Konstanty Wołłosowicz - wybitny polarnik, geolog, paleontolog, polarnik, podróżnik, badacz Syberii Wschodniej

Opracowanie: prof. dr hab. Ireneusz Walaszczyk

Rodzina i edukacja

Konstanty Wołłosowicz urodził się 2 czerwca 1866 roku w Starzycach (obecnie Starczyce) koło Soligorska, na południe od Mińska (dzisiejsza Białoruś). Ojciec Konstantego, Adam Wołłosowicz, był prawosławnym duchownym; matka wywodziła się z polskiej rodziny szlacheckiej. Rodzina była liczna; Konstanty miał dwóch braci i trzy siostry.

Początkowo Wołłosowicz uczył się w mińskim duchownym seminarium prawosławnym. Po kilku latach, korzystając ze stypendium, przeniósł się na Wydział Nauk Przyrodniczych rosyjskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

W czasie studiów zaangażował się w działalność polskich i rosyjskich organizacji rewolucyjnych. W 1894 roku, w czasie jednego z pobytów w Petersburgu, został aresztowany za działalność konspiracyjną i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej, a następnie w Cytadeli Warszawskiej. Ostatecznie został skazany na pięć lat zsyłki do guberni archangielskiej. Dzięki pomocy Władimira Amalickiego, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, przebywając na zesłaniu, prowadził badania naukowe w dolnym biegu Dwiny i Pinegi, jej prawego dopływu. [Profesor Amalicki zachowywał się na uczelni jak typowy rosyjski urzędnik państwowy, realizując wielkoruską politykę. Ciekawym jest jednak fakt, iż jego przodkowie mieli należeć do polskiej szlachty wołyńskiej. Dzięki swoim pracom geologicznym i paleontologicznym zajmuje wysoką pozycję w świecie naukowym.] W czasie pobytu na zesłaniu, Wołłosowicz poznawał też faunę Morza Białego (1896–99). Rezultaty prac paleontologicznych i geologicznych Wołłosowicza z tego czasu zostały dobrze ocenione. W 1896 roku, korzystając z udzielonego mu urlopu, przyjechał do Warszawy, gdzie uzyskał kandydaturę nauk przyrodniczych Uniwersytetu Warszawskiego. [W ówczesnym rosyjskim systemie stopni naukowych, obowiązujących na Uniwersytecie Warszawskim, kandydaturę mogli uzyskać studenci, którzy otrzymywali bardzo dobre wyniki w nauce oraz w ciągu 6 lub 12 miesięcy od ukończenia studiów przedstawili pisemną dysertację.] Po powrocie do Archangielska kontynuował badania terenowe. Po amnestii przeniósł się do Petersburga, gdzie zajmował się pracą dydaktyczną oraz preparacją zbiorów paleontologicznych w domu rosyjskiego arystokraty, później przyjaciela, Aleksandra Stenbock-Fermora. Współpracował również z Petersburskim Komitetem Geologicznym.

Ekspedycje polarne

W 1900 roku został zatrudniony w Ministerstwie Oświaty, pozostając na tym stanowisku do 1912 roku. W tym czasie Wołłosowicz odbył co najmniej trzy ekspedycje do północnej Jakucji i na pobliskie wyspy na Morzu Arktycznym, przede wszystkim w archipelagu Wysp Nowosyberyjskich.

Już w 1900 roku Wołłosowicz wziął udział w rosyjskiej wyprawie polarnej (1900–1902). Zasadniczy zespół wyprawy wyruszył 10 lipca 1900 roku z Kronsztadu (ówcześnie ufortyfikowany port na Wyspie Kotlin w Zatoce Fińskiej, około 30 km na zachód od Petersburga; obecnie znajdujący się w graniach miasta) na statku Zaria (trzymasztowy bark z dodatkowym napędem śrubowym, zbudowany w Norwegii). Wyprawą kierował baron Eduard Toll, wywodzący się z Niemców bałtyckich rosyjski geolog i badacz Arktyki. Wydaje się, że głównym jego celem było znalezienie legendarnej Ziemi Sannikowa, lądu mającego leżeć na północ od Wysp Nowosyberyjskich, w którego istnienie Eduard Toll mocno wierzył. Wołłosowicz, który wziął udział w wyprawie w charakterze geologa, kierował grupą zabezpieczenia wyprawy (przede wszystkim w żywność) i na miejsce dotarł drogą lądową, przez Irkuck i Jakuck. W Irkucku do udziału w wyprawie zwerbował Józefa Ciąglińskiego, polskiego zesłańca, oraz Michaiła Brusniewa, Rosjanina. Cała trójka prowadziła badania geologiczne, geofizyczne oraz biologiczne. Po dotarciu na Wyspy Nowosyberyjskie, przez Jakuck i Wierchojańsk, grupa Wołłosowicza założyła składy żywnościowe i rozpoczęła regularne badania naukowe; obserwacje geologiczne oraz kolekcjonowanie wymarłych ssaków czwartorzędowych. Zasadniczy człon wyprawy na statku Zaria dotarł na Wyspy Nowosyberyjskie dopiero wiosną 1901 roku; zimę 1900/1901 podróżnicy spędzili na Półwyspie Tajmyr. Po przybyciu Toll oddał się poszukiwaniom Ziemi Sannikowa. Po zimowaniu 1901/1902, wiosną, w nadziei znalezienia poszukiwanego lądu Toll wraz z trzema towarzyszami wyprawy udał się saniami na Wyspy Bennetta, znajdujące się w najbardziej północno-wschodniej części archipelagu. Toll liczył na lepszy start z tego miejsca do dalszych poszukiwań. Grupa miała pozostać na wyspach do końca lata, do czasu dotarcia Zarii. Z powodu zapór lodowych próby dotarcia statku okazały się jednak bezskuteczne. Dnia 11 listopada, nie mogąc się doczekać statku, Toll wyruszył w kierunku Wyspy Nowosyberyjskiej na dryfujących lodach; do planowanego celu nigdy nie dotarł. Ślad obozowiska na Wyspach Bennetta, dziennik Tolla, notatki pozostawione dla tych, którzy będą go poszukiwać, oraz zbiory geologiczne i mapa Wysp Bennetta zostały odnalezione w 1937 roku, w czasie wyprawy Rudolfa L. Samojłowicza. Wołłosowicz, z powodu kłopotów zdrowotnych, opuścił wyprawę już wcześniej, w kwietniu 1902 roku, docierając szczęśliwie do Petersburga. Po powrocie do stolicy opublikował sprawozdania z wyprawy, ogłoszone przez Rosyjską Akademię Nauk oraz Rosyjskie Towarzystwo Mineralogiczne.

W 1903 roku uczestniczył w ekspedycji Aleksandra Kołczaka, która szukała na Północy zaginionego E. Tolla i członków jego ekspedycji. W 1907 roku prowadził badania geologiczne na Tajmyrze.

W 1908 Wołłosowicz wziął udział w drugiej wyprawie na północ wschodniej Syberii. Tym razem Rosyjska Akademia Nauk zleciła mu kontynuowanie badań geologicznych Jana Czerskiego i Eduarda Tolla w północnej Jakucji oraz na sąsiednich archipelagach. Wołłosowicz badał Góry Charaułachskie koło ujścia Leny, stanowiące najbardziej na północ wysunięte pasmo Gór Wierchojańskich, oraz na Wyspach Lachowskich i Faddiejewskiej, w archipelagu Wysp Nowosyberyjskich. Niewątpliwie najbardziej znany epizod z tej wyprawy to jego prace nad rzeką Sanga-Juriach, w ujściu rzeki Jany, gdzie kierował wydobywaniem kompletnego mamuta.

Wyprawa leńsko-kołymska

W 1909 roku Ministerstwo Handlu i Przemysłu powierzyło Wołłosowiczowi poprowadzenie wyprawy leńsko-kołymskiej. Jej celem było zbadanie możliwości żeglugi wzdłuż północnego brzegu Syberii, od ujścia Leny do Cieśniny Beringa, ocena możliwości zawijania statków do ujścia rzek i zatok oraz zebranie materiałów geologicznych regionu. Wyprawa miała również wybrać miejsca na stacje pobytowe, wykonać zdjęcia topograficzne wzdłuż trasy przejścia i przeprowadzić obserwacje meteorologiczne. Po przybyciu do Wierchojańska Wołłosowicz podzielił wyprawę na dwie grupy: zachodnią i wschodnią. Zachodnia, pod jego kierownictwem, prowadziła badania od ujścia Leny do Kołymy; wschodnia pod kierownictwem Iwana P. Tołmaczewa, od Kołymy do Cieśniny Beringa. W ciągu połowy roku Wołłosowicz przepłynął wzdłuż wybrzeża arktycznego około 1400 km i sporządził mapy. Zgromadził bogate materiały geologiczne i hydrologiczne oraz zebrał dane meteorologiczne. Na lądzie między Indygirką i Ałazeją rozpoznał i fotografował kekury (granitowe słupy przypominające postacie ludzkie). W 1910 roku kontynuował eksploatację mamuta na Wyspie Lachowskiej w archipelagu Wysp Nowosyberyjskich, które to prace rozpoczął już w roku 1909. Po wydobyciu mamut okazał się być w doskonałym stanie. Ogromnym wyzwaniem było przetransportowanie znaleziska do Petersburga (najpierw psimi zaprzęgami, potem statkiem, a w końcu koleją transsyberyjską). Przywieziony do Petersburga okaz spotkał się z dużym zainteresowaniem, jednak Akademia nie zwróciła Wołłosowiczowi kosztów prac, na potrzeby których zaciągnął na miejscu spory kredyt. Ostatecznie całą kwotę (niebagatelną sumę prawie 17 tysięcy rubli) wyasygnował wspomniany wyżej książę Stenbock-Fermor, przyjaciel Wołłosowicza. W 1911 roku książę przewiózł mamuta do Paryża, gdzie zaprezentował go na wystawie w Jardin de Plantes, a następnie sprezentował okaz paryskiemu Muzeum Historii Naturalnej, gdzie znajduje się do dzisiaj. [Powody tego hojnego podarku nie są do końca znane; Iwan P. Tołmaczew, rosyjski przyrodnik i przyjaciel Wołłosowicza, powołując się na informacje uzyskane od naszego badacza, sugeruje, iż Stenbok-Fermor spodziewał się w zamian otrzymać francuski order Legii Honorowej.]  

Przedwczesna, tragiczna śmierć

W 1912 roku, z powodu choroby (gruźlica), Wołłosowicz opuścił Ministerstwo Oświaty, w którym pracował od 1900 r. Mimo choroby nadal jednak realizował projekty geologiczne, pracując przy rekonstrukcji portu w Archangielsku, w rozpoznaniu Powołża oraz w wielu zadaniach w guberni moskiewskiej i niżnonowgorodzkiej. Po 1917 roku wyjechał na leczenie do Jessentuków na Kaukazie, gdzie jego żona pracowała jako lekarka. Już dla nowej władzy prowadził badania geologiczne na Kubaniu nad Donem. Zmarł 25 września 1919 roku; zginął w katastrofie kolejowej (pociąg wypadł z szyn i zsunął się z nasypu) przy stacji Bezpałowka pod Charkowem. Pochowano go niedaleko miejsca katastrofy. Mogiła się nie zachowała.

Wołłosowicz był z pewnością jednym z najwybitniejszych polarników polskich końca XIX wieku i początku XX wieku. Jego imię nosi wysepka i odchodzący od niej przylądek, u wybrzeży Wyspy Rewolucji Październikowej w archipelagu Ziemi Północnej oraz rzeczka na wyspie Kotielnyj w archipelagu Wysp Nowosyberyjskich. Jego imieniem nazwano również gatunek chrząszcza Chrysolina wollosowiczi (Jacobson, 1910), zamieszkującego północną Azję i Północną Amerykę, oraz gatunek triasowego brachiopoda znany z północno-wschodniej Rosji i Chin, Sinuplichorynchia wollosowitschi (Diener, 1924). Pozostawił liczne prace naukowe dotyczące budowy geologicznej różnych ziem północnych, między innymi okolic Archangielska, północnej Jakucji i Wysp Nowosyberyjskich. Jego rękopisy przechowywane są w archiwach Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie i Petersburgu. Z powodu przedwczesnej śmierci dorobek Wołłosowicza nie został w całości ogłoszony. Był ceniony przez polarników za inicjatywę, rzetelność, sumienność i sprawność w działaniu.

Bibliografia

Daszkiewicz P., Niezwykła historia paryskiego mamuta, „Zeszyty Historyczne” 2001, 135, 123–131.

Flin P., Panko E., Stopnie naukowe w carskiej Rosji, „Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 2015, t. 14, 269–272.

Fuksa J., Badacze bezkresnej ziemi, Wrocław 2020.

Pfizenmayer E.W., Les mammouth de Sibérie: la découverte de cadavres de mammouths préhistoriques sur les bords de la Berezovka et de la Sanga-Iourakh, Paryż 1939.

Słabczyński T., Wołłosowicz Konstanty, [w:] Słownik polskich podróżników i odkrywców, Warszawa 2017, s. 432–433.

Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, Warszawa 1973.

Tolmachoff I.P., The carcasses of the mammoth and rhinoceros found in the frozen ground of Siberia, „Transactions of the American Pholosophical Society” 1929, 23, 1–75.

Wójcik Z., O Konstantym Wołłosowiczu i jego badaniach geologicznych w obszarach polarnych Rosji [w:] Dzieje polskich, rosyjskich i radzieckich badań polarnych, red. J. Babicz, 1981, 453–489.

Wójcik Z., Polscy przyrodnicy zesłańcy na bezdrożach ziem Sacha [w:] Z kraju nad Leną. Związki polsko-jakuckie dawniej i dziś, red. A. Kuczyński,s. 123–130. Wrocław 2001.

Wójcik Z., Wladimir Prochorowicz Amalicki 1860–1917 [w:] Portrety uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 1816–1915, „Monumenta Universitatis Varsoviensis 1816-2016”, s. 41–47, Warszawa 2016.