Aćim Medović - lekarz, naukowiec, oświatowiec i wychowawca zdrowia w Serbii

Opracowanie: dr Rigels Halili

Polscy lekarze w Serbii – szerszy kontekst

Powstanie nowoczesnego państwa serbskiego w XIX wieku przeszło przez kilka etapów. W 1817 roku wskutek pierwszego (1804–1813) i drugiego powstania serbskiego (1815–1817) wyłonił się osobny terytorialno-instytucjonalny organizm, cieszący się daleko idącą autonomią. Na mocy kończącego kolejną wojnę rosyjsko-osmańską traktatu adrianopolskiego w 1830 roku twór ten został ostatecznie uznany za Księstwo Serbii. Jednak nadal było zależne od imperium osmańskiego, któremu płaciło daninę w wysokości 2,3 miliona ówczesnych groszy (około 10% rocznego budżetu), a którego wojska wciąż stacjonowały w Belgradzie. Niemniej, dzięki autonomii politycznej Serbia weszła na drogę budowy nowoczesnego państwa. W 1867 roku jednostki armii osmańskiej opuściły ostatecznie terytorium księstwa. Po dwóch wojnach serbsko-osmańskich toczonych odpowiednio w latach 1876–1877 i 1877–1878, na kongresie berlińskim w czerwcu 1878 roku wielkie mocarstwa uznały niepodległość Księstwa Serbii, jednocześnie zwiększając jej terytorium. Cztery lata później w 1882 roku ogłoszono powstanie Królestwa Serbii, które mimo różnych wstrząsów przetrwało w tej formie ustrojowej aż do końca pierwszej wojny światowej.

Bodaj jedną z największych trudności, z jakimi borykało się młode państwo, był brak wysoko kwalifikowanej kadry urzędniczej i inteligenckiej. Przykładowo, na początku XIX wieku w paszałyku belgradzkim nie było żadnego dyplomowanego lekarza, a 50 lat później wszyscy lekarze pracujący w Księstwie Serbskim pochodzili z zagranicy. Najwięcej było Czechów, a na drugim miejscu plasowali się Polacy. Tych drugich zaczęło zwłaszcza przybywać po powstaniu styczniowym. Najprawdopodobniej pierwszym polskim lekarzem pracującym w Serbii był Đorđe Novaković. Historycy spierają się, czy początkowo nazywał się Eduard Has (katolik), czy też Leopold Erlich (co wskazywałoby na żydowskie pochodzenie). Urodził się we Lwowie około 1792 roku, studiował medycynę w Wiedniu, Peszcie i Padwie, a potem służył w armii austriackiej we Włoszech i w armii osmańskiej, by ostatecznie najpóźniej w 1822 roku przenieść się do Serbii. Karierę rozpoczął jako lekarz okręgowy (w tym czasie w księstwie było 15 lekarzy na 10 okręgów), a od 1839 roku był lekarzem książęcej gwardii. Był pierwszym chirurgiem z uniwersyteckim dyplomem w odrodzonej Serbii i twórcą nowoczesnej chirurgii w tym kraju. Jego imię widnieje w spisie lekarzy do 1851 roku, co oznacza, że później przestał praktykować. Inny lekarz to Leonard Łątkiewicz (zapisany po serbsku jako Lontkijević lub Lontkiević), urodzony w 1836 roku w Białymstoku w rodzinie medyka Josipa Łopatkiewicza (zapisanego także jako Latkiewicz i Łątkiewicz). Po studiach medycznych w Kijowie i upadku powstania styczniowego, w którym brał czynny udział, w 1864 roku przeniósł się do Serbii. Uczestniczył jako lekarz we wszystkich wojnach prowadzonych przez Serbię w tej epoce, osiągnąwszy stopień majora. Karierę zakończył jako dyrektor wojskowego szpitala w Kragujevacu, gdzie zmarł w 1892 roku. Z długiej listy polskich lekarzy warto wymienić Kazimierza Gąsiorowskiego (1840–1892), który przez ponad 20 lat kierował Wydziałem Chorób Wewnętrznych, był szefem Szpitala Państwowego, zaś w latach 1887 i 1901–1909 pełnił także funkcję wiceprzewodniczącego Serbskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża. Z pewnością, nie sposób zapomnieć o Janie (znany po serbsku jako Janko) Sienkiewiczu (1848–1904), grekokatoliku urodzonym w Galicji, którego część historyków uważa jednak za bratanka wielkiego pisarza. Sienkiewicz spędził całe swoje życie zawodowe w małym mieście Pirot, lecząc mieszkańców jednego z najbardziej biednych regionów ówczesnej Serbii, ciesząc się ogromnym szacunkiem. Niewątpliwie trzeba wyróżnić Abrahama (Avrama) Winawera, pierwszego radiologa w Serbii, Ewę Halecką, jedną z pierwszych ginekolożek w tym kraju, czy Romana Sondermajera, szefa oddziału chirurgicznego i kierownika Szpitala Wojskowego w Belgradzie, pułkownika armii serbskiej i, ostatecznie, naczelnika wojskowej służby medycznej. Wreszcie nie sposób nie wspomnieć o kilkuletnim pobycie w Serbii Teodory Krajewskiej, później wielce zasłużonej dla rozwoju medycyny w Bośni i Hercegowinie, czy o służbie i wielkich odkryciach dokonanych przez Ludwika i Hannę Hirszfeldów podczas I wojny światowej. Właśnie w tym kontekście należy umieścić postać Aćima Medovicia.

Rodzina, edukacja, ścieżka zawodowa

Joachim Medowicz (lub Midowicz, Miodowicz) urodził się 8 kwietnia (według jednych) lub 15 maja (według innych) 1815 roku w Podgwizdowie w Galicji. Niektórzy serbscy historycy uważają go za Rusina, inni zaś podkreślają, że był Polakiem. Gimnazjum ukończył w Podolińcu, w słynnym kolegium prowadzonym przez pijarów. Według niektórych badaczy studiował filozofię we Lwowie, a według innych w Wiedniu, nie ma jednak wątpliwości, co do tego, iż uzyskał dyplom z medycyny na Uniwersytecie Wiedeńskim 26 października 1841 roku na podstawie dysertacji o złamaniach obojczyka. Korzystał z pomocy najsłynniejszego polskiego lekarza epoki, Ludwika Berkowskiego. W dniu 10 kwietnia 1842 roku zaś uzyskał tytuł „doktor medycyny, chirurgii i akuszerstwa”. Po sześciomiesięcznej pracy w wiedeńskim szpitalu, 16 listopada 1842 roku przybył do Serbii. Zachował się dokument, w którym młody lekarz prosił o pozwolenie podjęcia pracy w Księstwie, jak również dokument potwierdzający jego nominację na lekarza okręgowego w Požarevacu 6 grudnia 1842 roku lub 6 stycznia 1843 roku. Jego umiejętności cenił wysoko jeden z czołowych lekarzy epoki w Serbii, Emmerich Lindenmajer (1806–1884), między innymi inicjator powołania służby sanitarnej w kraju. W maju 1845 roku Medović zrezygnował z obywatelstwa austriackiego i przyjął serbskie, składając odpowiednie ślubowanie. Natomiast w sierpniu w Sabornej Cerkwi w Belgradzie wziął ślub z Ekateriną Jovičić, córką naczelnika powiatu kosmajskiego w okręgu belgradzkim. Świadkiem (po serbsku kum) Medovicia był Ilija Garašanin, pełniący wówczas funkcję ministra spraw wewnętrznych, późniejszy premier Serbii, bardziej znany jednak jako autor programu serbskiej polityki zagranicznej czyli tak zwanego Szkicu (serb. Načertanije). Ślub w Sabornej Cerkwi, kumostwo z Garašaninem oraz pojawiający się w wydanych wówczas pracach zwrot „nasza wiara prawosławna”, wskazują na to, że Medović przeszedł wtedy na prawosławie. Na jego dalszej karierze zaważyły przede wszystkim wzmożona i sumienna praca oraz skrupulatnie prowadzone badania naukowe, których owocem były pierwsze poważne publikacje i szeroki rozgłos. Zapewne to, ale także dawna znajomość, sprawiły, iż kierujący systemem sanitarnym w Serbii Lindenmajer, ściągnął Medovicia do Belgradu, kończąc tym samym jego okres 10 lat pracy jako medyk w okręgu Požarevac. Najpierw trafił do biura zajmującego się Belgradem, by od 15 maja 1853 roku zacząć pełnić funkcję stałego sekretarza Wydziału Sanitarnego w ministerstwie spraw wewnętrznych. Po powrocie do władzy Miloša Obrenovicia w 1858 roku nie stracił pracy jak jego protektor Lindenmajer, lecz stał się wręcz prawą ręką nowego dyrektora Wydziału, Stevana Milosavljevicia, dyplomowanego w Paryżu pierwszego lekarza w kraju rodem z Serbii. Niewątpliwie bardziej doświadczony Medović przyczynił się gruntownie do całkowitej reorganizacji systemu sanitarnego księstwa. Dowodem tej jego pozycji był jego wybór na reprezentanta Serbii na różnych międzynarodowych kongresach i sympozjach naukowych, jak choćby. na Międzynarodowym Kongresie Weterynaryjnym w Zurychu w 1867 roku czy na Trzecim Międzynarodowym Kongresie Lekarskim w Wiedniu w 1873 roku. Z tego też okresu datuje się początek jego działalności na polu oświaty. W 1867 roku zorganizował i poprowadził serię krótkich kursów na temat prostej chirurgii. Od 1865 roku zaczął prowadzić wykłady na temat dietetyki w Wielkiej Szkole, czyli w zalążku Uniwersytetu w Belgradzie. Jednocześnie zainicjował i prowadził wykłady o medycynie sądowej przeznaczone dla pracowników aparatu państwowego. Ich efektem były dwie książki i nie ulega wątpliwości, że Medovicia należy uznać za twórcę tej dziedziny wiedzy i praktyki prawniczej w Serbii. Innym ważnym obszarem jego działalności było czynne zaangażowanie w tworzenie krajowych instytucji naukowych. W 1872 roku był członkiem założycielem i pierwszym prezesem Serbskiego Towarzystwa Medycznego, jak również członkiem założycielem i przez wiele lat wiceprezesem Serbskiego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża. Zresztą jego syn Milan, a nie on sam, jak sądzi wielu, napisał książkę pt. Šta je Crveni Krst (Czym jest Czerwony Krzyż), będącą wyborem myśli i pism twórcy tej organizacji, Gustave’a Moyniera. Ponadto należał do grupy serbskich lekarzy, którzy udali się z pomocą dla rannych żołnierzy podczas wojny prusko-francuskiej, ale Medović wykorzystał tę okazję także do tego, aby z bliska przypatrzeć się rozwiązaniom stosowanym w Prusach oraz tamtejszemu systemowi opieki sanitarnej. Rychło po powrocie do kraju dostał nominację do Komisji Rządowej powołanej w celu poprawy systemu opieki sanitarnej w serbskim wojsku. Doświadczenie pruskie Medovicia zaowocowało nie tylko reformą systemu sanitarnego wojska, ale także podjęciem kroków na rzecz polepszania stanu higieny publicznej. W okresie wojen serbsko-tureckich stworzył sieć szpitali polowych w Belgradzie i zarządzał największym z nich z 158 łóżkami. Trzeba sprostować często pojawiający się błąd w różnych publikacjach o życiu Medovicia. Otóż przez 14 lat wykładał on w Wielkiej Szkole jako zewnętrzny wykładowca i dopiero w 1879 roku, już po zakończeniu pracy w administracji rządowej, został profesorem zwyczajnym na tej uczelni. Wtedy też stworzył tam i do pójścia na emeryturę w 1887 roku kierował katedrą medycyny sądowej. Medović został odznaczony Orderem Krzyża z Takova trzykrotnie: V klasy w 1877 roku, IV klasy w 1878 roku, III klasy w 1888 roku. Dnia 15 listopada 1892 roku został wybrany na członka honorowego Serbskiej Akademii Królewskiej. Umarł 11 maja (według nowego kalendarza 23 maja) 1893 roku i został pochowany na Starym Cmentarzu w Belgradzie.

Dorobek naukowy

Początkowo Medović zyskał uznanie jako przyrodnik i etnograf, a dopiero później jako specjalista w zakresie szeroko pojętej medycyny. Po przyjeździe do Serbii, zgodnie z oczekiwaniami ze strony rządu wobec okręgowych lekarzy, zajął się także opisem geografii, demografii i ludności okręgu Požarevac. Na życzenie ministerstwa spraw wewnętrznych przez pięć miesięcy prowadził badania nad muchą z Golubaca, która poczynała znaczne szkody dla hodowli bydła i zdrowia publicznego. Zachowała się korespondencja opisująca proces publikacji tych prac przez Serbskie Towarzystwa Nauk (Društvo Srpske Slovesnosti), do którego Medović został przyjęty w 1847 roku jako etnograf i geograf. Te wczesne studia odbiły się szerokim echem zarówno w kraju, gdyż brakowało tak specjalistycznych i przydatnych badań, jak i za granicą, przede wszystkim w Wiedniu. Kolejny etap pracy naukowej Medovicia to już badania nad medycyną sądową mocno powiązane z jego wykładami. Z tego okresu pochodzą jego główne dzieła, czyli dwie podstawowe monografie Medycyna sądowa dla lekarzy i prawników, cz. I (1865) oraz Medycyna sądowa dla urzędników sądowych, policyjnych oraz medycznych adwokatów i innych prawników, cz. II (1866), a także podręcznik do higieny publicznej zatytułowany Policja zdrowotna (1871). Nie mniej ciekawa, choć nosząca znamiona raczej vademecum, była także praca Drobne usługi chirurgiczne i pierwsza pomoc przy urazach ciała: dla przeszkolonych fryzjerów w Księstwie Serbii (1869). Z dzisiejszego punktu widzenia dorobek Medovicia może wydawać się skromny. Jednak, gdy patrzy się nań przez pryzmat ówczesnych serbskich realiów, to wówczas nie dziwi określenie, które pojawiło się podczas konferencji naukowej zorganizowanej przesz Serbską Akademię Nauk i Sztuk z okazji 200. rocznicy jego urodzin: Medović był wychowawcą zdrowia.

Bibliografia

Dzieła Aćima Medovicia:

Медовић А., О начину коим народ код нас овце од строке чува, Београд 1845, 10. Нов. Б 268, бр. 1368.

Медовић А., О овогодишњој колери, њеном вештеству и лечењу у окружју пожеревачком, Подунавка, 1848. бр. 46; 186-188 и бр. 47, c. 189–191.

Медовић А., О болести Јаникари (carbunculus malignus), Чича-Срећков лист, 1848.

Медовић А., О одбијању деце, Чича-Срећков лист, 1848.

Медовић А., О избору дојкиња, Чича-Срећков лист, 1848.

Медовић А., Мане и недостаци нашег народа и начин како би се тима помоћи помогло, Београдски Велики календар, 1852, c. 38-55 и 1853, c. 179–184.

Медовић А., Окружје Пожеревачко са стране државописне и повестне (са придодатом картом Пожеревачког округа), Гласник Друштва српске словесности, 1852. св. 4, c. 185-218.

Медовић А., О неговању деце у првим годинама живота, Родоњуб, 1858.

Медовић А., Судска медицина за правнике и лекаре део I (по Бергману), Београд 1865.

Медовић А., Судска медицина за судске, полицајне и санитетске званичнике, за адвокате и остале правнике, Београд 1866.

Медовић А., Мале хирургијске услуге и прва помоћ у повредама тела, за изучене бербере у Кнежевини Србији, Београд 1869.

Медовић А., Санитетска полиција према начелима правне државе (по Ширмајеру) са неколиким примедбама и назначењем постојећих у Кнежевини Србији санитетско-полицијских закона, уредаба и настављења главнијих прописаа и поука за полицајне и санитетске званичнике, Београд 1871.

Медовић А., Јагодичасто воће, Тежак 1872. бр.20, c. 157-159 и бр. 22, c. 173–177.

Медовић А., О минералним водама у Србији, Извештај Вилхелма Жигмундија. Српски архив за целокупно лекарство: часопис Српског лекарског друштва 1879; књ. III, c. 117–129.

Literatura przedmiotowa:

Чоловић Р. (уређ), Др Аћим Медовић (1815-1893): живот и дело – поводом 200 година од рођења : зборник радова с научног скупа одржаног 22 априла 2015 године, САНУ, Српско лекарско друштво, Београд 2015. [R. Čolović (red.) Dr Aćim Medović (1815–1893): życie i dzieło – z okazji 200 rocznicy narodzin. Zbiór artykułów wygłoszonych podczas konferencji, która miała miejsce 22 kwietnia 2015 roku, SANU, Serbskie Towarzystwo Medyczne, Belgrad 2015.]