małżeństwa posiadał już troje dzieci. Tak więc Antoni, oprócz rodzonej siostry, miał również przybrane rodzeństwo, z którego najbardziej znanym był przyrodni brat Franciszek, od 1808 roku żołnierz 2. a później 9. Pułku Jazdy wojsk Księstwa Warszawskiego oraz w randze majora 1. Pułku Strzelców Konnych.

Kolejny adres warszawski rodziny Patków, uwidoczniony w akcie zgonu Joachima, ojca Antoniego, z roku 1828, to ulica Furmańska 25 na Powiślu. Lokalizacja charakteryzująca się w większości drewnianą zabudową była miejscem na mapie Warszawy lat dwudziestych XIX wieku, w którym rozkwitał handel i rzemiosło wraz z usługami bezpośrednio im towarzyszącymi, sklepami i gospodą. Otoczenie pozostawiało wiele do życzenia, niemniej Joachim Patek i w takich warunkach zadbał należycie o wykształcenie syna, który mówił biegle  kilkoma językami obcymi, nadto posiadał umiejętność gry na fortepianie i innych instrumentach muzycznych.

Kariera wojskowa

W zgodzie z tradycją rodzinną, ale i wolą ojca, Antoni Norbert Patek trafił do wojska, które jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego było stosunkowo najprostszą drogą prowadzącą do osiągnięcia zawodowej kariery oraz szybkiego awansu. Jak wynika z dostępnych źródeł biograficznych, zaraz po śmierci jedynego żywiciela rodziny, Joachima Patka, jego syn wstąpił na służbę wojskową do 1. Pułku Strzelców Konnych. W momencie wybuchu powstania listopadowego Antoni Patek był już wyszkolonym w pełni żołnierzem. Zaraz też został przeniesiony do reorganizowanego dla potrzeb powstańczych regimentu 1. Pułku Jazdy Augustowskiej, stacjonującego w Łomży, w którym rozpoczął służbę w randze podporucznika. Szlak bojowy, który stał się udziałem świeżo awansowanego podoficera, znaczony był bitwami pod Długosiodłem, Grochowem, Nasielskiem, Wawrem, Liwem, Wyszkowem, Baranowem, Mińskiem oraz obroną Warszawy 3 października 1831 roku. Był dwukrotnie ranny, za co też został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari.

Po upadku powstania Antoni Patek, podobnie jak tysiące innych żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, znalazł się na emigracji. Ale zanim osiadł na stałe w Genewie, uczestniczył w exodusie armii, której żołnierze witani na początku na zachodzie Europy entuzjastycznie,  z czasem zaczęli budzić niechęć, tym bardziej, że los niejednego z bohaterów kończył się w przytułku i przypominał gorzką prawdę, o której pisał Adam Mickiewicz w Epilogu do Pana Tadeusza,  że są „ w świecie nieproszonych gości”. Oddelegowany z rozkazu generała Józefa Bema, który koordynował przejście polskiego wojska na Zachód, trafił Patek do Bambergu i natychmiast zaczął działać przy organizowaniu polskiego punktu przerzutowego żołnierzy do Francji. Sam zresztą współdzielił los tułaczy-wygnańców, którzy co jakiś czas musieli opuszczać wyznaczone im miejsca pobytu (dzisiaj powiedzielibyśmy obozy dla uchodźców). Kolejno były to Bourges, następnie Cahors i Amiens.

Kariera zagraniczna i zaangażowanie na rzecz Polonii

Roczny pobyt w Amiens był dla Patka ważny,  ponieważ od tego momentu przestał on być jedynie oficerem-weteranem, utrzymującym się z wypłacanego przez rząd francuski żołdu. Podjął pracę zarobkową jako zecer w drukarni w Amiens, by po rocznym pobycie i zatrudnieniu oraz krótkiej wyprawie do Paryża zdecydować się na wyjazd do Szwajcarii. 21 listopada 1835 roku Antoni Norbert Patek był już w Genewie. Rozpoczął się zupełnie nowy rozdział w jego biografii, naznaczony w jeszcze większym stopniu determinacją, by nie skończyć jak wielu z jego kolegów, którym życie odmierzał czas oczekiwania od zasiłku do zasiłku. W wyborze szwajcarskiego kierunku emigracji pomógł Patkowi poznany jeszcze w Amiens Thomas Moreau Devimes, który mieszkał w Versoix, w pobliżu Genewy. Zaufanie, którym Moreau obdarzył polskiego weterana sprawiło, że Patek został zaproszony do domu, najpierw jako gość i przyjaciel, z czasem jako mąż jego siostrzenicy, córki francuskiego kupca – Marie Adélaide Denisard. Zanim jednak doszło do ślubu (10 lipca 1839 roku), Antoni Patek prawdopodobnie uczył się rysunku i malarstwa u „sławnego pejzażysty Calame’a”, który w 1835 roku otworzył w Genewie swoją klasę rysunku; być może także trudnił się dorywczo handlem wyrobami alkoholowymi oraz mechanizmami do zegarków. Nie są to jednak informacje w pełni potwierdzone. Jedno natomiast jest pewne, że w Genewie poznał Patek przyszłego wspólnika, podobnego do siebie emigranta-weterana: Franciszka Czapka. Nie zaprzestał jednak, pomimo wymagającej i czasochłonnej pracy w tworzącej się spółce zegarmistrzowskiej, działalności charytatywnej w ramach stowarzyszenia genewskiej Polonii. Był inicjatorem powołania do życia bardzo ważnej polskiej instytucji emigracyjnej w Szwajcarii: Skarbuny Polskiej w Genewie. Pełnił w niej funkcję skarbnika i koordynatora od 1838 roku do momentu rozwiązania tej zasłużonej dla Polaków za granicą organizacji i przekazania w 1842 roku wszelkich pozostałych po niej środków finansowych funduszowi Rady Zawiadowców Pomnika śp. Klaudii (Klaudyny) Potockiej. W 1844 roku Patek był jednym z trzech Polaków odpowiedzialnych za utworzenie w Genewie tzw. Czytelni Polskiej, instytucji życia emigracyjnego w Szwajcarii odpowiedzialnej za krzewienie i podtrzymywanie tożsamości narodowej. W 1847 roku zaangażował się w pomoc na rzecz powstającej w Paryżu Czytelni Katolickiej. Wspierał również otwartą w 1842 roku Szkołę Polską w paryskiej dzielnicy Batignolles oraz prace kartograficzne generała Wojciecha Chrzanowskiego. Był orędownikiem i hojnym darczyńcą na rzecz Księży Zmartwychwstańców.

Wymienione powyżej działania Antoniego Patka stanowią zaledwie część jego rzeczywistego zaangażowania na rzecz Polonii i Polaków żyjących zarówno na emigracji, jak i w kraju. W swoich odruchach dobrego serca wolał pozostawać anonimowy. Nigdy też nie przestał myśleć o niepodległej Ojczyźnie. W opinii Jana Nepomucena Bobrowicza „słynny fabrykant genewskich zegarków, Patek […] (był) mężem, co obok tak wysoko doprowadzonej rękodzielni, nie zaniedbał pracować umysłowo, aby się stać ojczyźnie użytecznym, wszędzie, gdzie potrzeba”.

Zegarmistrz-wynalazca

W biografii Antoniego Patka – zwłaszcza pod koniec lat trzydziestych XIX wieku –  to jednak nie patriotyzm oraz udzielanie się w emigracyjnych organizacjach polonijnych wysuwa się na plan pierwszy, ale ugruntowane przez Thomasa Moreau zainteresowania zegarmistrzostwem. Autor artykułu opublikowanego w „Roczniku Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu” pisał, że „Pan Moreau z Versoix, dostrzegłszy w nim zdolność do mechaniki, nakłonił do zajęcia się zegarmistrzostwem. Tu wielkie miał powodzenie. Sam doskonale wyuczywszy się rzemiosła, około 1835 roku wszedł w spółkę z niepospolitego uzdolnienia mechanikiem zegarmistrzem, Czechem z rodu, a eksżołnierzem b. w. p. i współtułaczem Czapkiem, i założył fabrykę zegarków pod firmą Patek i Czapek w Genewie (…)”. Umowa w sprawie powołania do życia nowej spółki zegarmistrzowskiej przy Quai des Bergues 29 w Genewie została zawarta 1 maja 1839 roku. Oprócz Patka i Czapka współudziałowcem firmy był Thomas Moreau. Z przedstawionego Antoniemu Patkowi zakresu obowiązków wynikało, że był on odpowiedzialny za księgowość i finanse rękodzielni zegarmistrzowskiej.

Trzeba zaznaczyć, że wystrój siedziby manufaktury nawiązywał bezpośrednio do polskiej tradycji, historii oraz religii (pomieszczenia zdobiła galeria obrazów przedstawiających królów Polski, bohaterów narodowych i świętych).  Był w tym wyglądzie jasny przekaz marketingowy, związany – przynajmniej na początku funkcjonowania firmy – z grupą docelowych klientów. Byli nimi z całą pewnością zamożni emigranci polscy, mieszkający we Francji, Anglii, Szwajcarii,  albo Polacy wybierający się w podróż po Europie. Jedni i drudzy chcieli znaleźć się w posiadaniu zegarka z polskim grawerunkiem, zdobionego  emalią z widokiem Jasnej Góry i wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej, czy też postaciami księcia Józefa Poniatowskiego albo Tadeusza Kościuszki. W „napędzaniu koniunktury” na zegarki sygnowane marką Patek, Czapek & Cie niemałą rolę odegrał przyjaciel Antoniego, Walery Wielogłowski, który zdobywał nowych klientów z zagranicy i z Polski. Organizował też wspólnie z Patkiem sieć „krajowych” przedstawicielstw firmy w Krakowie, Warszawie, Poznaniu i Lwowie. Zegarki Patka i Czapka można też było zamówić w Księgarni Polskiej Jełowieckiego w Paryżu. Były drogie, bo oprócz przenoszonych na kopertową emalię stalorytów Antoniego Oleszczyńskiego, mieniły się od wysadzanych brylantów, rubinów i pereł oraz innych kamieni szlachetnych. Stosowane do ich wyrobu złoto musiało mieć „najmniej 18 karatów”.

Po latach względnej prosperity doszło do  rozstania się biznesowych wspólników. 19 kwietnia 1845 roku firma Patek, Czapek & Cie przestała istnieć.  Nie obyło się oczywiście bez wzajemnego obwiniania się, w tle którego pojawiały się zarzuty o brak należytego zainteresowania firmą i niewywiązywanie się z powierzonych obowiązków. O ile jednak próba usamodzielnienia się spółki zarządzanej odtąd przez Patka odniosła spektakularny sukces, to działalność Czapka na rynku zegarmistrzowskim zakończyła się dość szybko, bo w 1869 roku. Zmiana partnerów strategicznych, którymi zostali Wincenty Gostkowski, emigrant polski, inwestujący w spółkę z Patkiem niemały kapitał oraz zegarmistrz francuski Adrien Philippe, wynalazca nowatorskiego systemu nastawczo-naciągowego z koronką, zapewniła  ciągłość renomowanej firmie zegarmistrzowskiej, która od 15 maja 1845 roku nosiła nazwę Patek & Cie. Kolejna ewolucja w nazwie spółki na Patek Philippe & Cie z roku 1851 odzwierciedlała umacnianie się pozycji francuskiego zegarmistrza-wynalazcy.

Ostatnie lata życia – czas podróży

Nieustanne zabiegi podejmowane przez Patka z myślą o reklamie firmy, która już wtedy znajdowała się w ścisłej czołówce światowego zegarmistrzostwa, zaowocowały podróżami biznesowymi po starym kontynencie oraz do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W 1876 roku zawarł Patek porozumienie z Tiffany & Co, na mocy którego firma amerykańska miała reprezentować Patek Philippe & Cie na międzynarodowej wystawie w Filadelfii. Wiązało się to ni mniej ni więcej jak z pozyskaniem zamożnego rynku zbytu dla prestiżowych i coraz droższych precjozów. Wśród posiadaczy zegarka sygnowanego przez Antoniego Norberta Patka były takie osobistości, jak Ojciec Święty Pius IX czy królowa Wielkiej Brytanii Wiktoria, której mąż, książę Albert, posiadał chronometr firmy Patek Philippe & Cie. W dalszej kolejności należy wymienić cara Mikołaja II, Lwa Tołstoja i Piotra Czajkowskiego, Alberta Einsteina, Walta Disneya, Marię Skłodowską-Curie i wielu, wielu innych, bardziej i mniej znanych.

Antoni Patek zmarł 1 marca 1877 roku w Genewie i został pochowany w grobowcu na cmentarzu Châtelaine.

Wybrana bibliografia:

Bielecki R., Słownik biograficzny oficerów Powstania Listopadowego, t. 3, Warszawa 1998.

Czapla B., Antoni Patek. Zegarmistrz królów. Śladami życia, Warszawa 2021.

Dąbrowski K., Polacy nad Lemanem w XIX wieku, Warszawa 1995.

Florkowska-Frančić H., Antoni Norbert Patek, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t.25,   red. E. Rostworowski, Warszawa 1980.

Florkowska-Frančić H., Polskie początki firmy Patek Philippe, „ Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1985, nr 30/1

Foulkes N., Patek Philippe: The Authorized Biography, London 2016.

Kamiński K., Polacy w Szwajcarii (1832-1863), „Zeszyty Historyczne” 1990, nr 92, Paryż.

Lewandowski J., Polacy w Szwajcarii, Lublin 1981.

Mapa