Amelia Hertz - pionierka w dziedzinie studiów orientalistycznych i archeologii

Opracowanie: prof. dr hab. Joachim Śliwa

Na wkład Amelii Hertz w zakresie badań nad dziejami starożytnych cywilizacji zwrócono uwagę po wielu dziesięcioleciach całkowitego niemal zapomnienia. Ponowne odkrycie jej bogatego dorobku nastąpiło także na innym polu, była bowiem w swoim czasie niedocenioną autorką awangardowych dramatów i opowiadań. Twórczość literacka Amelii Hertz przeżywa ostatnio swoisty renesans, który przyczynił się także do zainteresowania innymi aspektami jej działalności, w tym dziejami starożytnych cywilizacji Egiptu i Bliskiego Wschodu. Jej dorobek literacki, rozproszony i trudno dostępny, przypomniał ksiądz Marian Lewko (2003). Najważniejsze z nich, w przekładzie na język angielski dokonanym przez Jadwigę Kosicką (2015), zyskały ostatnio znaczne zainteresowanie w szerszym kręgu odbiorców.

Młodość: edukacja i studia

Niepamięć o dokonaniach Amelii Hertz była tak głęboka i konsekwentna, iż konieczne jest przypomnienie zasadniczych elementów jej życiorysu. Urodziła się w Warszawie 15 października 1878 roku; ta właśnie data znajduje potwierdzenie w zwięzłym curriculum vitae, towarzyszącym jej rozprawie doktorskiej (1904). Potwierdzenie tej daty znaleźć można także w jej własnoręcznie spisanym życiorysie, sporządzonym dla Kazimierza Czachowskiego w roku 1932 (obecnie w Dziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej). Poprawną datę podaje także ksiądz Marian Lewko, tym niemniej w niektórych opracowaniach jako data urodzin Amelii Hertz pojawia się nadal rok 1879, zaczerpnięty z krótkiego biogramu Marii Hulewiczowej (1960–1961).

Amelia Hertz przyszła na świat w rodzinie znanego lekarza internisty i społecznika związanego z PPS-Lewicą, Maksymiliana Hertza (był on między innymi wraz z Januszem Korczakiem współzałożycielem domu sierot „Nasz dom”, działającego w Pruszkowie w latach 1919–1925). Jego żoną i matką Amelii była Paulina z domu Lande. Początkowy etap edukacji Amelii miał „domowy” charakter. W roku 1896, jako 18-latka, zdała egzaminy końcowe w II Warszawskim Gimnazjum Żeńskim. Jako kobieta nie mogła jednak podjąć w Warszawie studiów uniwersyteckich. Możliwe było to jedynie za granicą, wyruszyła więc początkowo do Szwajcarii (przez dwa semestry studiowała w Bernie), a następnie do Berlina; w sumie spędziła poza Warszawą lata 1898–1904. Niestety, zgodnie z wolą ojca, zmuszona była podjąć studia w zakresie nauk ścisłych, prawa lub medycyny; ostatecznie jako ich przedmiot obrała chemię. Ten etap edukacji zakończyła Amelia doktoratem (Ueber die Wanderungem der Ionen des Kalium und des Ammoniumchlorides unter dem Einfluss verschiedener Temperaturen), uzyskanym w roku 1904. Nim jednak do tego doszło, musiała spełnić dodatkowy wymóg – zdać maturę według programu obowiązującego wtedy w gimnazjach niemieckich (1901).

Cztery lata po doktoracie Amelia Hertz postanowiła powrócić do swych właściwych zainteresowań. Ponownie wyjechała więc do Berlina i podjęła studia w zakresie historii i języków starożytnego Wschodu oraz archeologii. Jej mistrzem był tu między innymi Adolf Erman (1854–1937), jeden z luminarzy ówczesnej egiptologii, z którym również i w późniejszych latach utrzymywała kontakt listowny, zarówno o charakterze prywatnym, jak i naukowym. Ówczesny pobyt Amelii w Niemczech (1908–1912) nie ograniczył się jedynie do Berlina, przebywała bowiem także w innych ośrodkach akademickich: w Heidelbergu, Monachium i Lipsku. Kolejnym etapem jej edukacji był Paryż (1912–1913), gdzie podjąć miała studia w École du Louvre. Tej informacji nie udało się jednak potwierdzić źródłowo. Po wybuchu I wojny światowej Amelia wróciła do Warszawy, poświęcając się pracy pedagogicznej. W latach 1915–1919 była nauczycielką języka niemieckiego w warszawskich szkołach prywatnych. Do roku 1919 uczestniczyła również aktywnie w tajnym nauczaniu.

W Polsce niepodległej

Nie ulega wątpliwości, iż po powrocie do kraju, z doktoratem w swoim dossier i dyplomami dodatkowych studiów historyczno-filologicznych, nawet po przetrwaniu trudnych lat tuż po zakończeniu wojny, nie zdołała Amelia Hertz uzyskać zatrudnienia w miejscu odpowiadającym choćby w części jej kwalifikacjom. Nieco światła na sytuację Amelii w Warszawie pod koniec I wojny światowej i w pierwszych powojennych latach rzucają jej listy (datowane w Warszawie, ul. Bagatela 15), kierowane do profesora Adolfa Ermana w Berlinie, obecnie w archiwum Uniwersytetu w Bremie; obejmują one okres od 30 VIII 1918 do 29 X 1922. Znajdujemy w nich wzmianki o typowych kłopotach tego czasu, jak „jest nieco spokojniej, drożyzna nadal, ale ceny nieco spadają”, „u nas chwilowo da się żyć, ale jak długo jeszcze, wiedzą tylko Bogowie”; natrafiamy też na sformułowanie, iż autorka „nie jest obecnie zbyt zajęta”. Z tego też względu zamierza zająć się egipskimi mumiami i tekstami na sarkofagach ze zbiorów warszawskich i prosi w tej sprawie swego dawnego mistrza o odpowiednie wskazówki, a w następnych listach konsultuje z nim swe ustalenia. Szczególnie istotny pod tym względem jest list z dnia 14 II 1919 roku, w którym autorka ustala szczegóły dotyczące tekstów na sarkofagu i kartonażu kapłana Hor-Dżehutiego. Z cytowanej korespondencji dowiadujemy się także o parotygodniowym pobycie Amelii Hertz w Berlinie w połowie 1922 roku (profesor Erman miał być pomocny w uzyskaniu wizy pobytowej). Dopiero w roku 1930 powierzono Amelii w ramach organizacyjnych Wolnej Wszechnicy Polskiej prowadzenie (na stanowisku docenta) wykładów z historii pisma oraz historii cywilizacji starożytnych Bliskiego Wschodu i Egiptu. Jej osiągnięcia badawcze znane były bardziej poza granicami niż we własnym kraju. Amelia Hertz starała się zapewne podejmować odpowiednie próby współpracy z polskimi instytucjami i badaczami pracującymi nad bliskimi jej zagadnieniami. W Uniwersytecie Warszawskim zarówno badania, jak i działalność dydaktyczną prowadził profesor Antoni Śmieszek (1881–1943), egiptolog, natomiast profesor Kazimierz Michałowski (1901–1981) gromadził wokół siebie specjalistów zainteresowanych nie tylko udziałem w pracach wykopaliskowych w Egipcie, lecz także opracowaniem materiałów pozyskanych w trzech kolejnych kampaniach wykopaliskowych (Edfu, 1937–1939). Problematyką analogiczną jak Amelia Hertz, ponadto dziejami starożytnych kultur Anatolii (w tym Hetytami), oraz rozwojem metalurgii brązu i żelaza na obszarze Bliskiego Wschodu zajmował się docent Stefan Przeworski (1900–1940). Nie należy też zapominać o obecności w Warszawie profesora Mojżesza Schorra (1874–1941), jednego z najwybitniejszych badaczy starożytności bliskowschodnich. Od roku 1929 z Uniwersytetem Warszawskim związany był także asyriolog, późniejszy profesor tej uczelni, Rudolf Ranoszek (1894–1986). W zachowanych materiałach i naukowych publikacjach nie odnotowano jednak śladów współpracy Amelii Hertz z badaczami o podobnych zainteresowaniach, chociaż Erazm Majewski (1916, 1918) a później także Stanisław Poniatowski (1927) starali się wprowadzić ją do środowiska Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (wszystkie jej referaty wygłoszone na posiedzeniach ukazały się drukiem w odpowiednich rocznikach Sprawozdań TNW). Wyraźne wyróżnienie stanowiło dla Amelii powołanie jej w roku 1926 na członka czynnego Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego.

Osiągnięcia naukowe

Poczynając od roku 1914, Amelia Hertz zaczęła publikować studia z zakresu szerzej pojmowanych dziejów cywilizacji, teorii kultury i historii pisma, jak również zagadnień bardziej szczegółowych w dziedzinie egiptologii i asyriologii. Jej publikacje ukazywały się głównie na łamach renomowanych francuskich i niemieckich czasopism naukowych [ich zestawienie znajduje się w opracowaniach Magdaleny Kapełuś (2009) i Joachima Śliwy (2011,2012)]. W okresie międzywojennym jako jedyna osoba w kręgu polskich badaczy interesowała się dogłębnie prehistorią i wczesnymi dziejami Egiptu oraz jego relacjami z Azją Przednią. W swych publikacjach wykazała się doskonałą orientacją w ówczesnym stanie badań, starając się na tej podstawie sporządzić zarys następujących po sobie sekwencji kulturowych. Wspomnieć należy również o wypowiedzi Amelii Hertz w dyskusji nad pochodzeniem charakterystycznej ceramiki z imadłami falistymi, występującej w Egipcie w okresie predynastycznym; opowiedziała się tu zdecydowanie za jej egipskim, a nie palestyńskim rodowodem (1928). Po Amelii Hertz dopiero w latach 60. XX wieku na gruncie polskim badania nad okresem predynastycznym oraz studia nad problematyką związaną z kształtowaniem się państwowości egipskiej podjęli archeolodzy z ośrodków uniwersyteckich w Poznaniu i w Krakowie.

W roku 1930 Amelia Hertz jako asyriolog zabrała głos w dyskusji nad trzema paragrafami Kodeksu Hammurabiego, dotyczącymi kar dla zbiegłych niewolników. Referując przyjęte w tej kwestii interpretacje, podjęła się ich rzetelnej analizy i przedstawiła własną koncepcję.

Ważny element w badaniach Amelii Hertz stanowiły porównawcze studia nad cywilizacją. Należy do nich opracowanie poświęcone Egiptowi okresu archaicznego i początków Starego Państwa w zestawieniu z rozwojem cywilizacji Majów i Azteków na Jukatanie (1923, 1924). Porównując zasadnicze etapy rozwoju społecznego, organizacji politycznej, gospodarki i rolnictwa, doszła do wniosku, iż mimo tak znacznej odległości w czasie – wiedza i poziom techniki w obu cywilizacjach znajdowały się na takim samym poziomie. Według Amelii Hertz oba systemy pisma, zarówno egipski, jak i środkowoamerykański, zaliczyć należy do tak zwanych systemów niezależnych, czyli twórczych, inne natomiast nazywa systemami zapożyczonymi, a więc odtwórczymi (naśladowczymi).

Istotne rezultaty swych dociekań i studiów poświęconych cywilizacjom bliskowschodnim zawarła Amelia Hertz w swej najobszerniejszej pracy (1930; przedruk 1963). Zajęła się w niej głównie obszarem położonym nad Zatoką Perską, w Elamie dopatrując się szczególnych osiągnięć i promieniowania jego cywilizacji. Tu pojawił się także problem pochodzenia Sumerów, który poruszyła zresztą także oddzielnie (1934). Nie ulega wątpliwości, iż w szczególny sposób traktowała Amelia Hertz historię pisma, starając się prześledzić jego rozwój i przejście od piktogramów do pisma właściwego. Świadczą o tym odpowiednie, dość wczesne publikacje (1916, 1917), oraz wykłady przeznaczone dla słuchaczy Wolnej Wszechnicy Polskiej (od roku 1930). Interesowała się najnowszymi odkryciami i badaniami w zakresie historii pisma, między innymi tak zwanym pismem protosynajskim (1928), a także zagadnieniami psycholingwistyki czy też związkiem pomiędzy kształtowaniem się koncepcji artystycznych a pismem, albo zależnością pisma od rysunku. Mieszczą się tu także jej dociekania dotyczące początków geometrii i wiedzy matematycznej (1929, 1933, 1934).

Działalność dydaktyczna i popularyzacja

Jak wspomniano, poczynając od roku 1930, Amelia Hertz uzyskała możliwość prowadzenia specjalistycznych wykładów z historii starożytnych cywilizacji Bliskiego Wschodu i Egiptu oraz historii pisma w ramach działalności Wolnej Wszechnicy Polskiej (jako docent Wydziału Nauk Humanistycznych). Swe dociekania starała się w odpowiedniej formie przekazać także szerszemu kręgowi odbiorców. Społeczeństwo zawdzięcza jej w znacznym stopniu podstawy wiedzy o cywilizacjach starożytnego Wschodu i Egiptu. Na łamach encyklopedii „Świat i życie” (t. I–V, Warszawa 1933–1939) opublikowała istotne hasła obejmujące całokształt dziejów i kultury Asyrii, Babilonii oraz Egiptu, a także historii pisma. W zbeletryzowanej formie przybliżyła także czytelnikom problematykę tak zwanego okresu amarneńskiego w Egipcie (Na dworze króla słońca, 1929). Była również współautorką interesującej powieści dla młodzieży pt. Od Wisły do Nilu (Warszawa 1939). W swojej części przedstawiła obraz Egiptu w XII stuleciu przed Chrystusem na przykładzie wydarzeń związanych z losami kilkunastoletniego chłopca egipskiego i jego rodziny.

Ostatnie chwile

Amelia Hertz, a także jej najbliżsi nie przetrwali tragicznych wydarzeń II wojny światowej. Po przeniesieniu do warszawskiego getta w nieznanych bliżej okolicznościach aresztowana została w 1941 roku i przewieziona na Pawiak, skąd już nie udało się jej wydostać. Dokładniejszej daty śmierci Amelii Hertz nie zdołano ustalić. Niektóre źródła (między innymi biogram Marii Hulewiczowej) podają rok 1942. Zgodnie natomiast z informacją zawartą u Bolesława Olszewicza (Lista strat kultury polskiej (1 IX 1939 – 1 III 1946), Warszawa 1947, s. 35) byłby to raczej rok 1943. Również w wykazie strat wojennych, opublikowanym na łamach „Rocznika Orientalistycznego” (t. 15, 1939–1949, s. 449), jako datę śmierci Amelii Hertz podano rok 1943. Niestety, jak się okazuje, żadnych informacji o Amelii Hertz nie posiada Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie, najmniejszego śladu nie wykazała także kwerenda w zbiorach Yad Vashem w Jerozolimie, co potwierdziły obie instytucje. Jej nazwiska nie odnotowuje Polski Słownik Judaistyczny (2003).

Bibliografia

Dragańska J., Amelia Hertzówna – pytania o tożsamość [w:] Żydzi wschodniej Polski, Seria III: Kobieta żydowska, Białystok 2015, s. 407–422.

Dragańska-Adamiec J., Przybyszewski – Hertzówna: filiacje estetyczne i historiozoficzne [w:] Przybyszewski: rewizje i filiacje, Białystok 2015, s. 283–300.

Eustachiewicz L., Dramaturgia Młodej Polski. Próba monografii dramatu z lat 1890–1918, Warszawa 1986.

Gajda K., Twórczość dramatyczna Amelii Hertzówny, „Prace Historyczno-Literackie” t. VIII, Kraków 1980, s. 67–78.

Hulewiczowa M., Amelia Hertz [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, 1960–1961, s. 472.

Kapełuś M., Amelia Hertz as Assyriologist [w:] Here and There Across the Ancient Near East. Studies in Honour of Krystyna Łyczkowska, Warszawa 2009, s. 53–67.

Kosicka J. (przeł.), Amelia Hertz. Decadent Histories. Four Plays, Martin E. Segal, New York 2015.

Kucharska B., Od dekadentyzmu do zagłady. W kręgu życia i twórczości Amelii Hertzówny, „Teka Komisji Historycznej Oddziału Lubelskiego PAN” 2016, t. XIII, s. 151–173.

Lewko M. (oprac. i wstęp), Amelia Hertzówna. Dramaty zebrane, Lublin 2003.

Rusek M., O wyjściu z cienia: dlaczego Amelia Hertzówna budzi dziś zainteresowanie badaczy [w:] W kręgu mniej znanych twórców polskiej literatury lat 1863–1914, Kraków 2014, s. 387–396.

Sidor A., Kobiecy los jako ludzkie universum w dramaturgii Amelii Hertz, „Scientia” 2018, nr 12, s. 123–134.

Śliwa J., Amelia Hertz (1878–1942/1943) i jej wkład w badania nad początkami cywilizacji egipskiej, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 2011, nr 47, s. 365–371.

Śliwa J., Amelia Hertz (1878–1942/1943) and her contribution to the research on the beginnings of the Egyptian civilization, „Studies in African Archaeology”, Poznań 2012, nr 11, s. 453-462.