Aleksy Sylvius - zapomniany astronom, konstruktor i matematyk

Opracowanie: dr Robert T. Tomczak

Aleksy Sylvius należał do grona najwybitniejszych polskich konstruktorów i mechaników precyzyjnych XVII wieku. Swoimi ulepszeniami używanych wówczas teleskopów przyczynił się do pewniejszych obserwacji astronomicznych, a jego techniczne rozwiązania stały się podstawą konstrukcji przyrządów astronomicznych przez następne pół wieku. Był najbliższym współpracownikiem i przyjacielem flamandzkiego astronoma Karola Malaperta, który bez jego pomocy nie mógłby prowadzić tak dokładnych obserwacji plam słonecznych. Sylvius był także doskonałym matematykiem, który potrafił krytycznie odnosić się do najnowszych ustaleń uczonych europejskich. Nie miał jednak możliwości ani środków, aby stać się bardziej rozpoznawalnym uczonym europejskim, ale jego prace oraz konstrukcje udowadniają, że wyróżniał się na tle swojej epoki.

Tajemnicze początki i kaliska edukacja

Praktycznie nic pewnego nie wiadomo o pierwszych latach życia Aleksego Sylviusa, oprócz tego, że urodził się 1 lipca 1593 roku. Nieznane jest jego środowisko rodzinne ani nawet nazwisko, gdyż Sylvius (Sylwiusz) odnosi się zapewne do jego drugiego imienia. Czasem przypisuje mu się nazwisko Gajewski, a nawet nazywa Aleksandrem Gajewskim. Problemy z ustaleniem jego pochodzenia sugerują zatem, że pochodził z nizin społecznych, zapewne mieszczańskich bądź chłopskich. Po około 1610 roku zaczął uczęszczać do kolegium jezuickiego w Kaliszu, które słynęło wówczas z bardzo dobrego poziomu nauczania matematyki i astronomii. Było to spowodowane obecnością tam flamandzkiego astronoma Karola Malaperta (1581–1630).

„Pod skrzydłami” Karola Malaperta

Malapert pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny szlacheckiej z Mons. Rozpoczął studia na uniwersytecie w Douai, gdzie wstąpił też do zakonu jezuitów. Największe zainteresowanie przejawiał naukami matematycznymi. Wykładał między innymi w Pont-à-Mousson i Verdun, a pod koniec 1613 roku został wysłany do Polski. Najpierw przebywał w Poznaniu, a potem w Kaliszu. Przez niespełna dwa lata w Kaliszu wykładał matematykę i prowadził własne badania naukowe, między innymi z zakresu astronomii. Zasłynął jako pierwszy astronom na ziemiach polskich, który do obserwacji używał lunety. Malapert nauczał wtedy Aleksego Sylviusa i Szymona Peroviusa, którzy okazali się bardzo zdolnymi uczniami. Być może byli pierwszymi Polakami, którzy mieli możliwość praktycznego zastosowania teleskopu do naukowych badań astronomicznych. Flamandzki astronom postanowił zatem przyjąć ich „pod swoje skrzydła” jako asystentów i współpracowników. Razem dokonywali obserwacji plam słonecznych przy pomocy helioskopu, ale to Sylvius okazał się pojętniejszym uczniem. Warto dodać, że Malapert otrzymał teleskop od niemieckiego uczonego Christopha Scheinera (1573/5–1650) właśnie do prowadzenia tego typu obserwacji. Sylvius pomógł Malapertowi skonstruować trzy typy nowych przyrządów obserwacyjnych, które miały później wpływ na rozwój astronomii i techniki optycznej. Kalisz stał się wówczas najważniejszym ośrodkiem badań astronomicznych na ziemiach polskich i miejscem, w którym prowadzono pionierskie obserwacje przy pomocy niedawno wynalezionego teleskopu. Podczas kaliskiego etapu swojej edukacji, Sylvius przyjął święcenia kapłańskie i został księdzem diecezjalnym. Nie wstąpił jednak do zakonu jezuitów.

Sylvius pomaga ulepszyć teleskop i pracuje w Belgii

Podczas obserwacji teleskopowych, Malapert z Sylviusem dostrzegli pewne mankamenty nowego sprzętu. Postanowili zatem go udoskonalić. Ich eksperymentalne prace pozwoliły wprowadzić nowatorskie rozwiązania dotyczące paralaktycznego montażu teleskopu. Udało im się także opracować rozwiązanie polegające na zawieszeniu teleskopu na maszcie z przeciwwagą, które powszechnie było stosowane dzięki nim w XVII wieku. Wynalazek Scheinera miał bowiem pewne mankamenty (sztywne podpórki), które uniemożliwiały przesuwanie go za biegiem słońca. Sylvius i Malapert zdołali usunąć te mankamenty. Perspektywiczne rozwiązania oraz ulepszenia przyrządów służących do obserwacji astronomicznych w Kaliszu, przerwała decyzja o sprowadzeniu Malaperta z powrotem do Douai w 1618 roku. Nie chcąc zostawiać swojego pomocnika w Polsce, Malapert zdecydował się zabrać Sylviusa ze sobą. Razem, przez kilka kolejnych lat, kontynuowali swoje obserwacje plam słonecznych w Belgii. Wyniki swoich obserwacji opublikowali w dziele Austriackie heliocykle gwiezdne (Austriaca sidera heliocyclia, 1638). Sylvius okazał się wówczas niezwykle uzdolnionym i pomysłowym mechanikiem precyzyjnym. Zaczął także korespondować z francuskim filozofem i matematykiem Marinem Mersenne (1588–1648), a od 1620 roku rozpoczął własne studia nad dziełami greckich matematyków. Prawie dwunastoletni pobyt Sylviusa w Douai pozwolił mu nie tylko kontynuować badania i współpracę z Malapertem, ale także nabyć nowej wiedzy matematycznej i praktyki konstruktorskiej. W 1630 roku pojawiły się jednak nowe wyzwania w naukowej drodze polskiego astronoma.

Podróż do Hiszpanii i budowa planetariów

Malapert otrzymał wówczas propozycję objęcia prestiżowej posady profesora matematyki w nowo utworzonym cesarskim kolegium jezuickim w Madrycie. Ponownie postanowił zabrać ze sobą Sylviusa, ale wątłe zdrowie, które od urodzenia było zmorą Malaperta spowodowało, że do Madrytu przybył tylko Sylvius. Malapert zmarł 5 listopada w Vitoria w północnej Hiszpanii. Posadę przeznaczoną dla Malaperta objął ostatecznie burgundzki uczony Claude Richard (1589–1664). Sylvius pozostał jednak w Hiszpanii i razem z innymi europejskimi uczonymi: Belgiem Jeanem-Charlesem della Faille (1597–1652), Szkotem Hugh Semphillem (zm. 1654), Włochem Franciskiem Antoniem Camassą (1588–1646) oraz uczonymi z Francji, Czech, Kastylii i Baskonii wykładał w Madrycie sztuki militarne, pisał uczone rozprawy matematyczne oraz mieszkał w tamtejszym kolegium. Sylvius zasłynął w tamtym czasie jako sprawny konstruktor przyrządów astronomicznych. Skonstruował w 1634 roku planetarium (sferę Archimedesa) z napędem wagowym, które z niewiarygodną jak na tamte czasy precyzją imitowało ruchy ciał niebieskich. Sylvius skonstruował cały mechanizm w ten sposób, aby mógł przedstawiać układ heliocentryczny, ale też geocentryczny, gdyż tego wymagała doktryna jezuicka. Wydaje się jednak, że Sylvius wierzył w heliocentryczną teorię Kopernika. W 1638 roku Sylvius przebywał jednak już w klasztorze benedyktyńskim w Anchin w pobliżu Douai, co sugeruje, że bez swojego opiekuna Malaperta jego kariera w zakonie jezuickim nie przebiegała zbyt pomyślnie. Sylvius nie był członkiem tego zakonu, więc nie mógł liczyć na wsparcie jezuitów, a zapewne też przyjął krytyczną postawę wobec pewnych dogmatów naukowych stawianych przez jezuitów. Wydaje się także, że Sylvius był genialnym konstruktorem i mechanikiem, bez którego Malapert nie był w stanie prowadzić swoich obserwacji astronomicznych. Sam Sylvius raczej nie interesował się nowymi odkryciami w dziedzinie astronomii, a z zamiłowaniem oddawał się matematyce i mechanice precyzyjnej. Dalej kontynuował swoją pasję, która pozwoliła mu zbudować w 1642 kolejne planetarium, które przedstawiało ruchy ciał niebieskich w układzie helio- i geocentrycznym. Podczas pobytu w Niderlandach poznał Jakuba Hieronima Rozdrażewskiego (ok. 1621–1662), magnackiego syna, który odbywał swoją edukacyjną podróż po Europie oraz matematyka i kartografa Macieja Głoskowskiego (1590–1658). Głoskowski był pod wielkim wrażeniem wiedzy astronomicznej Sylviusa, a Rozdrażewski, późniejszy kasztelan kaliski i wojewoda inowrocławski, przyjmie go na swój dwór i stanie się jego mecenasem.

Powrót do Polski i dalsze badania

Na początku 1648 roku Sylvius powrócił do Polski i osiadł w Krotoszynie, który należał wówczas do rodu Rozdrażewskich. Pracował wówczas nad zagadnieniami kalendarza oraz geometrii, które rozpoczął jeszcze podczas pobytu u benedyktynów w Anchin. Wyniki swoich badań i obserwacji opublikował w traktacie Księżycowe okresy lub cykle okrężne, dzięki którym księżyce w nowiu i pełni można znaleźć z astronomiczną łatwością i dokładnością… wydanym w Lesznie w 1651 roku (Lunae circulares periodi seu Cycli quorum beneficio Novi-Pleni-lunia cum civiliter tum Astronomicae facili negotio et exacte reperiuntur…), który zadedykował swojemu mecenasowi Rozdrażewskiemu. W swoim traktacie Sylvius, oprócz propozycji rachuby kalendarzowej, zawarł też słuszną krytykę dzieła flamandzkiego matematyka Grégoire’a de Saint-Vincent (1584–1667) o kwadraturze koła, którą dokładnie w tym samym czasie niezależnie skrytykował wybitny holenderski uczony Christiaan Huygens (1629–1695). Sylvius udowodnił w ten sposób, że nie tylko był na bieżąco z najnowszymi nurtami europejskiej matematyki, ale że potrafił z nimi też rzeczowo dyskutować. Stawia go to zatem w rzędzie czołowych polskich i europejskich matematyków epoki. Zainteresowania Sylviusa praktycznymi zastosowaniami fizyki spowodowały, że zaczął konstruować własne wynalazki. Co ciekawe, Sylvius informował w swoim dziele kalendariograficznym, że wynalazł także peryskop do celów wojskowych, miny wybuchowe oraz wentylator. Jego spuścizna jednak się nie zachowała i trudno zweryfikować te informacje. Dalsze losy Sylviusa pozostają bliżej nieznane.

Literatura:

Birkenmajer A., Alexius Sylvius Polonus (1593 – ca. 1653), a little-known maker of astronomical instruments, „Vistas in Astronomy” 1967, nr 9, s. 11–12.

Birkenmajer A., Osiągnięcia duchowieństwa polskiego w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych, „Roczniki Filozoficzne” 1954, t. 12, z. 3, s. 35–37.

Carrasco V.M.S., Gallego M.C., Villalba Álvarez J., Vaquero J.M., Sunspot observations by Charles Malapert during the period 1618–1626: a key dataset to understand solar activity before the Maunder minimum, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society” 2019, t. 488, s. 3884–3895.

Garcia Santo-Tomas E., The Refracted Muse: Literature and Optics in Early Modern Spain, Chicago–London 2017, s. 54.

Kazimierowski J., Kalisz – miejsce pierwszych w Polsce obserwacji astronomicznych przy użyciu lunet, „Urania” 1968, R. 39, s. 141–145.

Przypkowski T., Astronomia w Kaliszu [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, t. 1, red. A. Gieysztor, Kalisz 1960, s. 155–206

Przypkowski T., Geneza paralaktycznego montażu lunety, „Postępy Astronomiczne” 1959, t. 8, s. 141–143.

Rudnicki K.M.P., Jezuicki wynalazek paralaktycznego montażu teleskopu, [w:] Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków 2004, s. 321–327.

Włodarczyk J., Sylvius Aleksy [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLVI, z. 1, Warszawa–Kraków, s. 214–215.