Tadeusz Smoleński - pionier polskiej egiptologii

Opracowanie: prof. dr hab. Joachim Śliwa

Na przełomie XIX i XX wieku egiptologia zdołała ukształtować już własny profil i przystąpić do tworzenia ujęć syntetycznych, opartych na rzetelnych podstawach źródłowych. Intensywne prace wykopaliskowe prowadzone na terenie Egiptu dostarczały też z każdym sezonem nowych, sensacyjnych odkryć, dokonywanych pod nadzorem specjalnie powołanej Służby Starożytności. W latach 1881–1914 na jej czele stał wybitny badacz, profesor Gaston Maspero. Wówczas była już egiptologia także dyscypliną uniwersytecką, reprezentowaną na uczelniach francuskich, niemieckich i brytyjskich. Obecność nad Nilem stała się nawet swego rodzaju miarą udziału danego państwa w międzynarodowym życiu naukowym; w Europie istniało wręcz na tym polu dość istotne współzawodnictwo. Wyjątek stanowiła monarchia austro-węgierska, która do tej rywalizacji włączyła się najpóźniej. Katedrę egiptologii w Uniwersytecie Wiedeńskim powierzono w roku 1909 Hermannowi Junkerowi (1877–1962), który też natychmiast rozpoczął aktywną działalność terenową. Na ogół w tej konkurencji nie bierze się jednak pod uwagę wcześniejszych kroków podjętych z udziałem Tadeusza Smoleńskiego, polskiego studenta, którego losy rzuciły do Egiptu już w roku 1905. Zabytki odkryte przez niego w następnych latach trafiły wkrótce do kilku muzeów habsburskiej monarchii – oprócz Wiednia także do Budapesztu i Krakowa. Od tego też momentu zarówno Węgrzy, jak i Polacy datują początki swej archeologicznej („wykopaliskowej”) obecności w Egipcie.

Gimnazjum i Uniwersytet w Krakowie

Tadeusz Samuel Smoleński urodził się 16 sierpnia 1884 roku w beskidzkim Jaworzu, gdzie jego ojciec, Stanisław Smoleński (1853–1889) jako lekarz zdrojowy prowadził od roku 1881 zakład wodoleczniczy. Matką była Helena z Babireckich. Tak nieszczęśliwie się złożyło, iż Tadeusz (wówczas pięcioletni) i jego starszy o trzy lata brat Jerzy stracili równocześnie oboje rodziców (ta sama nieuleczalna wtedy choroba spowodowała także przedwczesny zgon Tadeusza). Bracia znaleźli się wówczas pod troskliwą opieką rodziny matki, lecz ich warunki materialne były niezwykle skromne. Tadeusz odczuwał to szczególnie później, w czasie pobytu w Egipcie. W 1902 roku Tadeusz Smoleński zdał egzamin dojrzałości w III Gimnazjum imienia Jana III Sobieskiego w Krakowie. Już jesienią podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami za ich przedmiot obierając historię i geografię. Niestety, tok studiów gwałtownie przerwała choroba płuc, ujawniona w maju 1904 roku. Natychmiast podjęte zostało leczenie klimatyczne w Rabce, następnie w Zakopanem, lecz nie przyniosło ono zadowalających rezultatów. Zdecydowano więc, iż niezbędny jest natychmiastowy wyjazd na dalsze leczenie do Egiptu, co wiązało się z koniecznością przerwania studiów, ale też szukania na miejscu odpowiedniego zajęcia, mogącego stanowić podstawę egzystencji w nowym środowisku. Jednocześnie, przybywając do Kairu w 1905 roku, zdecydował się Smoleński na podjęcie samodzielnych studiów egiptologicznych, by w przyszłości, po uzyskaniu doktoratu i przeprowadzeniu habilitacji, objąć uniwersytecką katedrę. Jak sam zanotował: „Do gruntu poznać Egipt i tą specjalnością służyć Ojczyźnie – oto moje zadanie. […] Niech we mnie Uniwersytet Jagielloński pozyska nauczyciela historii starożytnego Wschodu, w szczególności zaś egiptologii” (Dziennik, Gamhud, 23 III 1907).

Wyjazd do Egiptu

Dzięki pomocy uzyskanej ze strony władz macierzystej uczelni oraz krakowskiej Akademii Umiejętności, kierowania egiptologicznymi studiami Smoleńskiego w Kairze podjął się profesor Gaston Maspero (1846–1916). Postępy uzyskiwane przez adepta zaliczane miały być oficjalnie w jego krakowskim toku studiów. W niezwykle trudnych warunkach materialnych, z niewielkim wsparciem rodziny oraz Akademii Umiejętności, oraz dzięki podejmowanym okazyjnie własnym pracom zarobkowym przystąpił młody, dwudziestojednoletni student do zgłębiania nowej dla siebie dyscypliny. Szybko uzyskał obiecujące rezultaty i zmierzał do przygotowania rozprawy doktorskiej. Jak w parę lat później we wspomnieniu pośmiertnym pisał profesor Maspero: „nigdy w czasie mej działalności nie zdarzyło mi się spotkać ucznia tak szybko i nagle przyswajającego sobie zasady naszej nauki. Po ośmiu miesiącach był on już w stanie odcyfrowywać i interpretować poprawnie napisy na pomnikach” („Przegląd Historyczny” IX: 2, 1909, s. 254–259).

Szaruna i Gamhud

W 1907 roku z propozycją sfinansowania wykopalisk, które miały dodać splendoru monarchii austro-węgierskiej, a jednocześnie pozwoliłyby wzbogacić zbiory egipskie w Budapeszcie, wystąpił do egipskiego Departamentu Starożytności węgierski kupiec Fülöp [Filip] Back (1862–1958), współwłaściciel dużej firmy handlowej, której interesy reprezentował wówczas w Kairze. Do propozycji tej Gaston Maspero ustosunkował się nader życzliwie, biorąc pod uwagę, iż wśród europejskich mocarstw nadal brakowało w Egipcie jedynie Austro-Węgier. Jednocześnie na kierownika prac wykopaliskowych Maspero desygnował Smoleńskiego, oprócz kompetencji biorąc pod uwagę także jego oficjalną przynależność państwową. Po dokonaniu niezbędnych przygotowań młody badacz wyruszył do Szaruny, na miejsce zaplanowanych prac, które prowadził od 17 stycznia do 4 marca 1907 roku. Koncesja udzielona Backowi dotyczyła skalnego cmentarzyska z okresu Starego Państwa (około 2700–2100 przed naszą erą) w miejscu znanym jako Kom el-Ahmar Sawaris. Stanowisko to położone jest na wschodnim brzegu Nilu, w odległości około 160 kilometrów na południe od Kairu. Niegdyś tu, w starożytnym Hut-nesut, zlokalizowana była stolica 18 nomu Górnego Egiptu. Główny rezultat badań stanowiła identyfikacja oraz skopiowanie inskrypcji hieroglificznych najlepiej zachowanego fasadowego grobu skalnego, należącego do księcia Pepi-Ancha. Odkrycie kilkunastu wapiennych bloków należących do nieistniejącej już świątyni wzniesionej przez Ptolemeusza I (306–283 przed naszą erą) stanowiło również dość istotny rezultat.

Zgodnie z wolą zleceniodawcy, liczącego na większą liczbę bardziej efektownych znalezisk, przeniósł się Smoleński do pobliskiego Gamhud, położonego jednak na przeciwległym, zachodnim brzegu Nilu. Tu podjął prace na bogatym cmentarzysku z czasów ptolemejskich i rzymskich, które trwały w okresie od 5 do 28 marca 1907 roku. W tym czasie przebadał Smoleński sporą część cmentarzyska, wydobył 47 sarkofagów, kilkadziesiąt masek trumiennych, dwie stele demotyczne, fragmenty naczyń ceramicznych oraz liczne elementy wchodzące niegdyś w skład wyposażenia grobowego. Ze względu jednak na stale pogarszający się stan zdrowia, Smoleński zmuszony był przerwać badania. Wyczerpany niezwykle trudnymi warunkami wyjechał do Szaruny, a następnie po paru dniach dalej do Kairu. Prace w Gamhud zakończył jeden z pracowników Muzeum Egipskiego w Kairze, specjalnie tu wysłany do pomocy. Do Gamhud przybył jednak Smoleński raz jeszcze, kontynuując poszukiwania od połowy grudnia 1908 roku do początku lutego 1909 roku.

Smoleński – egiptolog

Aby umożliwić Smoleńskiemu sfinansowanie kolejnych miesięcy pobytu w Kairze, profesor Maspero spowodował, iż jego uczniowi powierzono stanowisko sekretarza II Międzynarodowego Kongresu Archeologii Klasycznej, który już wkrótce miał się odbyć w Kairze (7–15 IV 1909). Prace organizacyjne, które mu powierzono, dodatkowo przy złym stanie zdrowia, ogromnie go wyczerpały. Po zakończeniu obrad Kongresu i przygotowaniu do druku wygłoszonych referatów, w ostatnich dniach maja wyjechał Smoleński do Krakowa. Niestety, nadmierny wysiłek i trudne warunki przyspieszyły śmierć dobrze zapowiadającego się badacza. Tutaj, w pełni tego świadom, opadał z sił, nie licząc już na powrót do Egiptu – Smoleński zmarł 29 sierpnia 1909 roku.

W wieku dwudziestu pięciu lat posiadał już cenny dorobek naukowy jako autor kilku drukowanych specjalistycznych rozpraw oraz kierownik badań wykopaliskowych w Szarunie i Gamhud. Wspomnieć należy również opracowania dotyczące aktualnego stanu badań w Egipcie, raporty wykopaliskowe, tłumaczenia starożytnych tekstów egipskich, zaawansowaną już rozprawę doktorską oraz studia poświęcone współczesnemu Egiptowi i jego mieszkańcom, a także podstawowym zagadnieniom ówczesnej polityki wielkich mocarstw wobec Egiptu i budzącej się świadomości narodowej jego mieszkańców. W dorobku Smoleńskiego liczącym w sumie ponad 300 pozycji (!) znalazły się także próby literackie, publicystyka, studia z historii XVI–XVII wieku i dziejów nowszych oraz liczne recenzje i omówienia (zob. obszerny wybór w: Tadeusz Smoleński 1884–1909. Pisma naukowe i publicystyczne, oprac. J. Śliwa i L. Zinkow, Kraków 2010).

Przedwczesna śmierć Tadeusza Smoleńskiego zakończyła nie tylko karierę młodego badacza, lecz także pierwszy etap uczestnictwa monarchii austro-węgierskiej w wykopaliskach nad Nilem. Nadzieje krakowskiego środowiska rozbudziła raz jeszcze owocna współpraca podjęta w ramach tejże monarchii, tym razem z Akademią Nauk w Wiedniu w latach 1910–1914, którą przerwał dopiero wybuch I wojny światowej. W latach następnych, wraz z odzyskaniem państwowości, rozwój polskiej egiptologii potoczył się już innymi torami. Wkład wniesiony przez Smoleńskiego nie uległ jednak całkowitemu zapomnieniu. Prace terenowe prowadzone w Szarunie i Gamhud zapewniły mu pozycję pierwszego Polaka, który jako reprezentant Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Umiejętności podjął przed ponad stu laty profesjonalne badania nad przeszłością doliny Nilu. Zasługi Smoleńskiego w rozwoju polskiej nauki uwzględnił Stanisław Jan Gąsiorowski (Badania polskie…, 1948, s. 36–37), natomiast w kilka lat później sylwetką Smoleńskiego z ogromnym entuzjazmem zajął się docent Jerzy Pilecki (1908–1962). W latach następnych starannie i wnikliwie działalnością Smoleńskiego zajęła się docent Krystyna Stachowska (1924–1996), znacznie poszerzając zasób dotyczących go przekazów źródłowych. Opublikowała na przykład nieznaną wcześniej korespondencję młodego egiptologa oraz najistotniejsze fragmenty jego Dziennika, pisanego w trakcie pobytu w Egipcie (jego część znajdowała się w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Jagiellońskiej, część w rękach rodziny).

Nie zapomniano też całkowicie o Smoleńskim w środowisku badaczy węgierskich, którzy jego dokonania łączą wprawdzie z dziejami egiptologii węgierskiej, na pierwszym miejscu stawiając nadto zasługi Filipa Backa, finansującego te prace. Zabytki z Gamhud wypełniają obecnie znaczną część galerii egipskiej w Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie; odpowiednio wyeksponowane zostały też wczesnoptolemejskie bloki z Szaruny. Zwiedzając wiedeńskie Kunsthistorisches Museum, również natrafiamy na ślady Smoleńskiego, wystawiono tam bowiem, oprócz sarkofagów z Gamhud, także kolejne bloki ze świątyni w Szarunie. Oczywiście największa liczba obiektów z Gamhud przekazana została do Muzeum Egipskiego w Kairze. Z zabytkami z Gamhud, które Akademia Umiejętności otrzymała dzięki aktywności Tadeusza Smoleńskiego, zapoznać możemy się już od ponad dwudziestu lat w ramach nowej ekspozycji w krakowskim Muzeum Archeologicznym. Sarkofagi z mumiami, pochodzące z badań Smoleńskiego w Gamhud przekazane zostały także do muzeów innych miast habsburskiej monarchii, w tym do Pragi, Kolozsvar (obecnie Cluj-Napoca) oraz Nagyszeben (obecnie Sibiu).

W roku 1984 badania Smoleńskiego w Szarunie znalazły się ponownie w orbicie zainteresowań specjalistów, wówczas bowiem egiptolodzy z Uniwersytetu w Tybindze przystąpili do badań na tym stanowisku, co kiedyś Smoleński. Wyniki ich studiów, korygujące nieraz ustalenia Smoleńskiego sprzed stu lat, ukazały się drukiem w roku 2004. Natomiast poczynając od roku 2006, badania wykopaliskowe na terenie skalnego cmentarzyska z okresu Starego Państwa przejęła ekipa hiszpańska, związana z Muzeum Egipskim w Barcelonie.

Bibliografia:

Gąsiorowski S.J., Badania polskie nad sztuka starożytną. Relacje podróżników – kolekcjonerstwo – badania naukowe, Kraków 1948.

Grodziska K., Smoleński Tadeusz Samuel [w:] Polski słownik biograficzny, t. 39, 1999–2000, s. 274–276.

Pilecki J., Działalność naukowo-badawcza Tadeusza Smoleńskiego w dziedzinie archeologii egipskiej, „Archeologia” 1958, nr 10, s. 219–238.

Stachowska K., Z „Egipskiego dziennika” Tadeusza Smoleńskiego (Dwie kampanie wykopaliskowe), „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1988, nr 33, s. 59–147.

Szymańska H., Babraj K. (red.), Mummy. Results of Interdisciplinary Examination of the Egyptian Mummy of Aset-iri-khet-es from the Archaeological Museum in Cracow, Kraków 2001.

Śliwa J., Amon-Re kocha tego, kto go umiłował. Skarabeusz egipski odkryty w Szarunie w roku 1907, „Meander” 2007, nr 62, s. 82–85.

Śliwa J., Tadeusz Smoleński w Egipcie 1907–1908, czyli Sobieszczak wśród sarkofagów [w:] Varia Sobiesciana. Księga pamiątkowa II Liceum (dawniej III Gimnazjum) im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie 1883–2008, Kraków 2008, s. 84–91.

Śliwa J., Tadeusz Samuel Smoleński (1884–1909) i początki polskiej egiptologii [w:] Badacze, kolekcjonerzy, podróżnicy. Studia z dziejów zainteresowań starożytniczych, J. Śliwa, Kraków 2012, s. 61–71.

Śliwa J., Lost Magical Gem from the Fayum. An Attempt to its Reconstruction and Lecture, „Etudes et Travaux” 2013, nr 26 (2), s. 679–684.

Śliwa J., Poland [w:] A History of World Egyptology, Cambridge 2021, s. 344–353.

Śliwa J., Zinkow L. (oprac.), Tadeusz Smoleński 1884–1909. Pisma naukowe i publicystyczne, Kraków 2010.

Vörös G., Egyptian Temple Architecture. 100 Years of Hungarian Excavations in Egypt, 1907–2007, Budapeszt 2007.

Vörös G., Sharuna – Gamhud. The Archaeological Mission of the Austro-Hungarian Monarchy in Egypt 1907–1908. The Legacy of Philip Back de Surány 1862–1958, Budapeszt 2008.