Michał Tyszkiewicz - wybitny archeolog i kolekcjoner

Opracowanie: dr Natalia Wojtanowska-Bąk

Lata młodości

Michał Tyszkiewicz herbu Leliwa urodził się 4 grudnia 1828 roku w Wołożynie na Litwie (obecnie Białoruś). Był najstarszym spośród trzech synów Józefa hrabiego Tyszkiewicza (1805–1844) oraz Anny z Zabiełłów. Jego rodzina należała do jednego z najbogatszych i najznaczniejszych rodów arystokratycznych w Wielkim Księstwie Litewskim, którego korzenie sięgały początku XV stulecia. Tyszkiewiczowie posiadali rozległe majątki ziemskie na Litwie, Białorusi i Polesiu. Młodość spędził w posiadłości rodzinnej w Łohojsku, gdzie otrzymał solidną edukację domową pod okiem wybitnego bibliografa i bibliotekarza uniwersyteckiego Adama Jochera. W 1846 roku zamieszkał w Gródku Ostroszyckim, położonym około 20 km na północ od Mińska. Dwa lata później ukończył gimnazjum w Wilnie. W 1849 roku, w wieku 21 lat zawarł związek małżeński z Marią z Radziwiłłów, córką księcia Mikołaja, z którą miał pięcioro dzieci: Józefa, Jana, Jadwigę, Wiktorię i Wandę.

Od młodzieńczych lat przejawiał zamiłowanie do polowania, numizmatyki i kolekcjonerstwa. W wybudowanym w 1855 roku pałacu w Gródku gromadził pokaźny zbiór polskich monet, obrazów, akwarel oraz broni z XVI i XVII wieku.

Zacięcie kolekcjonerskie oraz zainteresowanie sztuką wyniósł z domu rodzinnego. Jego kuzyni, Eustachy i Konstanty byli wybitnymi archeologami. Dla założonego przez Eustachego Muzeum Starożytności w Wilnie Michał w 1855 roku ufundował stoły numizmatyczne i witryny. Rok później został rzeczywistym członkiem Wileńskiej Komisji Archeologicznej, natomiast w 1858 roku mianowano go członkiem Komisji Archeologicznej w Sankt Petersburgu.

Żyłka myśliwska skłoniła go do wyruszenia w pierwszą podróż do Afryki, którą odbył w listopadzie 1860 roku w towarzystwie żony i przyjaciela – malarza Antoniego Zaleskiego. Choć cel wyprawy, jakim było polowanie na lwy i pantery, nie został osiągnięty, Tyszkiewicz postanowił powrócić do Afryki następnego roku.

Ekspedycja do Egiptu

Swój wyjazd do Egiptu w październiku 1861 roku poprzedził solidnym przygotowaniem naukowym. Z ogromną pieczołowitością studiował dzieła wybitnych ówczesnych egiptologów, poznając historię starożytnego Egiptu oraz podejmując własne próby odczytywania hieroglifów. W Kairze poznał słynnego francuskiego archeologa Augusta Mariette’a, szefa Służby Starożytności i założyciela Muzeum Egipskiego, który zapoznał Tyszkiewicza ze zbiorami. Na miejscu zawarł również znajomość z wicehrabią Ferdynandem de Lesseps, budowniczym Kanału Sueskiego, jednak kluczowe znaczenie dla jego dalszych losów w Afryce miała audiencja u wicekróla Egiptu Mohammeda Saida Paszy. Wbrew powszechnemu zakazowi prowadzenia wykopalisk przez osoby prywatne, Polak otrzymał od Paszy w drodze wyjątku pozwolenie na poszukiwania archeologiczne na terenie całego Egiptu i Nubii. Tym sposobem hrabia Tyszkiewicz zapisał się na kartach historii jako jedyny Polak prowadzący samodzielne wykopaliska w Egipcie w XIX wieku.

Swoboda w prowadzeniu własnych badań a przy tym wyjątkowa intuicja co do miejsc, w których należało kopać, przyniosły rewelacyjne odkrycia w postaci szeregu światowej klasy znalezisk. Zapiski ze swej ekspedycji zawarł w „Dzienniku z podróży do Egiptu i Nubii (1861–1862)” opublikowanym w Paryżu w 1863 roku. Informacje w nim zawarte dostarczają nie tylko szczegółów typowych dla literatury podróżniczej, lecz także dowodzą wysokiej znajomości przez Tyszkiewicza zarówno kultury antycznej, jak i metod i technik archeologicznych. Sposób, w jaki hrabia opisywał kolejne starożytne artefakty wraz z okolicznościami ich odnalezienia, spotkał się z uznaniem późniejszych archeologów, którzy przypisują owym charakterystykom dużą wartość naukową. Swoje wykopaliska hrabia prowadził na wschodnim brzegu Nilu – w Karnaku oraz na terenie nekropolii w Sakkarze i w Tebach Zachodnich. Prace w Tebach oficjalnie przerwano na skutek interwencji nadzorcy rządowego zakazującego prowadzenia wykopalisk na terenie nekropolii tebańskiej, które były zarezerwowane wyłącznie dla Augusta Mariette’a. Tyszkiewicz jednak przekupił strażników i wbrew zakazowi prowadził nocne ekspedycje. Tajne poszukiwania zaowocowały pokaźną kolekcją antycznych skarbów, które przywiózł do Paryża wiosną 1862 roku. Część z nich, w liczbie 194 obiektów, podarował Muzeum Luwru, pokaźnie uzupełniając zbiory sztuki Starożytnego Egiptu, zapisując się tym samym złotymi zgłoskami do grona największych fundatorów francuskiego muzeum. Wygrawerowane nazwisko Polaka po dziś dzień widnieje na ścianie rotundy Apollina pośród czołowych darczyńców.

Jeszcze więcej egipskich skarbów hrabia ofiarował na Litwę, do Muzeum Starożytności w Wilnie oraz do założonego przez Konstantego Tyszkiewicza muzeum w Łohojsku. Mimo bogatego zbioru rodzina nie doceniła tego gestu, mając za złe krewnemu, iż rozdzielił swą kolekcję, pozostawiając pewne artefakty w Paryżu. Tymczasem decyzja o przekazaniu części znalezisk do Luwru podyktowana była silnym przeświadczeniem hrabiego, że we Francji jego wykopaliska lepiej przyczynią się do rozwoju wiedzy o świecie starożytnym. Dalszy bieg wypadków przyznał mu rację, gdyż w związku z represjami po powstaniu styczniowym, władze zaborcze zamknęły muzeum wileńskie, a jego zbiory zagrabiły i wywiozły do Moskwy, gdzie ślad po nich zaginął. Natomiast kolekcja z Łohojska ocalała z pożogi wojennej trafiła do Warszawy i obecnie mieści się w Muzeum Narodowym.

Prace archeologiczne we Włoszech

W 1862 roku na skutek śmierci stryja hrabiego Jana Tyszkiewicza otrzymał ordynację w Birżach, leżącą w północnej Litwie. Nie zamierzał jednak powrócić w rodzinne strony, lecz w dalszym ciągu poświęcić się pracom archeologicznym. Dysponując znacznymi dochodami, w 1863 roku zakupił w Neapolu reprezentacyjną willę Lucia, należącą wcześniej do króla Neapolu Ferdynanda I. Prowadził wykopaliska na terenie Baje i Kume, najstarszej greckiej kolonii na Półwyspie Apenińskim, jednak marne wyniki poszukiwań, a także brak koncesji na badania archeologiczne w Pompejach skłoniły go w 1865 roku do wyjazdu do Rzymu. Tam rozpoczął prace przy słynnej Via Appia, gdzie odnalazł między innymi wielką płytę marmurową, którą przekazał w darze Muzeum Watykańskiemu oraz antyczną mozaikę, która obecnie cieszy oczy zwiedzających Muzeum Narodowe w Rzymie. Poza Wiecznym Miastem prowadził badania na terenie etruskiego miasta Weje oraz w okolicach Ancjum.

Pasja kolekcjonerska

Wraz ze zjednoczeniem Włoch w 1870 roku nowe władze wprowadziły restrykcje w zakresie prowadzenia wykopalisk i handlu antykami, tak by chronić dziedzictwo kulturowe Półwyspu Apenińskiego przed kradzieżą i przemytem. Z tego względu oraz z uwagi na dolegający mu reumatyzm, Tyszkiewicz w wieku 42 lat zaprzestał prac archeologicznych. Majątek, jaki odziedziczył po stryju, pomógł mu w rozwoju kolejnej jego pasji, jaką było kolekcjonerstwo. Już wówczas posiadał liczną kolekcję antyków pochodzącą z własnych wykopalisk, którą sukcesywnie uzupełniał przez następne lata, zakupując rzeźby z brązu i marmuru, biżuterię, kamee, gemmy, wyroby ze srebra, ceramikę grecką oraz monety. Część z nich również sprzedawał, jak na przykład figury z brązu, które nabył od Tyszkiewicza Napoleon III. Brązy te, wśród nich cenna figura „Odpoczywającego Herkulesa” z III wieku przed naszą erą odkopana w Foligno, trafiły w 1870 roku do Muzeum Luwru. Hrabia stworzył bogaty zbiór rzymskich medalionów, którymi systematycznie handlował na rynku antykwarycznym. Do szczególnie cennych należały cztery złote medale olimpijskie z popiersiem Aleksandra Wielkiego z III wieku naszej ery odnalezione w Tarsie w XIX wieku, a obecnie przechowywane w Cabinet des Médailles w Bibliotece Narodowej Francji w Paryżu.

Prywatny zbiór Tyszkiewicza uchodził za jedną z cenniejszych kolekcji sztuki starożytnej powstałych w drugiej połowie XIX wieku. Tak o jego antykach pisał niemiecki uczony doktor Wilhelm Froehner: „Gdyby [Tyszkiewicz] podał do publicznej wiadomości zawartość swoich zbiorów, w miarę jak gromadził, żaden zbieracz-amator nie byłby w stanie z nim rywalizować, ani prałaci rzymscy XVI w., ani milionerzy naszych czasów”. Odwiedzającym hrabiego w rzymskim apartamencie przy via Gregoriana imponował nie tylko sam zbiór, lecz także sposób przechowywania i eksponowania zabytków antycznych. Polak starannie je katalogował i zabezpieczał, przez co mieszkanie uchodziło za swoiste muzeum, które przyciągało największych znawców starożytności. Dzięki doskonałej znajomości sztuki antycznej oraz bogatemu doświadczeniu w zakresie prowadzenia własnych wykopalisk cieszył się uznaniem i szacunkiem w gronie uczonych. Był powszechnie uznanym ekspertem w dziedzinie numizmatyki i gliptyki, a także w zakresie oceny autentyczności dzieł sztuki starożytnej. Przez wiele lat korespondował z czołowymi badaczami starożytności z Francji, Wielkiej Brytanii, Grecji i Syrii.

Prywatnie Tyszkiewicz należał do osób o pogodnym i łagodnym usposobieniu. Nosił długą, rudą brodę i charakteryzował się wysokim wzrostem. W 1872 roku zrzekł się praw do ordynacji birżańskiej na rzecz najstarszego syna Józefa, który wypłacał ojcu do końca życia roczną rentę. Dwa lata później otrzymał obywatelstwo szwajcarskie, które pozwoliło mu w 1879 roku na rozwód z żoną Marią i zawarcie związku małżeńskiego z Francuzką Juliette le Beaux. Każdej wiosny, po wcześniejszym zdeponowaniu prywatnej kolekcji w banku, opuszczał Rzym i wyjeżdżał do Francji do swojego mieszkania w Neuilly sur Seine na obrzeżach Paryża.

Tyszkiewicz zmarł 18 listopada 1897 roku w Rzymie i spoczął na cmentarzu Campo Verano. Jego kolekcja została sprzedana na aukcji w Paryżu w 1898 roku, a dochód z niej wyniósł 358 866 franków, co dziś stanowiłoby sumę przekraczającą sześć milionów euro. Dzieła hrabiego uległy rozproszeniu, wzbogacając kolekcje kilkudziesięciu największych muzeów świata. Można je podziwiać między innymi w British Museum w Londynie, Ny Carlsberg Glyptotek w Kopenhadze, Muzeum Luwru w Paryżu, Museum of Fine Arts w Bostonie i Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Niewielką część kolekcji Tyszkiewicza można znaleźć dziś w warszawskim Muzeum Narodowym, Muzeum Malarstwa Litwy i Muzeum Etnograficzno-Historycznym w Wilnie, oraz Muzeum Sztuki imienia M.K. Čiurlionisa w Kownie. W uznaniu zasług Polaka, wylicytowany przez Muzeum Luwru unikatowy posążek z czarnego bazaltu otrzymał nazwę Statue Tyszkiewicz. Z kolei pewna grupa cylindrów – pieczęci hetyckich w Muzeum w Bostonie nosi nazwę „Grupa Tyszkiewicza”, a wśród nich najsłynniejsza pieczęć cylindryczna zwana jest „Pieczęcią Tyszkiewicza”. Natomiast nieznany malarz greckich waz zdobył miano „Malarza Tyszkiewicza”.

Bibliografia

Kazimierczak M., Le Comte Michel Tyszkiewicz (1828–1897), archéologue, collectionneur, bienfaiteur [w:] Polacy we Francji, Warszawa 2004.

Kazimierczak M., Michał hrabia Tyszkiewicz archeolog i kolekcjoner antyków, „Spotkania z zabytkami” 2008, nr 8, s. 29–31.

Kazimierczak M., Michał Tyszkiewicz (1828–1897) – sylwetka wybitnego kolekcjonera antyku, „Muzealnictwo” 2019, nr 60, s. 64–77.

Kazimierczak M., Michel Tyszkiewicz (1828–1897) et les fouilles archéologique en Italie [w:] „Światowid” 2018, t. LVII, s. 237–248.

Lipińska J., Michał Tyszkiewicz – kolekcjoner sztuki starożytnej, „Rocznik MNW”, t. 14, Warszawa 1970, s. 461–469.

Lorentz S., Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce, Warszawa 1982, s. 24–25.

Majewska A., The Egyptian collection from Łohojsk in the National Muzeum of Warsaw [w:] „Światowid” 2018, t. LVII, s. 249–256.

Niwiński A., Travels of count Michal Tyszkiewicz to Africa, his excavations in 1861–1862, and the origin of his collection of Egyptian antiquities [w:] „Światowid” 2018, t. LVII, s. 223–236.

Sokołowska-Gwizdka J., Michał Tyszkiewicz. Romantyczny podróżnik – uczony antykwariusz, https://www.cultureave.com/tag/michal-tyszkiewicz/?print=print-search (dostęp: 17.05.2023 r.)

Tyszkiewicz M., Dziennik podróży po Egipcie i Nubii, cz. 1, Paryż 1863.

Źródła internetowe (dostęp: 20.05.2023 r.)

Michał hrabia Tyszkiewicz 1828-1897 https://archive.is/20010423120224/http://www.egiptologia.pl/epr_tys.html#selection-247.0-247.35